Examenklacht als onderwijskans

Er was reuring in onderwijsland. De periode van de centrale examens 2024 was nog maar nauwelijks begonnen of het Landelijk Aktie Komitee Scholieren (LAKS) draaide al overuren. Koppen als: ´LAKS heeft 180.000 examenklachten binnen na drie dagen´ sierden de media. Het aantal leerlingen dat een klacht had ingediend steeg explosief, zelfs dusdanig dat aan een talkshowtafel de vraag centraal stond of leerlingen niet te snel klagen.

Die vraagstelling richt zich op de exorbitante hoeveelheid bezwaren. Toch is deze ontwikkeling vanuit onderwijskundig perspectief een heel positieve. Klaarblijkelijk hadden veel leerlingen een mening  (al dan niet onderbouwd) over de examens en waren zij hierdoor dermate tot nadenken aangezet dat zij de drempel hadden genomen om een schriftelijke of mondelinge klacht in te dienen. De motiverende redenen hiervoor kunnen sterk uiteenlopen: proberen leerlingen hiermee bijvoorbeeld de N-term te beïnvloeden of is er sprake van een authentiek en inhoudelijk sterk argument? Daarnaast zal de kwaliteit van de taaluitingen niet altijd het gewenste referentieniveau hebben, maar … biedt deze groeiende klachtencultuur juist daardoor niet legio onderwijskansen en mogelijkheden? Want daar waar de motivatie voor een spreek- of schrijfopdracht in de les Nederlands vaak moeilijk te vinden is, zijn leerlingen dus bij een voor hen belangrijke kwestie (in dit geval het examen) overduidelijk wèl bereid en in staat om als kritische burger hun ervaring en emotie met derden te delen.

Laten we bovendien niet vergeten dat er mogelijk een kern van waarheid in de bezwaren zit. Want is het niet zo dat er met regelmaat aanvullingen op de correctievoorschriften worden gedeeld?

Stel..

Wat als we deze ontwikkeling doortrekken naar het klaslokaal? Stel dat we leerlingen in het voortgezet onderwijs aan de hand van een realistische taaltaak (het schrijven van een examenklacht) ondersteunen bij het ontwikkelen van de verschillende taalvaardigheden en basisvaardigheden die nodig zijn bij het communiceren van een goed geformuleerde en onderbouwde klacht? In de trant van de opdrachten zoals we die vanuit de lessen en examens Nederlands in het mbo kennen. Waar studenten bijvoorbeeld een klacht over aangeschaft kantoormeubilair leren schrijven, de garantie ter sprake brengen en naar een oplossing zoeken. Of een klachtenbrief opstellen gericht aan een horecaondernemer over het niet nakomen van leveringsafspraken. Dergelijke betekenisvolle opdrachten zouden  conform het Referentiekader en de (concept)kerndoelen (SLO, 2023) ook voor leerlingen in het voortgezet (speciaal) onderwijs van toegevoegde waarde kunnen zijn. In relatie tot de examenklachten zou het een (fictieve) klacht aan de schoolleiding n.a.v. een voorval tijdens het tentamen kunnen zijn. Maar het kan ook een bezwaar op het examen geschiedenis betreffen. Opdrachten die, daar waar mogelijk (meer) in samenhang met andere taaldomeinen en vakgebieden worden aangeboden. Een dergelijke aanpak zou dan zomaar kunnen resulteren in legio waardevolle spreek- luister- schrijf-  èn leesopdrachten. Betekenisvolle (taal)taken die de motivatie bevorderen (Van Steenkiste et al., 2005) en waarmee je de leerlingen terdege voorbereidt op hun deelname aan de maatschappij.

Van kwantiteit naar kwaliteit

Om leerlingen zover te krijgen dat zij niet ´zomaar hun gal spuwen´ en zonder onderbouwing een bezwaar indienen, zullen we ze handvatten moeten aanreiken. Niet alleen op taalkundig gebied, maar ook voor wat betreft de metacognitieve en communicatieve vaardigheden. Vanzelfsprekend dat er in een les (meer) ruimte en aandacht moet zijn voor het onderbouwen en formuleren van een klacht (de conceptualiserende functie van taal). Er zal echter ook oog moeten zijn voor het, zo mogelijk in interactie, analyseren van klachten. Er zal aandacht moeten komen voor het mondeling of schriftelijk redeneren over de beweegredenen van de zender en over de invloed hiervan op de ontvanger. Er moet ruimte zijn om te filosoferen over wat een klacht eigenlijk precies is. Tijd voor het op waarderende wijze oplossen van een kwestie en voor het zoeken naar mogelijkheden om een dergelijke situatie te voorkomen. Maar ook: hoe reageer je als ontvanger op een (terechte) klacht (de communicatieve functie van taal)? Hoe luister je empathisch naar de ander? Welke vragen stel je? Hoe voorkom je dat je vanuit emotie (de expressieve functie van taal) in de verdediging of ontkenning schiet? Wat is de rol van non-verbale communicatie? En bovendien: hoe werk je oplossingsgericht aan een klacht?

Kennis verwerven, verwerken en ervaringen opdoen dus.

Bespreek met de leerlingen situaties waar je een klacht bij zou kunnen bedenken (denk aan vrije tijd, een bijbaan of stage) en bied ze de mogelijkheid om uit deze voorbeelden een keuze te maken voor de te maken opdracht.

Bij een dergelijke aanpak zouden alle taaldomeinen in samenhang met elkaar kunnen worden aangeboden. Je bent immers bezig met lezen, schrijven, gesprekken voeren, luisteren en waar nodig met taalverzorging. Bepaalde opdrachten die normaliter vanuit de lesmethode Nederlands worden aangeboden kunnen achterwege gelaten worden doordat je de betreffende lesstof in de betekenisvolle opdracht verwerkt.

En stel dat we de les Nederlands in samenhang met andere vakgebieden aanbieden of koppelen aan een bestaand maatschappelijk project binnen de school? Als we bij aardrijkskunde een klimaatklacht gericht op een bepaald bedrijf centraal stellen, dan zouden we de betreffende klacht taalkundig kunnen benaderen in de lessen Nederlands en vakinhoudelijk bij aardrijkskunde. We zouden de kennis en vaardigheden voor het formuleren van een klacht bij Nederlands kunnen aanbieden en het onderwerp relateren aan de theorie bij aardrijkskunde. Naast een taalgerichte, contextrijke les voor de leerlingen levert dat ook nog eens de verbinding tussen de collega’s van de verschillende secties op.

Maar denk ook eens aan bijvoorbeeld de website ‘Wie helpt mij als ik een klacht heb over mijn aankoop?’ van de Rijksoverheid om de krachten tussen burgerschap en Nederlands te bundelen. Bied leerlingen tijdens de lessen burgerschap de ondersteuning en ruimte om te redeneren over consumentenrecht of het recht op vrijheid van meningsuiting. Laat ze vervolgens tijdens de lessen Nederlands grasduinen (lezen!) op de website, de inhoud analyseren en gezamenlijk bespreken. Model als docent Nederlands het formuleren van een klacht over bijvoorbeeld een aanbieder van mobiele telefoons en bied de leerlingen vervolgens handvatten om zelf een (online) klacht in te dienen. Bespreek met de leerlingen situaties waar je een klacht bij zou kunnen bedenken (denk aan vrije tijd, een bijbaan of stage) en bied ze de mogelijkheid om uit deze voorbeelden een keuze (Van Steenkiste et al., 2004) te maken voor de te maken opdracht.

Examenklacht en motivatie

Met bovenstaande suggesties en denkrichtingen zal de ontwikkeling van kwantiteit naar kwaliteit bij het formuleren en indienen van klachten ongetwijfeld worden bevorderd. Voor wat betreft de motivatie kunnen we uit de toename van de examenklachten en de website van het LAKS de volgende lering trekken:

1. De klacht als onderwerp spreekt de doelgroep aan. Er is een probleemsituatie die aanzet tot nadenken (Dewey, 2016), wat ‘schrijfstof’ oplevert.
2. De klachten kunnen anoniem worden ingediend. Er wordt niet gelet op de grammatica en spelling, wat klaarblijkelijk de drempel om te schrijven wegneemt. Geef bij een schrijfopdracht waarbij het informeren en overtuigen de voornaamste schrijfdoelen zijn dan ook niet altijd direct de eis mee dat het meteen in foutloos Nederlands moet. Daar is later in het proces genoeg ruimte voor, bijvoorbeeld tijdens het geven van feedback op (elkaars) schrijfproducten.
3. Het is een realistische/authentieke taaltaak (Van den Branden, 2020), de klacht kan officieel worden ingediend en wordt serieus behandeld.

Wie het klachtenformulier van het LAKS bekijkt, kan zich overigens afvragen in hoeverre leerlingen worden aangezet tot taalproductie en het formuleren van een gedegen klacht wanneer er slechts naar ‘een omschrijving van de klacht’ wordt gevraagd. Door het stellen van enkele verdiepende vragen kan daar al een positieve draai aan gegeven worden. Als de drempel om te klagen tè laag ligt, worden leerlingen wellicht automatisch enigszins laks in hun beantwoording.  

Klacht versus compliment

Klaarblijkelijk is er voor het laten schrijven van een klacht relatief weinig moeite nodig om de motivatie te vinden. Maar in een samenleving waarin we elkaar steeds vaker niet lijken te begrijpen, waarin leerlingwelzijn een serieuze kwestie is geworden (Staat van het onderwijs, 2024) zullen we als docenten meer moeten doen dan alleen de motivatie bevorderen en de kwaliteit van de klacht waarborgen.

Maar wie in het onderwijs werkt, weet dat leerlingen (en collega’s!) het geven van (procesgerichte) complimenten nog niet zo eenvoudig vinden.

Bij het implementeren van de klacht als taaltaak in de les ligt hier misschien wel de grootste kans. Het biedt namelijk gespreksstof. Leerlingen hebben een mening en die willen ze graag ventileren. Gebruik deze mogelijkheid om exploratieve gesprekken te voeren over ervaringen en gevoelens en bied handvatten voor oplossingen. Zet in op positiviteit. Leer ze vaardigheden aan om situaties te voorkomen. Leer ze empathisch naar elkaar te luisteren en elkaar te waarderen. Hoe benader en beïnvloed je een kwestie positief en hoe geef je een compliment? Het klachtenformulier van het LAKS biedt hiervoor overigens schrijfruimte. Maar wie in het onderwijs werkt, weet dat leerlingen (en collega’s!) het geven van (procesgerichte) complimenten nog niet zo eenvoudig vinden. Wederom een mooie kans voor het onderwijs.

Tenslotte

Hoewel de aanleiding voor deze kwestie de hoeveelheid examenklachten betreft en niet alle leerlingen aan dergelijke examens deelnemen, zijn de denkrichtingen die in dit stuk besproken worden bestemd voor iedere deelnemer aan het onderwijs. Bied álle leerlingen en studenten realistische kansen en mogelijkheden om voldoende (mondelinge)taalvaardigheid te verwerven en te verwerken. Taal als middel om situaties te begrijpen en om zelf begrepen te worden. ´Waar het om gaat is dat een leerling via onderwijs de wereld om zich heen leert te begrijpen, de wereld van nu en toen en de wereld in de toekomst.´ (Rijlaarsdam, 2023)

Laten we de krachten binnen onderwijsteams èn tussen het v(s)o en mbo bundelen en geef de klacht een kans in het curriculum. Is de hiervoor benodigde ontwikkeltijd en implementatieruimte (nog) niet beschikbaar? Maak het bespreekbaar. Wie weet welke positieve ontwikkelingen dat teweegbrengt!

Literatuurlijst

De staat van het onderwijs. (2024). In https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2024/04/17/de-staat-van-het-onderwijs-2024. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://open.overheid.nl/documenten/dpc-64c3dae3743709921fdb35691c8efdc876e6f8f3/pdf

Dewey, J. (1916). Democracy and Education. Dover Publications, INC.

Driebergen, M., Kampman, L., Oberink, M., & SLO. (2024, maart). Concept kerndoelen burgerschap. SLO. Geraadpleegd op 5 juni 2024, van https://www.slo.nl/over-slo/nieuws/@23473/conceptkerndoelen-leergebied-burgerschap/

Expertisecentrum Nederlands & Kennisplatform Taaldidactiek. (z.d.). Les in taal: Functies van schrijven. Les in Taal. Geraadpleegd op 3 juni 2024, van https://www.lesintaal.nl/documents/doc_32844.htm

Platform Taalgericht Vakonderwijs. (2023, 16 mei). Hoe geef je vorm aan effectief taalgericht vakonderwijs. Onderwijskennis van het NRO. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://www.onderwijskennis.nl/kennisbank/hoe-geef-je-vorm-aan-effectief-taalgericht-vakonderwijs

Prenger, J. en Pleumeekers, J. (2023) Kerndoelen Nederlands, SLO, https://www.slo.nl/@22842/conceptkerndoelen-leergebied-nederlands/

Reeve, J., Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2004). Self-determination theory: A dialectical framework for understanding socio-cultural influences on student motivation. In D. M. McInerney & S. Van Etten (Eds.), Big theories revisited (pp. 31-60). Information Age Publishing.

Rijlaarsdam, G. (2023, december 31). Begrijpen en begrepen worden: De essentie van het leerplan taal. Didactiek Nederlands. Geraadpleegd op 2 juni 2024, van https://didactieknederlands.nl/handboek/didactische-concepten/grondslagen/2023/12/begrijpen-en-begrepen-worden/

SLO (2024).Taal in samenhang SLO. Geraadpleegd op 2 juni 2024 via https://www.slo.nl/thema/meer/samenhang-primair-onderwijs/taal-samenhang/. 

SLO (2024).Taal – Nederlands: Wat zijn basisvaardigheden taal? (2024, 23 april). Geraadpleegd op 30 mei 2024, van https://www.slo.nl/thema/meer/basisvaardigheden/taal-nederlands/

Sol, Y., Stokking, K., & SLO. (2023, februari). Metacognitieve kennis en vaardigheden, zelfregulatie, en leervaardigheden. SLO. Geraadpleegd op 30 mei 2024, van https://www.slo.nl/@23299/metacognitieve-kennis-vaardigheden/

Van den Branden, K. (2020). Het belang van authentieke taaltaken. Didactiek Nederlands – Handboek. Geraadpleegd [2024, 31 mei] via https://didactieknederlands.nl/handboek/2020/11/het-belang-van-authentieke-taaltaken/

Vansteenkiste, M., Soenens, B., Sierens, E., & Lens, W. (2005). Hoe kunnen we leren en presteren

bevorderen?. Geraadpleegd van www.vfo.be/docs/vfostudiedag2007_vansteenkiste_Caleidoscoop2005.pdf

Werken met leerdoelen voorbeeldtaaltaken: Met taaltaken op weg naar leerdoelen. (2020, 20 februari). SLO. Geraadpleegd op 3 juni 2024, van https://www.slo.nl/thema/vakspecifieke-thema/mvt/werken-leerdoelen/slag/voorbeeldtaaltaken/

Gerelateerd aan

Ruim baan voor mondelinge taalvaardigheid! – Didactiek Nederlands

Het belang van authentieke taaltaken – Didactiek Nederlands

Begrijpen en begrepen worden – Didactiek Nederlands