Aandacht voor het begin van de roman

jean verrier aandacht voor het begin van de roman i de paratekst enigejaren geleden verscheen bij bertrand lacoste te parijs een heine studie over de betekenis van het voorwerk omslag titel achterflap en dergelijke voor het begrijpen en interpreteren van de roman les debuts de roman van li teratuurdocent en didacticus jean verrier is op zichzelfeen bewerking voor de nederlandse situatie waard maar na de vertaling door henriette lieber bossi nade en veronique driedonks leek het ons de moeite waard om een gedeelte van deze tekst terwille van het literatuuronderwijs frans zoveel mogelijk in de onbewerkte vorm op te nemen in tsjip een latere bewerking kan dan recht doen aan de nederlandse situatie in deze tsjip ligt het accent op het zo genaamde voorwerk van de roman de verwerkingsopdrachten maken een goed didactisch gebruik van de stofin de klas mogelijk voordat een lezer toekomt aan de eerste zin van een roman heeft hij al heel wat aspecten ervan gelezen gezien of in bepaalde gevallen overgeslagen het omslag met de naam van de auteur en de titel een mogelijke illustratie de achterkant het voorwoord enz ee n lezer za l zich hierva n in meerdere of mindere mate bewust zijn hi j ka n het voorwoor d hebbe n overgeslagen hebben nagelaten de opdracht te lezen maar minder gemakkelijk vergee t ie mand de titel va n ee n roman gerard genette publiceerde in 1987 bij editions du seuil een vierhonderd pa ginal dik boek waarin hij alle elementen inventariseer t van wat hij aanduidt als d e paratekst dat wat de eigenlijke romantekst omringt hij noemt zijn studie seuils drempels omdat de overgang van paratekst naar tekst onge merkt plaats vindt 1 een roman benaderen de werkin g va n de paratekst ligt meesta l i n het vla k va n beinvloeding ja zelfs va n manipulatie die onbewust wordt ondergaan dit is ongetwijfeld i n het belang van de auteur maar niet altijd in dat van de lezer om deze wer king te kunnen accepteren da n wel af te wijzen is het goed haar duidelijk voor ogen te hebben als de roman vanaf de uitvinding van de boekdrukkunst tot aan de drempel van het videotijdperk i n onze maatschappij verschijnt i n de vorm van een boek een ruimtelijk bepaald object kan de lezer dit object op verschillend e manieren benaderen zo komt het tegenwoordig vaak voor dat men eerst leest wat e r op de achterkant van de kaft geschreven staat zou dat het begin van de roman zijn en wat is het verband tussen het begin van de roman en het 25 verrier aandacht voor het begin van de roman begin van onze lectuur onze vrijheid is slechts betrekkelijk we kunnen niet op een willekeurige plaats aan de roman beginnen ook al biedt de roman schrijver julio cortazar zijn lezers i n de roman marelle 1963 verschillende beginmogelijkheden bijvoorbeeld eerst hoofdstuk 73 lezen daarna hoofdstuk 1 enz deze zijn niet oneindig groot en bovendien is de paratekst niet ver schillend van die van andere romans we schetsen even een overdreven beeld van wat er met ons bewustzijn gebeurt vanaf het moment dat we beginne n een roman te lezen 2 de epitekst erover gehoord wanneer misschien begint de lectuur wel op het moment dat de lezer voor het eerst over een roman heeft horen praten op school in een radiouitzending of op de televisie door een vriend zodat wanneer hij op de omslag de titel en de naam van de auteur herkent hij al is begonnen te le zen geleid door wat hij heeft horen zeggen in onze maatschappij kunnen wij het zelfs daarbij laten en na verloop van tijd over de roman praten zonder nog erg goed te weten of men deze werkelijk integraal gelezen heeft of dat men er alleen over heeft horen praten gezien waar misschien heef t de lezer de omslag van een roman in de vi trine van een boekhandel gezien of in de krant de verleidelijke recensie van een criticus gelezen dan wel een montage van kritieken door de uitgever dit alles noemt genette de epitekst onder epitekst wordt verstaan elk paratekstueel element dat niet opgenomen is in de eigenlijke teks t van het boek zelf maar dat als het ware in de vrije lucht circuleert in een fysische en sociale ruimte die zo goed als onbegrensd is het i s aa n onz e leze r onderzoe k t e doe n naa r d e publiek e epitekst perscampagne gespecialiseerd e uitzendingen e n d e privd epitekst bijvoorbeeld de brief van stendhal aan mrime waarin hij hem de sleutel geeft van zijn roman armance de mannelijke held octave is impotent na verloop van tijd kan het voorkomen dat de epitekst in het boek zelf wordt opgenomen correspondentie van de auteur als bijvoegsel armance beoorde lingen van critici op de achterkant zo worden geleidelijk aan de elementen van de epitekst opgenomen in wat genette noemt de peritekst van de uitge ver dat wil zegge n hetgeen onde r de directe en voomaamste maar niet ex clusieve verantwoordelijkheid valt van de uitgever het gedeelte van de para tekst dat exclusief onder de verantwoordelijkheid van de auteur valt bijvoor beeld de opdracht zal auteursparatekst worden genoemd het gebruik va n deze terminologie is niet zonder gevaar het is niet zo er g als men de epitekst peritekst noemt of peritekst en paratekst met elkaar verwart aangezien maar weinig mensen thuis zijn in dit soort taalgebruik vervelender is wanneer men denkt iet s te analyseren door het een naam te geven of erger nog wat eenvoudig is ingewikkeld maken en compliceren te 26 verrier aandacht voor het begin van de roman verwarren met bewustwording bewustwording bevrijdt onderzoek stimuleert het ontdekke n va n simpel e maar nog onopgemerkt e feiten he t verschaf t kleine geneugten blijft stimulere n tot lezen en toch maakt het onderverde len van een studieterrein er het kader van opmaken door ieder deeltje te be noemen dat je het beter kunt beheersen op voorwaarde dat je dit werk zelf doet 3 de eerste opdracht wat nu te onthouden van deze eerste benadering een vraag wat is het begin van een roman en zijn variant aan de zijde van de ontvangst hoe ben ik be gonnen deze roman te lezen met als logisch vervolg alles is gemakkelijker wanneer men het begin van meerdere romans onderling en de lectuur van ver schillende lezers vergelijkt verwerkingsopdracht stel een eenvoudige lijst op van de verschillende elementen van de paratekst die je voor de eerste zin van het eigenlijke verhaal bent tegengekomen ver gelijk de door verschillende lezers van eenzelfde roman opgestelde lijsten men kan vervolgens een standaard lijst opstellen die altijd te verbeteren is uit de inhoudsopgave van genette s boek zou onthouden kunnen worden uitgever serie formaat omslag persbericht datu m va n publicatie opdracht opschrift voorwoord inhoudsopgave verschillende mededelingen inleiding korte levensbeschrijving enzovoort 4 uitgever serie formaat een roman verschijnt slechts dankzij een uitgever die een financiele schatting heeft gemaakt op basis van d e verwachte ontvangst door het publiek op het moment dat wij de roman lezen is hij al het object van een onderhandeling geweest waarin de uitgever om bepaalde wijzigingen kan hebben gevraagd zo kan een uitgever de auteur vragen om een verandering van titel zoal s het geval wa s voor wat is geworden la nausee dat sartre melancholia wilde noemen omgekeerd verzocht de nederlandse romanschrijver j van ouds hoorn vlak voor verschijnen van zijn debuutroman in 191 4 zijn uitgever de titel va n vae soli wee de eenzame om te zetten in willem mertens le vensspiegel hij vreesde dat anders zijn pseudoniem bekend zou worden een kennis had de drukproeven met titel en al op zijn bureau zien liggen onze lectuur wordt ook bepaald door de niet altijd vrijwillige keuze van uit gever die de auteur maakt een romanschrijver kan er de voorkeur aan geven te wachten tot zijn boek kan worden uitgegeven door een bepaalde uitgever in plaats van door een andere die hem achter de broek zit er zijn immers meer en minder prestigieuze uitgevers in verschillende mate hebben zij zich ge 27 verrier aandacht voor het begin van de toman specialiseerd in bepaalde types romans de editions de minuit hebben zich bijvoorbeeld gespecialiseerd in het uitgeven van de nouveau roman andeien hebben een duidelijke voorkeur vrouwen een romanschrijver die niet bij het grate publiek bekend is neemt de kleur aan van de uitgever die hij heeft geko zen of die hem gekozen heeft en dus in zekere mate die van de andere auteurs die door de uitgever bekend zijn door veel uitgevers zijn series in het leven geroepen binnen hun eigen uitge verij deze karakteriseren beter het type roman waarmee men te maken heeft de directeur van een serie die soms zelf schrijver is drukt er zijn stempel op bijvoorbeeld fictio n et cie van denis roche bij de uitgeverij du seuil of de serie textes waarvan de dichter bernard noel to t halverwege de jaren tachtig directeur was bij flammarion grate uitgevers hebben vaak een serie pocketuitgaven waarin zij romansuit geven di e gefinancier d zij n me t eigen gelden ee n voorbeel d i s d e seri e points roman onder leiding van de romanschrijver jean marc roberts die bij uitgeverij du seuil directeu r is een roman kan meekleuren met de aard van de reeks waarin hij geplaatst wordt zo verscheen de roman van virginie buisson l algerie ou la mort des cadres oorspronkelijk in 197 8 bij uitgeve rij la pensee sauvage in de serie espaces feminins maar in 198 1 werd hij door uitgeverij gallimard geplaatst in de collectie folio junior een vrou wenroman werd zo een jeugdboek de verandering in betekenis door deze ver andering van uitgever zien we terug op de achterkant van de respectievelijke uitgaven vrouwen met opengereten buik gewond afgemaakt gekeelde kinderen gemartelde lichamen de laatste ogenblikken van frankrijk in algerije ik ben er kapot van ik vrees voor de dood van de anderen ik ben bang voor jacques voor mijn voder die niet meer praat voor mijn zo wijze broers die niet spelen mijn broers met hun grijze te stijve blouses hun zo korte haar en mijn moeder die voortgaat met aan iedere arm een zoon en niet bang wil zijn uitgeverij la pensee sauvage een tienermeisjeverlaatde kille vlakten van haar geboortestreek lotharingen om algerije te ontdekken waarheen haar vader militair is over geplaatst het is een verrukking het zonovergoten dorp de zee de vrijheid maar de angst groeit en al spoedig komt de verschrikking het uitbreken van de algerijnse oorlog het geweld de haat de wreedheid de eerste liefdes het ontwaken het smartelijk opgroeien in een verscheurde omgeving folio junior uitgeverij gallimard 28 verrier aandacht voor het begin van de roman we kunnen ons moeilijk de eerste tekst een citaat uit de roman voorstellen op de omslag van de uitgave van folio junior die geschikt wordt bevonden voor lezers van dertien jaar en ouder toch is het dezelfde roman de collectie 10 18 10 cm bij 1 8 cm het formaat va n een boek da t in je zak past geleid door christian bourgeois is weer onderverdeeld in series met suggestieve titels he t onzinnige avontuur romans van r l stevenson conan doyle d e lokroep van het leven titel gegeve n aan het roman oeuvre van jack london la poisse fins de siecle enz romans die eenmaal in de winkels liggen kunnen dus bij meerdere uitgevers tegelijk verschijnen maar de lezer wordt op verschiuende manieren bemvloed al naar gelang bij dezelfde roman in bijvoorbeeld de pocketuitgave of in de bibliotheque de la plemde leest verwerkingsopdracht je zou aan het werk kunnen gaan met de paratekst uitgaven reeksen series titels auteurs boekomslagen aan de hand van uitgeverscatalogi di e boek handelaren je welwillen d ter beschikking zullen stellen het onderzoek kan verder worden uitgewerkt door een brief te schrijven aan uitgevers en eventu eel gesprekke n te voeren 5 het omslag men onderscheidt de voorkant van het boek de achterkant en de rug dat wil zeggen de smalle zijkant waaraan je de roman kunt herkennen als bij op een boekenplank staat vroeger stonden alleen de auteursnaam en de titel van de roman op de rug soms afgekort wegens ruimtegebrek daarna zijn deze ver plaatst naar de voorkant van het boek tegenwoordig zijn ze ook te vinden op de achterkant met een tekst die als bhkvanger dient zie hierboven de roman van v buisson zodat de lezer zich heeft aangewend het boek om te draaien als bij het voor het eerst vasthoudt bij pocketseries staat vaak een illustrate op de voorkant verwerkingsopdracht verdeel de lezers in twee groepen waarnemers en waargenomenen zij die waargenomen worden nemen romans ter hand en beginnen met lezen laat de waarnemers de manier onderzoeken waarop lezers een roman voor de eerste keer aanpakken bekijken omdraaien openen en beginnen te lezen verwis sel vervolgens de groepen 29 verrier aandacht voor het begin van de roman 5 1 de voorkant van het boek in de meeste gevallen vindt men hier van boven naar beneden de naam van de auteur de titel va n de roman de naam van de uitgever zij n logo de naam van de uitgever wordt altijd op dezelfde wijze gedrukt en wordt soms vergezeld van een grafisch beeldmerk maak een lijst van de verschillende lo go s van uitgevers we gaan nu het typografisch verban d bekijken tussen de naam van de schrij ver en de titel de naam van de schrijver is kleiner gedrukt dan de titel hierarcbisch effect de roman wordt door gebruik te maken van zijn titel ver kocht is de auteur erg bekend de naam van de auteur is even groot als de titel soms in hetzelfde lettertvpe gedrukt effect van gelijkwaardigheid wat kan leiden tot ambivalentie bij voorbeeld daphne du maurier rebecca colette gigi uitg iivre de poche 1988 de naam van de auteur is groter gedrukt dan de titel het kan in dit geval zo zijn dat de romanschrijver erg bekend is en dat het om een nieuwe of zeidzame roman van deze auteur gaat soms zit er om de omslag een aparte wikkel die de naam van de auteur of de literaire prijs die de roman heeft behaald in herinnering brengt het gaat dan om een indruk te geven van hoe de roman na een eerste uitgave is ontvan gen er kan ook ee n soort ondertitel o p staan bijvoorbeeld d e roman van annie ernau x une femme eind 198 7 bi j gallimard verschenen met ee n wikkel waarop staat de laatste band de romanschrijfster verhaal t de dood van haar moeder verwerkingsopdracht onderzoek de uitwerking van een illustratie op de voorkant van een boek in het bijzonder die van pocketuitgaven de functie ervan is aantrekkingskracht uitoefenen o p de lezer en tegelijkertijd geeft zi j richting aan zijn lectuur haal de semantische elementen naar voren die de titel en illustratie met el kaar gemeen hebben dit verban d kan erg voor de hand liggen maar ook heel subtie l zijn vergelij k bijvoorbeel d i n d e seri e folio 1988 d e illustraties van lion van j kessel en van la vie devant soi van r gary men kan ook aan de hand van de data van uitgave de ontwikkeling van de vi suele interpretatie van eenzelfde roman bij eenzelfde uitgever over een zo lang mogelijke periode bestuderen bijvoorbeeld de opeenvolgende omslagen van germinal van zola in de livre de poche 30 verrier aandacht voor het begin van de roman 5 2 de achterkant van het boek deze is hoe langer hoe belangrijker geworden hij biedt verschillende soorten informatie waarva n we hier een zo compleet mogelijk e opsommin g geven fragmenten uit de roman ga na waardoor de keuze wordt bepaald kies andere fragmenten en rechtvaardig je keuze korte levensbeschrijving lijst van wer ken van dezelfde auteur uittreksels van kntieken gunstige ongetwijfeld e n dat doet veronderstellen dat het niet om de eerste uitgave gaat persbericht enz 5 2 1 persbericht flaptekst oorspronkelijk gin g het om een tekst geadresseerd aan de pers met het ver zoek aan de journalist of directeur van het tijdschrift ee n bericht dat betrek king heef t o p de zojuist verschene n roman in hun publicatie op t e nemen deze tekst minder dan een bladzijde oorspronkelijk los en bestemd voor een beperkt publiek is nu op de achterkant komen te staan en is daarmee bestemd voor elk publiek men presenteert de roman en men geef ter aldus een eerste interpretatie van een luie journalist kan nu het hele persbericht of ee n deel ervan overnemen daar dit meestal de gedeelde verantwoordelijkheid is van au teur en uitgever wordt het inderdaad over het algemeen in de derde persoon geschreven en is men geneigd het persbericht aan de uitgever toe te schrijven maar niets weerhoudt de romanschrijver er taalkundig gezien van om zelf zijn roman in de derde persoon te presenteren verwerkingsopdracht stel persberichten op voor romans die je net gelezen hebt eventueel o p een parodierende manier zoal s raymon d quenea u di t doe t i n zij n stijloefeningen vertaling rudy kosubroek persbericht in zijn nieuwe roman geschreven met de virtuositeit die hem eigen is heeft de beroemde romanschrijve r x aan wie we reeds zoveel meesterwerken t e danken hebben zich beijverd om slechts personages op te voeren die goed zijn weergegeven en die handelen in een voor alien groot en klein begrijpe lijke atmosfeer de handeling speelt zich af rond de ontmoeting in een bus van de held van dit verhaal en een nogal raadselachtig personage dat met de eerstgenoemde ruzie begint te maken in de slotepisode ziet men dit mysteri euze individu met de grootste aandacht luisteren naar de raadgevingen van een vriend een meester in het dandyisme het geheel geeft een alleraardigste in druk die de auteur met een zeldzame trefzekerheid heeft weergegeven 31 verrier aandacht voor het begin van de roman men ziet hier dus een uitzonderlijk geval van een persbericht dat even lang is als de tekst die erdoor wordt aangekondigd het omslag kan nog een verlengstuk krijgen door iiitvouwbare binnenflappen die ook door de paratekst in beslag zal worden genomen het omslag kan ver dubbeld worden door een afneembaar jasje in het bijzonder als van de ro man een filmversie word t gemaakt een foto uit de film doet dan de belang stelling bij het publiek weer opleven het is een nieuwe huid en als het ware een wedergeboorte van de roman 6 de titel 6 1 de titel als zodanig de titel heeft niet alleen zelf maar ook door de wisselwerkmg met de roman en met ander e romantitels binne n verschiuend e groepen va n titels ee n be paalde uitwerking op het publiek van de verschiuende door genette in zijn boek bijeengebrachte pogingen tot definitie va n de romantitel kieze n we de definitie die in een titel als zadig ou la destinie histoire orientate onder scheid maakt tussen de eigenlijke titel zadig de ondertitel la destined de soortaanduiding histoire orientate als d e tite l ee n eigennaam is zadig blijf t hi j betrekkelijk ondoorzichti g ofschoon men hier de naam van een mannelijk persoon van buitenlandse af komst kan herkennen de ondertitel heef t i n het algemeen als functie eni g licht te werpen op het onderwerp van de roman in het bijzonder als de titel een eigennaam is de soortaanduiding maakt duidelijk met welk type tekst we te maken hebben en waar wij ons hier mee bezig houden om welke variant van he t romanesk e genr e he t gaat roman vertelling novelle kroniek klucht bijvoorbeeld gide les caves du vatican klucht of marguerit e duras india song theater film tekst d e afwezigheid va n een soortaandui ding is eveneens veelzeggend als deze aanduiding niet op het omslag staat bevindt ze zich als ze al bestaat op de titelpagina bij sommige romanwerken kan men ook va n een ondertitel spreke n als het om een serie gaat zo heeft balzac zijn romans heringedeeld onder de over koepelende titel la comedie hwnaine die vermeld staat op de rug van de delen van de bibliotheque de la pletfade gallimard de verdere onderverddingen seine de la vieprivee scene de la vie de province zijn minder goed bekend bij het publiek bijzonde r interessant is het geval bi j he t romanoeuvre van proust met zijn opeenvolgende in elkaar grijpende schakels veel lezers van de roman un amour de swann livre de poche wete n nie t da t het he t tweede deel is van een groter geheel du cdtidechez swann folio gaui mard dat weer een overkoepelende titel heeft a la recherche du temps perdu bibliotheque de la plerade 32 verrier aandacht voor het begin van de roman verwerkingsopdracht verzamel de titels van de verschillende werken van proust die op dit moment beschikbaar zijn en reconstrueer de opbouw va n zijn oeuvre je zult je op nieuw afvragen wat het begin van een roman is als je met de lectuur van de roman a la recherche du temps perdu kun t beginnen bi j he t eind le temps retrouvi gf flammarion of in het midden un amour de swann tivre de poche pas wat hierboven is gezegd toe op de roman marelle van cortazar 6 2 de titel in de roman een titel i s altij d min of mee r raadselachtig zi e d e analyse die r barthe s maakte van de titel va n balzac s novelle sarrazine i n zijn boek s z seuil 1970 p 24 de vragen die de lezer zichzelf stelt naar aanleiding van de titel worden vroeg of laat in de loop van de roman beantwoord al in de eerste zin van therese desqueyroux van mauriac leest men de advocaat opende een deur therese desqueyroux in deze verborgen gang daarentegen moet men wachten tot de laatste bladzijde va n la chartreuse de parme van stend hal alvorens te lezen hij trok zich terug in la chartreuse de parme ge legen in de bossen vlak bij de p6 op twee mijl afstand van sacca verwerkingsopdrachten 1 analyseer de narratieve mogelijkheden die besloten liggen in de titel van een roman die je niet hebt gelezen bijvoorbeeld voor therese desqueyroux vrouwennaam familienaam afkomstig van adellijke titels met welke andere namen rijmen zij wat is haar geografische afkomst wat zou de geschiede nis va n deze vrou w kunne n zijn vergelij k bv me t eugenie grandet therese raquin enz ander voorbeeld la chartreuse de parme parma ita liaanse stad viooltjes chartreuse monnikenklooster je kunt ook rekening houden met de vrije associaties en de lapsus lezers hadden het bijvoorbeeld over de chartreuse de partre ander voorbeeld la faute de vabbi mouret wat is de aard van dit vergrijp zou dit het verhaal zijn over wat het perso nage ertoe gebracht heeft deze misstap te begaan of het verhaal over de con sequenties van dit vergrijp verzin in een paar regels wat de intrige zou kun nen zijn van een roman die je nie t hebt gelezen eenvoudigweg uitgaand e van d e titel he t i s interessan t om wannee r je d e roma n da n werkelij k gelezen hebt je eigen verwachting te toetsen aan de realiteit 2 probeer in het begin van een roman die je al gelezen hebt de titel terug te vinden die op een expliciete en nauwkeurige of o p een wat vagere manier naar voren kan komen een titel als la condition humaine van malraux is ved eerder een antwoord dan een vraag 33 verrier aandacht voor het begin van de roman 6 3 een typologie van titels een typologie is een indeling van verschillende typen elementen die een sys teem vormen bepaalde romans hebben karakteristieke titels ze schijnen te behoren tot eenzelfde type voorbeelden va n detectivetitels meurtre au champagne la plume empoi sonnie witness for the prosecution agath a christie la cagliostro se venge m leblanc dimanche le rabbin est resti a la maison kemelman tendres tueurs scerbanenco enz science fictiontitels chroniques martiennes ray bradbury chroniques de majipoor r silverberg le tyran d axilane m grimaud enz titels van erotische verhalen les onze mille verges apollinaire venus erotica anais nin fanny troussecottes jones erica jong enz verwerkingsopdrachten lanalyseer vanuit een lexicale en syntactische benadering de bestanddelen van deze afzonderlijke romantypen bij detectives bijvoorbeeld moord getuigen mysterie moordenaars of d e volgende tite l i n de vor m van ee n proce s verbaal o p zonda g blee f d e rabbij n thuis uitgeverscatalogi die soms classificaties aangeven zijn hierbij handig 2 laat door jou zelf bij deze drie typen verzonnen romantitels ongeorden d zien aan potentiele lezers laat hen aangeven welke werken van de lijst z e zouden willen lezen en vraag of ze kort hun keuze willen toelichten andere titels blijken uit de tijd te zijn bij een verleden tijd te horen de dub bele titels zoals zadig ou la destin4e kwame n veel frequente r voor in de xvtjie en xixe eeuw dan tegenwoordig zodat wanneer michel touraier een van zijn romans vendredi ou les limbes du pacifique en vendredi ou la vie sauvage i n de versie voor de jeugd noemt bij het boek een archaisch tintj e meegeeft dat het goed zou doen voor een parodistische roman van robinson crusoe van de xviiie eeuwse engelse romanschrijver daniel defoe ook al heeft deze roman geen dubbele titel noch in de oorspronkelijke noch in de vertaalde versie zie ook aragon anicet ou le panorama roman een andere manier om titels te bestuderen is door ze vanuit een formeel oog punt bijeen te brengen zonder enige verwijzing naar een type of tijdperk bij voorbeeld all e titels die bestaan uit namen van personen of plaatsnamen namen van monumenten jaartallen groepen van namen of woorden citaten enz kunnen opnieuw worden gegroepeerd elk van deze categorieen kan weer worden onderverdeeld de naam van een persoon kan bijvoorbeeld een voor naam zijn nana gigi aurelia een eigennaam gevolgd door een achter naam theres e raquin eugenie grandet zie hiervoo r in he t volgend e hoofdstuk de studie over het begin van boeken uit de rougon macquart reeks 34 verrier aandacht voor het begin van de roman men vindt vaak twee namen van personen naast elkaar bouvard et picuchet pierre et jean paul et virginie gilles et jeanne enz vrienden broers ge liefden vijanden dit zeldzamer al deze paren schijnen een grote familie te vormen en brengen al deze ramansonderling nader tot elkaar hoe verschillend van inhoud ze ook zijn de romanschrijvers van de nouveau roman die wil den breken met d e traditie va n de balzac roman s gebruike n zelde n per soonsnamen in hun titels de uitzonderinge n zij n er des t e karakteristieke r door martereau voo r nathalie sarraute gulliver claud e simon en iets veelvuldiger bij pinget mahu ou le materiau graal fubuste en bij becket watt molloy men zal moeten erkennen dat deze eigen namen inderdaad zeer weinig algemeen zijn een onderzoek om mee door te gaan men kan ook besluiten zich te verdiepen in 6 a enkel e romanschrijver z o zijn de titels va n de romans van balzac dikwijls persoonsname n di e aldu s opnieuw gegroepeerd kunneo worden eugenie grandet ursule mirouet cesar birotteau louis lambert modeste mignon le cousin pons la cousine bette le pere goriot le cure de tours la duchesse de langeais le colonel chabert les chouans les employes les proscrits le midecin de campagne la femme de trente ans la vieille fille soortgelijke titel s zijn zeldzamer in het romanoeuvre van zola zie bijvoor beeld de rougon macquart x ks de titels van bepaalde romanciers kunnen stereotiep worden zoals die va n guy des cars la brute vimpure la tricheuse la corruptrice lamaudite la vipere l entremetteuse enz of die van roger borniche le play boy l indic l archange le ricain le gringo le maltais le tigre le boss enz en in een ander genre de volgende titels van maurice leblanc les 8 coups de vhorloge les 3 yeux vile awe 30 cerceuils la femme aus deux sourires kijk ook eens naar het werk van simenon 6 4 de levensloop van de titel een titel ontstaat en is aan slijtage onderhevig of verandert zelfs bij de uit gave van la plekade van de romans van zola is men bijvoorbeeld getuige van het tot stand komen van de titel la bete humaine gekozen uit honderd drieendertig andere titels tussen welke de romanschrijver aanvankelij k aar zelde qaude duchet heeft een genetische studie gemaakt van deze titel dat wil zeggen van zijn ontstaan revue litterature nr 12 1973 larousse hij laat in dit geval het belang va n de titel voor de romancier zien en de manier waarop deze richting wil geven aan het lezen van zijn roman waarvan hij in wezen de eerste lezer is 35 verrier aandacht voor het begin van de roman maar het publiek doet precies waar het zin in heeft waarbi j he t zijn har t volgt en een groot aantal titels is door de eeuwen heen aan slijtage onderhevig geweest z o is histoire du chevalier des grieux et de manon lescaut pfevost bijvoorbeeld manon lescaut geworden en daarna manon een titel die niet exact hetzelfde verhaa l aankondigt julie ou la nouvelle hilo ise rousseau werd la nouvelle hilo ise terwijl zadig ou la destinee voltaire tot zadig is gereduceerd daarnaast moet men niet vergeten dat de titel van een roman uit een vreemde taal vertaald is en dus dikwijls niet precies de in houdelijke lading van de oorspronkelijke titel dekt een voorbeeld daarvan is de roman van de grote braziliaanse romanschrijfster oarice iispector a maca no escuro 1961 waarvan de titel die van het derde deel is en de appel in het donker betekent maar in het frans vertaald is gauimard 1970 onder de ti tel le bdtisseur de mines verwerkingsopdracht zoek de titels van de eerste uitgave van oude franse nederlandse en anders talige romans op en bepaal als dit het geval is de verandering in betekenis veroorzaakt door de verandering van titel 7 de opdracht sommige romans worden aan iemand opgedragen in het algemeen is die op dracht kort de werking hiervan kunnen we beter bepalen door een aantal op drachten naast elkaar te plaatsen te vergelijken en te rangschikken onder de informatie over degene voor wie de opdracht bestemd is onderscbeiden we 1 de initialen de voornamen de namen van onbekenden dit blijft natuurlij k betrekkelijk in de meeste gevallen doelt de romanschrijver hier op een in tieme relatie met degene voor wie de opdracht bestemd is maar waarover hij het publiek verder niets wil toevertrouwen 2 de opdrachten van het type aan mijn vrouw aan mijn dierbar e ou ders geven meer richting aan de lezing 3 andere schrijvers kunstenaars denkers balzac bijvoorbeeld draagt cesar birotteau op aan de dichter lamartine ferragus aan de musicus berlioz la fille aux yeux d or aan de schilder delacroix de romanschrijver kan daarmee aangeven wie of wat als inspiratiebron voor zijn werk gediend heeft of een geestelijke verbondenbeid met iets of iemand benadrukken zo kan iedere lezer de titel la fille auxjeux d or in verband brengen met de artistieke activiteiten van degene voor wie de opdracht bestemd is iemand die zich bezigbield met de schilderkunst balzac draagt la peau de chagrin op aan m savary lid van de academie der wetenschappen hoewel de naam savary ons niet veel meer zegt behalve als die van een tijdgenoot met dezelfde naam de minister van onderwijs kan de functie van degene aan wie de opdracht gericht is de 36 verrier aandacht voor het begin van de roman lezer beihvloeden dit verhaal over een magische talisman is inderdaad opge dragen aan een wetenschapsman aan degene die pretendeert alles te kunnen verklaren deze opdracht kondigt het derde deel van de romanaan in de loop waarvan de held de huid van verdriet onderwerpt aan verschillende weten schappelijke proeven de opdracht van een roman uit het verleden kan de vonn aannemen van een brief aan een beschermheer van de auteur de lengte van een dergelijke brief maakt de opdracht tot een echt voorwoord 8 het motto tot het voorwerk van de roman behoort soms een motto dit is een citaat dat in oudere uitgave n o p d e titelpagin a ston d en tegenwoordi g som s o p ee n aparte bladzijde vaak p 4 soms op de pagina na de titelpagina p 3 wordt geplaatst het citaat bestaat uit twee delen de eigenlijke tekst van het citaat en de naam van de auteur ervan zo luidt het motto van de roman le rouge et le noir van stendhal als volgt la verity l apre verite danton de waarheid de bittere waarheid de tekst van dit citaat leert ons niet veel het is een stellingname dikwijl s herhaald zowel door stendhal voor wie de roman een spiegel is van de werke lijkheid als door andere romanschrijvers al l i s true alles is waar schrijf t balzac aan het begin van le pere goriot belangrijker is de auteur van het ci taat danton deze waarheid zou iets revolutionairs hebben de wil van de romanscbrijver om het lezen in een bepaalde richting te sturen wordt des t e meer benadrukt als he t motto verzonne n is wa t bi j stendha l voorkomt en wie zal de gef undeerdheid van een aan deze of gene toegeschre ven citaat gaan onderzoeken zo plaatst stendhal soms verzonnen uitspra ken van grote figuren aan het begin van zijn romans het motto vervult dan een functie die dicht bij die van de titel of het voorwoord ligt de analyse brengt ons ertoe om wat globaal door de lezer is opgemerkt te iso leren een motto bestaande uit een bijbels citaa t uit de psalmen al s j e te loue 6 mon dieu de ce que hi m as fait creature si admirable ik loof u oh mijn god omdat ik gans wonderbaar ben toebereid aan het begin van een roman van gide staat in contrast met de titel l lmmoraliste e n prikkelt de nieuwsgierigheid van de lezer de anonieme auteur van deze tot god gerichte uitspraak die als het ware een opdracht wordt drukt zich in de eerste persoon uit en zal nader tot timmoraliste worden gebracht een kwalificatie die be trekking heeft op de naam van de auteur andre gide dit effect is afgezwakt in de pocketuitgave folio waar het motto geisoleerd op een bladzijde staat terwijl ze in de originele uitgave van de mercure de france op de titelpagina is geplaatst de franse titel van de roman van hemingway pour qui sonne le glas i s een letterlijke vertaling van for whom the bell tolls maar de franse uitgever van 37 verrier aandacht voor het begin van de roman de livr e de poche heeft het niet juist geacht het motto weer te geven het gaat om de tekst van een engelse dichter nit de xvie eeuw john donne die aldus eindigt any mans death diminishes me because i am involved in mankinde and the refore neve r send to know for whom the bell tolls it tolls for thee vanaf het begin van de roman begrijpt de lezer dus de betekenis van de titel en zijn lectuur wordt erdoor gestuurd dat zal niet het geval zijn bij de franse lezer van de iritgave livre de poche soms wordt de schrijver van het motto slechts aangeduid met initialen al s deze overeenkomen met die van de auteur dan heeft het motto de functie van een klein voorwoord zo noteert driss chraibi in une enquete au pays he t is voldoend e da t een menselijk weze n zich op het juiste ogenbli k o p onze weg bevindt opdat ons lot verandert d c 9 voorwoorde n om verschillend e redene n word t bier het meervoud gebruikt i n d e eerst e plaats omdat het belangrijk is om onderscheid te maken tussen de voorlopige voorwoorden die een uitgever in een bepaalde tijd verlangt van een schrijver criticus of leraa r bijvoorbeeld het voorwoord van michel tournier voor de presses pocket uitgave va n tristan et iseut en de duurzamer voorwoorden van de roman schrijver hetgeen de leerling lezer niet altijd doet vervolgens omda t d e auteu r een nieu w voorwoor d kan schrijven bi j elk e nieuwe uitgave van zijn roman zelfs als de tekst hiervan niet veranderd is in het voorwoord van de tweede uitgave wordt de ontvangst van de roman door het publiek opgenomen tenminste zoals de romanschrijver deze interpreteert en men ziet de manier waarop de auteur tracht de betekenis te herstellen die gedeeltdijk verloren is gegaan men moet ook de nawoorden niet vergeten die ondanks hun benaming door de lezer doorgenomen kunnen worden voordat bij de roman leest zoals het hem eveneens en vaker misschien nog overkomt dat bij het voorwoord leest nadat bij de roman uit heeft het voorwoord van een roman kan verschillende synoniemen hebben pro loog in het bijzonder bij de romans uit d e middeleeuwen e n de renais sance woor d vooraf voorwoord voorbericht verklaring van de au teur histoire de gil bias de santille van le sage korte uiteenzetting la mare au diable van george sand analyse presentatie preambule lij ken tot andere genres te behoren het is nuttig na te gaan welke dat zijn het gebeurt ook wel da t men in alle uitgaven van eenzelfde roman voor het eerste hoofdstuk een cursief gedrukte korte tekst van een of twee bladzijden vindt zie bijvoorbeeld het begin van de roman van marguerite duras un bar rage contre le pacifique dit heeft iets weg van een inleiding en van een ver zoek tot opname van de aankondiging van een pas verschenen boek het min of meer didactisch kritisch apparaat bestaande uit introducties bio 38 verrier aandacht voor het begin van de roman grafische o f bibliografisch e informatie noten evenals d e inleidingen va n schrijvers o f critici genoemd in de eerste alinea van deze paragraaf moe t apart beschou wd worden ook voorberichte n o f raadgevinge n die in feite van de pen van de roman schrijver zelf zij n en worden toegeschreven aa n een fictieve uitgeve r moet men leren herkennen zie in hoofdstuk dri e de analyse van de paratekst van les liaisons dangereuses of van le rouge et le noir men wordt evenmin geacht te geloven wat een auteur over zijn roman zegt zelfs als hij zich niet achter een uitgever verschuilt of als hij benadrukt dat het niet om een roman gaat zie bijvoorbeeld d e tekst van een cursie f ge drukte bladzijde die la douleur van m duras uitgave p o l inleidt j ai retrouvi ce journal dans deux cahiers des armoires bleues de neauphle le cha teau je n ai aucun souvenir de i avoir icrit je sais que je vaifait que c est moi qui vai ecrit je reconnais man ecriture ik heb dit dagboek teruggevonde n i n twe e schrifte n ui t de blauw e kaste n va n neauphle le chateau ik herinner me helemaal niet dat ik het heb geschreven ik weet dat ik het gedaan heb dat ik het ben die het geschreven heeft i k herken mijn handschrif t 10 overige aspecten het lijkt erop dat je nooit klaar komt met de paratekst een veranderlijk ge bied dat door de tijden been kleiner wordt en opzwelt als een zee en waarvan men de grenslijnen niet zo scherp ziet men zal zich dus tevreden moeten stel len met een analyse van de paratekst in stukjes met een poging de lezer het belang te doen inzien van de uitwerking die het begin van een roman op hem heeft en met het aanzetten van het publiek tot verdere verkenning op dit ter rain wan t er zijn nog heel wat elementen van de paratekst die nog niet eens genoemd zijn hier volgen er drie 10 1 data de copyright datum die over het algemeen in kleine lettertjes onderaan blad zijde 4 staat naast de naam van de uitgever of die van de schrijver na het te ken dreig t bij moderne romans geheel onopgemerk t te blijven hij heef t dus geen invloed op de lezer maar is belangrijk voor degene die de roman wil bestuderen omdat in de meeste gevallen de datum van de eerste uitgave gege ven wordt al s het gaat om een vertaald e roman komt de copyright datu m vaak overeen met de vertaalde versie die de lezer in handen heeft soms voegt de uitgever de datum van de in de oorspronkelijke taal geschreven eerste pu blicatie hieraan toe bijvoorbeeld 39 verrier aandacht voor het begin van de roman alfred doblin berun alexanderplatz titre original berlin alexanderplatz beim walter verlag a g olte n und freiburg im bresgau 1961 editions gallimard 1970 pour la traduction francaise men dient erop te letten dat 196 1 bier echter niet de datum is van de eerste uitgave in het duits 1929 en dat deze nergens in deze uitgave folio gal limard wordt vermeld een noot van de uitgever op bladzijde 5 leert ons al leen dat doblin in 195 7 is overleden en dat van de talrijke romans novellen en essays die hij vanaf 191 3 tot aan zijn dood publiceert berlin alexander platz ongetwijfeld de beroemdste is men moet de copyright datum niet verwarren met de datum di e op de laatste bladzijde van het boek te vinden is en aangeeft wanneer men klaar was met de druk geldt niet voor nederland vert hij moet ook onderscheiden warden van de datum die soms achter de laatste regel van een roman staat al of met met een plaatsnaam erbij deze aanwijzingen kunnen dubbelzinnig zijn z e geven weer wanneer en waar begin en einde van de totstandkoming va n de roman plaatsvonden maar ze komen uitsluitend voor de verantwoording van de romanschrijver en zijn dus onbetrouwbaar in tegenstelling tot de eerstge noemde gegevens zo leest men aan het eind van de roman van alejo carpen tier le steele des lumieres copyright 1962 la guadeloupe barbade venezuela 1956 1958 e n aan het eind van le pere goriot 1984 van bal zac sache septembre 1834 bij de oudere romans die zijn uitgekomen verwijs t de datum van het copy right als die er is naar de eerste publicatie van deze versie van de tekst op gesteld door die en die specialist bij een bepaalde uitgever men moet in de voetnoten en bij de biografische en chronologische notifies gaan zoeken naar de datum van eerste publicatie bij een uitgever die waarschijnlijk nie t meer bestaat welnu deze datum is belangrijk daar hij in het algemeen maar dat is vee l ingewikkelder bij de romans van diderot de datum is van het op schrift stel len de formulering en hij maakt het mogelijk een verband te leggen tussen het moment waarop het verhaal verteld wordt en dat waarop het zich af hoort te spelen het is niet onbelangrijk t e weten dat de roman 1984 van georg e orwell i n 1950 geschreven is en vertaald in het frans ook wannee r publicatiedat a va n romans gepubliceer d doo r buitenlands e schrijvers vergeleken worden met vertaalde versies van deze werken kunnen we overzien ho e de ontvangst van een dergelijk oeuvre in frankrijk verlopen is waarbij mede rekening moet worden gehouden met hetgeen niet vertaald werd 40 verrier aandacht voor het begin van de roman 10 2 lijst van werken door dezelfde auteur geschreven wanneer er geen korte levensbeschrijving of bibliografie is staat deze hjst in de paratekst aan het begin of einde van een roman eventueel zelf s op de acb terkant van de kaft deze hjst valt meer op dan de copyright datum de lezer zal zo te weten komen of het bier gaat om een beginnend schrij ver hoe lan ger de lijst hoe meer vertrouwen hem dit zal inboezemen hij kan eventueel de titel tenigvinden van een door hem gelezen roman waarvan hij niet meer wist wie de auteur was 10 3 de inhoudsopgave indien aanwezig komt een inhoudsopgave bij de franse roman aan het einde maar wanneer de lezer hem om een idee te krijgen van wat hij gaat lezen aan het begin van zijn lectuur doorneemt moeten we de inhoudsopgave ook als zodamg zien bi j engelse romans is deze in het begin terug te vinden onder contents en in navolging daarvan staat hij in sommige franse werken te genwoordig eveneens aan het begin aangezien hedendaagse schrijvers van de gewoonte zijn afgestapt hu n hoofd stukken een titel t e geven of zelfs romans in hoofdstukken te verdelen drei gen inhoudsopgaven te verdwijnen maar bij de romans uit voorgaande eeu wen tenminste tot victor hugo kan de inhoudsopgave een soms poetische opening zijn die op een mysterieuze en af en toe bedriegelijke manier een he leboel dingen doet vermoeden sla de inhoudsopgave uit notre dame de paris van victor hugo er bijvoorbeeld maar eens op na livre deuxieme 1 de charybde en scylla 2 la place de greves 3 besos para golpes 4 les inconveriients de suivre une jolie femm e le soi r dans l a rue 5 suite des inconvenients 6 la croche cassee 7 une nuit de noces de inhoudsopgave contents van tess of the d urbervilles d e roman van thomas hardy waarop roman polanski zij n film tess heeft gebaseerd is nog veel diridelijken 1 the maiden 2 maiden no more 3 the rally 4 the consequence 5 the woman pays 6 the convert 7 fulfilment verwerkingsopdracht bedenk beknopte verhaallijnen met de inhoudsopgave van gedeelten uit romans al s uitgangspunt vergelij k d e resultaten verkregen door verschil lende lezers die aan de hand van dezelfde inhoudsopgaven hebben gewerkt uit het geheel van deze opdrachten kan de leerling lezer zich een beeld vormen van het boek dat bij of zij gaat lezen interessant moet het zijn achteraf vast te stellen in hoeverre de verwachtingen worden ingelost 41