Aanvankelijk lees- en schrijfonderwijs in internationaal perspectief

m j c momme r s werkelijk in de verschillende landen gebeurt aan lees en schrijfonderwijs welke uitgangs punten en concrete materialen daarbij worden gebruikt en wat het effect daarvan is de pro aanvankelijk lees en blemen zijn geinventariseerd en er is nagegaan welke factoren van invloed kunnen zijn op de schrijfonderwij s gebruikte methodiek door de gevonden feiten en uitgangspunten te vergelijken hoopt men in internationaal perspectie f aanwijzingen te kunnen geven voor het opstel len van alfabetiseringsprogramma s inhoud en vormgeving van die programma s zullen mede afhankelijk zijn van de plaatselijke omstandig heden is het leren lezen en schrijven in andere schriftsyste al heel snel is duidelijk geworden dat lees en men makkelijker of juist moeilijker het aanvanke schrijfprogramma s voor volwassenen er heel l ijk lees en schrijfonderwijs in nederland is wellicht anders uit moeten zien dan voor kinderen anders georganiseerd dan in het buitenland een his downing leong 1982 verder maakt het torisch overzicht mag niet ontbreken vandaar dat de ook een groot verschil of de betreffende vol redactie mommers heeft gevraagd hierover een ar wassenen al dan niet regulier onderwijs hebben tikel te schrijven hij is onder andere auteur van de ontvangen de problematiek van analfabeten methode veilig leren lezen die jarenlang basisonderwijs hebben ontvan gen is meestal veel complexer dan die van de doorsnee ongeletterden die nooit een school r ec ht op leren leze n en schrijve n bezochten bij volwassenen spelen het gebrek aan perspectieven en de sociaal economische het is inmiddels ongeveer vijfenveertig jaar ge situatie een nog grotere rol dan bij kinde leden dat de u n e s c o met programma s begon ren om het analfabetisme in de wereld te bestrijden het jaar i99o is uitgeroepen tot het internatio bij de eerste pogingen om analfabetisme op naal jaar van de alfabetisering iedereen is er grote schaal te bestrijden b e perkte men zich van overtuigd dat geletterdheid een belangrijke vaak noodgedwongen tot de meest elementaire factor is voor de persoonlijke sociale en ma vaardigheden omdat men niet over d e nodige teriele ontwikkeling van mensen artikel 16 middel e n beschikte een alfabetiseringscursus eerste lid van de universele verklaring van de bestond vaak uit een serie van ongev eer 24 les rechten van de mens stelt everyone has the sen met behulp van e en of tw ee l eesboekjes right to education maar wat voor soort onder men concentreerde zich dan op woordherk e n wijs hoeveel onderwezen volgens welke me ning en het sp ellend l ezen als do e lste lling gold thoden dit zijn vragen die niet door iedereen het kunnen ve rklank e n en begrijp en van een op dezelfde manier beantwoord worden wel is ze e r eenvoudige tekst h e t schrijven van zijn men het erover eens dat alle mensen zouden naam en ee n simpe le mededeling of boodschap moeten leren lezen en schrijven maar welke als de cursisten echte r geen gel e genheid had doelstellingen precies bereikt moeten worden d e n deze vaardighede n verd e r te oe fe nen en toe en op welke manier dit het beste kan gebeuren t e passen werd de verworven ke nnis spoedig is veel minder duidelijk en daarover lopen de vergeten ondanks h e t ce rtifi c aat van gel e tte rd meningen uiteen heid dat zij op h e t eind e van de cursus hadden ontvang e n gray 1 9 6 9 alfabetiserin g functionele geletterdhei d een van de mogelijkheden om tot wat m eer h elderheid te komen zijn v e rgelijkende studies m e de op grond van d e ze e rvaring en werden de de unesco heeft daar dan ook uitdrukkelijk doelst e llingen verand e rd h et begrip function aandacht aan besteed nagegaan is wat e r daad al lit e racy function e le g e le tterdh e id kwa m 296 moer 990 7 als doelstelling centraal te staan een persoon die van het nederlands hebreeuws chinees is functioneel geletterd als hij die kennis en arabisch en japans verschillen sterk van het vaardigheden van lezen en schrijven heeft ver westeuropese schrift en het lezen van braille worven die hem in staat stellen effectief deel te schrift is weer iets anders omdat de visuele nemen aan al die activiteiten waarbij geletterd component wordt vervangen door de tastende heid in zijn cultuur of groep als normaal wordt vingers verondersteld gray 1969 p 24 functionele juist voor het aanvankelijk lees en schrijf geletterdheid zo omschreven is een relatief be onderwijs zijn de verschillen tussen de schrift grip naarmate het niveau van een samenleving systemen relevant omdat het daarbij gaat om hoger en complexer is zijn ook de eisen waar het leren van een code schrijven is coderen van aan voldaan moet worden om tot de categorie gesproken taal en lezen is decoderen van ge van geletterden te behoren zwaarder schreven taal als de aard van de code verschilt werkt dit door in het leren van die code en het het specifieke doel van aanvankelijk lees e gebruik daarvan schrijfonderwijs in de geindustrialiseerde lan den kan dan ook niet functionele geletterdheid c h i nezen e n f enic i e r s zijn deze doelstelling behoeft pas bereikt te worden op het einde van de basisvorming ver voor het verband tussen gesproken en geschre moedelijk is het zo dat de hoofdoorzaak van ven taal zijn in verschillende talen verschillende functioneel analfabetisme in die landen eerder oplossingen gevonden aan de ene kant het gezocht moet worden bij het voortgezet dan chinese karakterschrift waar geen direct ver bij het aanvankelijk lees en schrijfonderwijs band tussen schrijfvorm en uitspraak bestaat het aanvankelijk leesonderwijs is daar alleen elk karakter representeert woorden of woord indirect voor verantwoordelijk namelijk in zo delen die op verschillende manieren kunnen verre dat de basisvaardigheden en attitudes die worden uitgesproken dit heeft als voordeel dat nodig zijn bij het voortgezet lees en schrijf deze karakters kunnen worden begrepen door onderwijs het vereiste niveau bereiken het aan mensen die verschillende talen spreken de si vankelijk lees en schrijfonderwijs is slechts een tuatie is tot op zekere hoogte vergelijkbaar met van de fases op de weg naar geletterdheid het is wat wij pictogrammen noemen zoals verkeers ongetwijfeld een belangrijke fase die niet ge borden en de borden op stations en luchtha isoleerd mag worden aanvankelijk leesonder vens deze voorstellingen zijn internationaal wijs vormt de basis het fundament om uitein bruikbaar omdat er geen direct verband is met delijk tot functionele geletterdheid te komen het gesproken woord zo zal het bord uitgang een vierkant met een pijl door engelstaligen het l e re n va n een co de worden gelezen als exit en door fransen als sortie een nadeel van pictografisch schrift is in de onderwijsresearch zijn er maar weinig dat een groot aantal schrifttekens moet worden onderwerpen die zo intensief zijn onderzocht geleerd een schrijfwijze waarbij elk teken een als lezen en leren lezen bij het leren lezen is veel lettergreep voorstelt is zuiniger zo heeft het meer aandacht geschonken aan het aanvankelijk japans voor een deel een lettergreep schrijfwij dan aan het voortgezet lezen uitgangspunten ze deels een beeldschrift bij het aanvankelijk leesonderwijs berusten dan hierbij moet worden opgemerkt dat het niet ook niet alleen op praktijkervaring maar tevens zo is dat al de chinese karakters zonder meer op resultaten van empirisch onderzoek die on van buiten geleerd moeten worden door veel derzoeksresultaten worden internationaal ver vuldige herhaling en driloefeningen de chi spreid en we zien dan ook dat de ontwikkeling nese karakters zijn weliswaar opgebouwd uit van de methodiek steeds meer een internatio een omvangrijke maar toch beperkte verzame naal karakter krijgt ling van visuele elementen de meeste van die toch zijn er verschillen al was het alleen maar elementen zijn herhaalbaar en uitspreekbaar of omdat de schriftsystemen die bij het lezen en vormen woordstammen die een standaardnaam schrijven worden gebruikt niet hetzelfde zijn hebben wu 1987 de spelling van het engels is ingewikkelder dan 1990 7 moer 297 het zijn de feniciers geweest die de stoot heb rust op de veronderstelling dat de klankstroom ben gegeven aan de ontwikkeling van een alfa van een gesproken woord gesegmenteerd kan betisch schrift uitgangspunt hierbij is dat elk worden in een aantal fonemen en dat samen teken een klank representeert deze schrift voeging van dergelijke fonemen weer leidt tot vorm heeft als belangrijk voordeel dat volstaan een verstaanbare klankstroom bovendien sug kan worden met een beperkt aantal tekens let gereert dit alfabetisch systeem dat alle klank ters woorden kunnen worden weergegeven segmenten die met een bepaald teken worden door een combinatie van letters de uitspraak aangeduid steeds hetzelfde klinken volwas volgt in principe uit de benoeming van de ge senen die door en door vertrouwd zijn met ordende letters het leren lezen van een alfabe dit schriftsysteem zijn zich vaak niet bewust tisch schrift stelt hogere eisen aan de mentale dat de analyse van een woord in fonemen niet processen dan een pictografisch schrift maar zo natuurlijk en eenvoudig is als het lijkt uit uiteindelijk is dit schriftsysteem efficienter en bestudering van de articulatiebewegingen is het is daarom begrijpelijk dat het alfabetisch gebleken dat onze articulatieorganen tijdens schrift relatief snel de overhand heeft gekregen het spreken voortdurend in beweging zijn er in de wereld zijn geen articulatiestanden onze spraak is een continuum wij spreken geen foneemgrenzen in v loe d va n h et sc hri ftsystee m uit bovendien zijn de klanken die door eenzelf de grafeem worden weergegeven niet steeds het leren lezen en schrijven van het chinees hetzelfde vooral medeklinkers worden dikwijls is een hele opgave ongeveer een vijfde deel in verschillende klankomgevingen verschillend van de wereldbevolking gebruikt dit schrift gearticuleerd een voorbeeld is de articulatie systeem er zijn pogingen ondernomen om van de beginklank van de woorden die en doe het leren van het chinese karakterschrift te deze verschilt reeds voor er enig geluid wordt vergemakkelijken een belangrijke maatregel voortgebracht bij die zijn de lippen gespreid is geweest dat de uitspraak van de karakters en bij doe zijn ze gerond in normale spraak niet meer gebeurt in de eigen streektaal maar blijken opeenvolgende fonemen elkaars arti in de standaardtaal de zogenaamde peking culatie te beinvloeden fonemen zijn dus geen uitspraak ook heeft men de karakters vereen onveranderlijke duidelijk te onderscheiden voudigd en het aantal dat als basis functioneert elementen van de klankstroom het zijn ab gereduceerd tot soo tekens bovendien wordt stracte eenheden die als reeel worden voorge bij het aanleren gebruik gemaakt van fonetische steld door ons schriftsysteem veel beginnende symbolen in totaal 5 7 die tegelijk met de ka lezers hebben dan ook moeite met het verbin rakters worden aangeboden om zo het geheu den van afzonderlijke fonemen tot een woord gen te ondersteunen worden de belangrijkste aanvankelijk beseffen veel kinderen niet dat een karakters beheerst dan worden die fonetische woord als kat of boom nog in kleinere stukjes symbolen achterwege gelaten dit alles maakt gesegmenteerd kan worden duidelijk dat het vlot leren lezen van het chi daar komt nog bij dat noch de afzonderlijke nees aanzienlijk meer tijd en energie vereist dan fonemen noch de grafemen betekenis hebben het vlot lezen van een alfabetisch schrift het is voor het kind is het dan zo verwonderlijk dat de dan ook te verwachten dat verdere ontwik verbinding van die twee zinloze dingen niet kelingen van het chinese schriftsysteem nog zonder systematische oefening tot stand komt meer in de richting zullen gaan van een alfabe samengevat er zijn bij het leren lezen twee on tisch schrift beweringen als zouden er in chi derdelen te onderscheiden die voor een aantal na en japan vanwege het gebruik van een niet kinderen een struikelblok blijken te zijn de ver alfabetisch schrift veel minder of geheel geen binding of koppeling van grafemen aan fone gevallen van dyslexie voorkomen dienen vol men en de auditieve synthese van afzonderlijke gens downing met reserve te worden benaderd fonemen tot een woord downing leong 1982 deze moeilijkheden gelden uiteraard voor alle landen waar men een alfabetisch schrift de moeilijkheid bij het leren van een alfabetisch systeem gebruikt opmerkelijk is dat in bijna schrift is van een andere aard dit systeem be alle landen ook rivaliserende methodieken 298 moer 1990 7 van het geheel naar de dele n van de delen naar het geheel globaal methode synthetische methode visueel accent look and say auditief accent phonics sight methode decoding method e accent op betekenis meaning emphasis accent op de techniek code emphasis meer open benadering meer gestructureerde benaderin g lezen is anticiperen verwachten guessing lezen is ontcijferen ontsleutelen van een code top down leesmode l bottom up leesmode l functioneel aanvankelijk lezen intentioneel aanvankelijk lezen language experience approach linguistic type programs figuur i karakteristiek in steekwoorden van de leergang veel gestructureerder wordt opge twee hoofdrichtingen in de methodiek voor aanvanke bouwd dan bij een totaliteitsbenadering waar lijk lezen de leergang doorgaans een meer open karakter heeft in bovenstaand schema wordt aan de hand van een aantal steekwoorden de contro voor aanvankelijk leesonderwijs bestaan die verse nader aangeduid dat er zoveel verschil duidelijk accentverschillen vertonen illustra lende termen bestaan hangt samen met histo tief zijn in dit verband het rapport becorning a rische ontwikkelingen en de achterliggende nation of readers anderson e a 1 9 85 en het ver theorieen de tegenstellingen zijn in de praktijk slagboek van de europese workshop die in 1986 ook niet zo absoluut als het schema suggereert in tilburg werd gehouden young e a 1987 er komen allerlei mengvormen voor men moet de twee benaderingen veeleer zien als de twee rivaliserende benaderingen twee uiterste polen van een dimensie de wer kelijkheid is veel genuanceerder in de herziene uitgave van the great debate merkt chall 19 83 op dat binne n de context van het in de verenigde staten is deze controverse op aanvankelijke lezen een oude controverse nog nieuw tot leven gekomen door de vraag of steeds actueel is als men voorbij gaat aan de lezen een psycholinguistic guessing game is tails dan gaat het bij het aanvankelijk leeson dan wel decoding print into spoken form derwijs om de vraag verdient het de voorkeur groff spreekt over the new antiphonics met bij het leren lezen uit te gaan van het geheel phonics wordt in deze context bedoeld een be teksten en zinnen om daarna geleidelijk te ko nadering van het leren lezen en spellen waarbij men tot de delen woorden letters en klanken vanaf het begin een sterke nadruk ligt op het of kan men beter de omgekeerde weg volgen en leren van de koppeling tussen de afzonderlijke beginnen met de delen kiest men voor het tekens en klanken of juister geformuleerd eerste dan krijgen de visuele aspecten de meeste tussen grafemen en fonemen van 1920 tot aandacht terwijl bij de tweed e b enadering i9oo was er in de usa een beweging the anti meer aandacht aan de auditieve aspecten wordt phonics die vanaf het allereerste begin van het geschonken verd er is het in de praktijk meestal leren lezen sterk de nadruk legde op de bete zo dat wanneer men uitgaat van de delen de kenis meaning approach en gekant was tege n 1990 7 moer 299 een systematisch aanleren van het alfabetische lach 1976 neuvel e a 1988 studies die het principe van igoo tot 198o raakte die bewe effect hebben onderzocht van gestructureerde ging op de achtergrond mede door talrijke on en ongestructureerde benaderingen in diverse derzoeksgegevens chall 1967 en 1983 die niet sociaal economische klassen op de attitude in het voordeel waren van de antiphonics tegenover school en op de cognitieve ontwik benadering keling hebben bij geen van de twee genoem het is merkwaardig dat de laatste jaren er de variabelen verschillen gevonden ofwel een weer een nieuwe soortgelijke beweging is ont licht voordeel voor de directe en gestructureerde staan de theorieen van frank smith 1977 benadering kenneth goodman 1979 en stauffer 197o en chall acht echt functioneel lezen eerst mo 198o hebben bij een aantal aanhangers geleid gelijk als het technisch lezen het decoderen tot een sight approach waarbij tevens gebruik grotendeels automatisch verloopt zodat de be wordt gemaakt van de context en plaatjes men schikbare aandacht vrij komt voor de inhoud komt dan weer dicht bij de meaning emphasis deze opvatting wordt door meerdere onder programma s globaalmethoden uit de jaren zoekers gedeeld perfetti 198s 1920 tot i95o dit ondanks de vele onderzoeks gegevens die aantonen dat een code emphasis toch kan de weegschaal ook te zeer doorslaan benadering over het algemeen betere resultaten in de richting van het verklanken bij het leren oplevert zeker bij risicokinderen chall 1983 lezen speelt niet alleen grafisch fonologische chall stelt zelfs there is a conspiracy for sight informatieverwerking een rol maar ook de methods by textbook publishers and the inter syntactische en de semantische internationaal national reading association p 39 leer gezien kan men constateren dat gemengde krachten zouden door hun opleiding door con methoden waartoe ook de in nederland over ferenties die zij bezoeken de tijdschriften die ze heersende structuurmethode gerekend moet lezen en de vertegenwoordigers die hen bezoe worden steeds meer de overhand krijgen ken een voorkeur krijgen voor materialen en werkwijzen die eenzijdig op een soort globaal leren lezen in een tweede taa l methode zijn gestoeld volgens chall zijn deze maar ten dele gebaseerd op onderzoek ze be het voordeel van de gemengde methoden komt rusten soms meer op visies overtuigingen en ook heel duidelijk aan het licht bij allochtone geloof in bepaalde opvattingen over menselijke kinderen die in een tweede taal leren lezen het ontwikkeling en leren lezen sight methods verklanken van woorden en zinnen die je niet worden vaak geassocieerd met progressief on verstaat is niet alleen moeilijker dan van een derwijs terwijl phonics geassocieerd worden tekst die je wel begrijpt maar ook weinig mo met de traditionele school met drillen en hard tiverend hoe gemakkelijk wij aan bepaalde werken vooral in de verenigde staten wordt moeilijkheden van allochtonen voorbijgaan een meaning emphasis approach geassocieerd wordt duidelijk als je mondeling nederlands bij met natuurlijke taalontwikkeling en met meer veilig leren lezen van carry van de guchte 1988 open en vrije leeromgevingen direct phonics bekijkt in principe is het beter om kinderen in worden geassocieerd met een meer gestruc hun moedertaal lezen te leren in dit opzicht is tureerde leeromgeving en met een strakkere voor turkse kinderen turkce abece schelfhout structuur van de leerstof en de leermaterialen e a 1986 een goed voorbeeld de schoolsituatie verondersteld of beweerd wordt dat meer maakt een dergelijke aanpak niet altijd moge open programma s voor aanvankelijk lezen lijk in elk geval is het een voordeel dat de me leiden tot een betere cognitieve ontwikkeling thodiek van het aanvankelijk lezen in de eerste en tot grotere voldoening met de school dan en de tweede taal op elkaar afgestemd worden de meer directe en gestructureerde maar een aantal onderzoeksgegevens wijst eerder in een leesvoorwaarden ontluikende geletterdhei d tegengestelde richting vooral bij kinderen in groep 3 in het verleden leerjaar i en bij kin tamelijk recent in de internationale ontwikke deren uit lagere sociaal economische milieus lingen op het gebied van het leren lezen is een chall 1983 anderson e a 1985 wallach wal verschuiving van de visie op de periode di e 3 00 moer 1990 7 reading readines s meer gesloten leeromgeving voorbereidend leesvoorwaarde n proces van programma f taakanalyse f het leze n vooral technische aspecten emergent literac y meer open leeromgeving spontaan begin begeleiden proces van van geletterdheid stimuleren f het leze n communicatieve communicatieveen aspecte n technische aspecten geintegreerd 4 denk richting uitvoerin g figuur 2 schematische weergave van een accent sulzby 1 986 in deze benadering wordt ervan verschuiving ten aanzien van het beginnende lezen uitgegaan dat de didactiek moet aansluiten bij van reading readiness naar emergent literacy de spontane ontwikkeling van jonge kinderen figuur 2 geeft het verschil tussen beide benade ringswijzen schematisch weer voorafgaat aan het formele aanvankelijk leeson de bovenste helft van de figuur heeft betrek derwijs het gaat daarbij niet om vervroeging king op reading readiness of leesvoorwaar van het aanvankelijk leesonderwijs maar om denprogramma s de gestippelde pijlen geven een aansluiten bij de ervaringen die kinderen de denkrichting aan van de programma ontwer buiten de schoolsituatie opdoen met geschreven pers en de pijlen met gesloten lijnen de uitwe taal daarbij dringt zich de vraag op in hoeverre ring of toepassing van die programma s door de er een taak ligt voor het kleuteronderwijs bij die leerkrachten bij het leesvoorwaarden denken kinderen die thuis nauwelijks of niet in aanra wordt het proces van het leren lezen uiteenge king komen met prentenboeken en geschreven legd in een aantal taken zoals objectivatie vi taal suele discriminatie en auditieve synthese ook traditioneel werd deze vraag beantwoord de volgorde waarin die taken aan de orde moe door reading readiness of leesvoorwaarden ten komen wordt zorgvuldig vastgesteld met programma s deze waren vooral gericht op het behulp van leesvoorwaardentoetsen wordt na aanleren van deelvaardigheden die ten grond gegaan welke taken beginnende lezers reeds be slag liggen aan het leren lezen en spellen meer heersen en welke niet op basis daarvan wordt recent wordt gewezen op het belang van stimu besloten wat er met een leerling moet gebeuren lering van emergent literacy wat vertaald kan opvallend is dat bij de taakanalyse een sterk worden met ontluikende geletterdheid teale accent ligt op de technische aspecten van he t 1990 7 moer 301 leesproces de leesvoorwaardenprogramma s literatuu r hebben een gesloten karakter het gaat om dui delijk omschreven leerdoelen die systematisch ande rson r c e a be to ming a n a bon of readers aan de orde worden gesteld er wordt weinig aan tse report of the commission on reading cham het toeval overgelaten de leesvoorwaarden paign 111 1985 toets en het leesvoorwaardenprogramma van chall j learning to read the great debate updated sixma die na 1970 in nederland grote bekend edition new york mcgraw hill 1 9 83 heid kregen vormen een duidelijke illustratie downing j leong che kan psychology of read van deze benaderingswijze ing new york london macmillan 1 98 2 het onderste gedeelte van figuur 2 geeft in goodman k y goodman learning to read is een soortgelijk schema de benadering weer bij natural in mommers c hoe lee r j e een natie emergent literacy of ontluikende geletterd lezen een rapport over het leesonderwijs in de heid anders dan bij het leesvoorwaarden usa in school i 5 io 1 987 p 24 28 denken ontleent deze term zijn betekenis aan gray w s the teaching of reading and writing an iets dat ontstaat wat in wording is en niet aan international survey enlarged edition with a sup het leesonderwijs dat nog gaat volgen de plementary chapter by ralph staiger paris denkrichting zie de gestippelde pijlen ver u n esco 1 969 loopt anders dan bij reading readiness centraal guchte carry van d e mo ndeling ned erlands bij vei staat het ontwikkelingsproces en niet de taak lig leren lezen tilburg zwijsen 1988 analyse het betekent echter niet dat geen waar neuvel j m e otter d j bos functioneel aan de wordt gehecht aan de analyse van leerpro vankelijk leesonderwijs een beschr ijving en een eva cessen maar het beginpunt ligt anders bij het luatie amsterdam lisse swets zeitlinger begeleiden en stimuleren van de kinderen wordt 1988 svo reeks 86 ook wel rekening gehouden met de komende perfetti c a reading ability new york oxford leerprocessen maar dat staat niet voorop lezen university press 1 9 8 5 en schrijven worden niet louter als een tech schelfhout a l verhoeven k van der zouw nische aangelegenheid gezien maar primair tweetalig lees en schrijfonderwijs aan turkse kinde als vormen van communicatie dit betekent ren informatieboek voor leerkrachten tilburg dus niet dat de inzichten omtrent het belang zwijsen ig86 van leesvoorwaarden achterhaald zijn maar smith fr onderstanding reading a psycholinguistic dat deze dienen te worden geintegreerd in het analysis of reading and learning to read new york bredere kader van de taalontwikkeling zowel holt rin e hart and winston 1 977 ten aanzien van gesproken als van geschreven stauffer r the language experience approach to the taal teaching of reading new york harper row 1970 revised edition 19 8o de toekoms t teale w h e sulzby emergent litera c y writing and reading norwoord n j ablex 19 86 ontwikkelingen in de didactiek van het lezen taalla c h m a l taa l lac h teaching a ll children t o in nederland zullen in de toekomst vermoe read chicago the u niversity of chicago delijk sterker beinvloed worden door interna press i976 tionale ontwikkelingen dan voorheen de op wu r concepts about chinese print paper pre richting van een nederlandse afdeling van de sented at the annual meeting of the american international reading association kan in dit educational research association april 1 987 verband als een van de symptomen worden ge washington zien doordat wij tot een betrekkelijk klein taal young m m thomas p munn e ds reading gebied behoren komen wij er eerder toe kennis and writing skilis in primary education a report of te nemen van ontwikkelingen in andere landen the edutationa l research workshop held in tilburg dit kan een voordeel zijn het betekent niet dat 1986 amsterdam lisse swets zeitlinger wij klakkeloos over zouden moeten nemen wat 1987 elders gebeurt geldt ook hier niet de uitspraak van paulus onderzoek alles en behoud het goede 302 moer 199o 7