Alice in Wonderland in klas of leeskring. Psychoanalyse in de praktijk.

jennigje galama alice in wonderland in klas of leeskrin g psychoanalyse in praktijk de ideeen van c g jung bieden een interessante mogelijkheid om een 5 of 6 vwo klas of leeskring kennis te laten maken met schrik niet psychoanalyse het zogehete n individuatieproces da t hij namelijk beschrijf t ka n op een speelse wijz e toegepas t worde n op een aan velen bekend boek al s alice in wonderland van lewis carroll geschreven in 1862 voor het tienjarige doch tertje van de dean van de christian church alice liddell zo kan men een les geven vanuit een totaal ander e invalshoek da n men wellicht gewen d is zelfs zonder enige kennis van jungs individuatieproces kan een lezer constate ren dat alice tijdens haar avonturen in wonderland op groeit dat ze allerlei problemen en mensen tegenkomt en dat ze daardoor veel leert maar het be hoort mijns inziens ook tot onze cultuur dat we de kennis die de psychologie in de loop der tijden heeft ontwikkelt bewust inzetten voor een zo niet beter dan toch ander begrip van de tekst nu in de voorbereiding op het literatuuronderwijs van de nabije toekomst de persoonlijkheidsontwikkeling nie t alleen bij nederlands maar met name ook bij de moderne vreemde talen centraal wordt gesteld is er dunkt mij alle reden deze weinig gebruikelijke invalshoek te kiezen leden van een leeskring vin den het misschien ook aardig om een boek uit hun jeugd op volwassen wijz e te benaderen alice in wonderland is er apart en interessant genoeg voor 1 de ideeen van c g jung 1 1 de ontwikkeling van de persoonlijkheid het individuatieproces wij mensen hebben een bewuste en een onbewuste psyche bij de meesten van ons wordt alleen het bewuste gebruikt terwijl toch in het onbewuste ook een kant van ons schuilt dit zullen vaak aspecten van ons zijn die wij ont kennen of niet gebruiken om onze persoonlijkheid te kunnen ontwikkelen moeten wij een kijkje nemen in ons onbewuste als een individu zich anders gaat voelen dan de rest en zich bewust wordt van zijn eigen uniek zijn dan is de ontwikkeling va n de persoonlijkheid in gang gezet dit zullen wij ons al len herinneren van de periode waarin wij aan het begin van de puberteit ston den het proces dat wij in deze fase van ons leven begonnen was een proces van zelf wording da t jung het individuatieproces noemde individuatie bete kent tot individu worden uniek tot eigen zelf worden door van binnenuit te leven in een paar woorden worden wie je altijd was of jezel f realiseren dat staat voor groei en opgroeien het betekent datje in het reine moet ko men met je omgeving en vooral met je eigen innerlijk 12 de schaduw de eerste fase van het individuatieproces leidt tot de ervaring van de schaduw die onze andere kant verzinnebeeldt de schaduw vertegenwoordigt onze on 50 galama alice in wonderland in klas of leeskring bekende zowe l positiev e al s negatieve eigenschappe n e n kwaliteiten wi j kunnen onze schaduw gewaarworden door vergissingen en versprekingen of hij kan als ee n concreet persoon die enkele psychische eigenschappe n va n onszelfheeft verschijnen deze bewustwording van de schaduw maakt verandering van het individu mo gelijk hoewe l wi j on s erva n bewust zijn dat onze donkere kanten zich i n onszelf bevinden zullen we deze vaak projecteren op iets of iemand anders projectie gebeurt onbewust en betekent dat je je eigen eigenschappen in ie mand anders ziet dit is een ontzettend ingewikkel d proce s e n er is moe d voor nodig om al je projecties op anderen te onderkennen maar als we onze schaduw eenmaal hebben geaccepteerd en onderkend als deel van ons wezen dan hebben we ons een weg gebaand door de eerste moeilijke fase van het in dividuatieproces 1 3 animus en anima twee kanten van ons zelf de tweede fase van het individuatieproces wordt gekenmerkt door de confron tatie met wat jung noemt anima en animus de anima staat voor het vrou welijke en het emotionele terwijl de animus staat voor het mannelijke en het rationele di t zo u in een klas kunnen leiden to t discussies ove r bepaald e vooroordelen in de huidige maatschappij maar dan verliest men uit het oog dat deze termen afkomstig zij n uit de psychoanalyse e n niet thuis horen in een maatschappijkritisch e discussie uiteraar d i s he t redelijk hiero p in te gaan nu bestaat ieder mens uit een animus en een anima als bijvoorbeeld de ani mus meer ontwikkeld is dan de anima zal de laatste zich in ons onbewust e bevinden door middel va n dromen of projectie s kunnen wij die verborgen anima gewaarworden de confrontatie met je anima animus kost veel moeite en een voorwaarde is da t je a l wel i n het reine moet zijn met je omgeving dan kan de belangrijkste fas e beginnen d e initiatie in ons innerlij k e n de confrontatie met onze anima en of animus wanneer het individu zich bewust geworden is va n de schaduw anima en animus en op deze wijze zijn onbewuste wat meer gewaar is geworden dan zal zijn onbewuste minder donker zijn dan kunnen we spreken van persoon lijkheidsontwikkeling 1 4 het zelf nu is het doel nie t ver meer de schaduwkant is bewust gemaakt de anima en animus zijn onderkend het bewustzijn werd geconfronteerd met het onbe wuste dat wat het bewuste en onbewuste verbindt in een gemeenschappelijk middelpunt heet het zelf pas als dit middelpunt gevonden is kan men spre ken van een totaal mens omdat z n innerlijke en uiterlijke realiteit een zijn door zelfkennis is de laag van het individueel onbewuste dunner geworden en de bewuste psyche wordt niet langer gedomineerd door bekrompen persoon lijke gevoeligheden onze ambities wensen en verlangens hoeven niet langer gecompenseerd en gecorrigeerd te worden door ons onbewuste een enorme verandering heeft nu plaats gevonden in de persoonlijkheid het zelf als de innerlijk leidende factor brengt een uitbreiding en rijpingvan 51 galama alice in wonderland in klas of leeskring de persoonlijkheid tot stand hoe ver deze zich ontwikkelt hangt af van de be reidwilligheid van het ik om te luisteren naar het zelf en onze bereidwillig heid om ons over te geven aan de krachten van het onbewuste in plaats van te denken in termen van wat men behoort te doen of wa t in het algemeen al s juist word t beschouwd o f wa t gewoonlijk gebeurt he t creatieve zel f kan zichzelf alleen dan tonen wanneer het ik alle vooronderstellingen vooroorde len en gewenste doelen van zich af kan gooien het individuatieproces houdt in dat het individu de functies van het onbewtiste en diens invloed op het ik moet erkennen onvermijdelijk za l hij zo gedwon gen worden zichzelf te beschouwen zoals bij daadwerkelijk is in tegenstelling tot zoals hij zou willen zijn 2 alice s individuatieproces het verhaal 2 1 het belang van de droom alice i n wonderland ken t een eige n zee r dichte structuur alice s reis i n wonderland is een droom waaruit ze zoals dat hoort pas aan het eind ont waakt volgens jung zijn dromen dagresten of cryptische boodschappen uit het onbewuste het spreekt dus vanzelf dat als we ons onbewuste willen leren kennen en begrijpen we voldoende aandacht aan onze dromen moeten beste den door de droom van alice nader te beschouwen kunnen we dus een kijkje nemen in haar onderbewuste de beeldvolgorde in een droom houdt geen enkel verband met concepten als causaliteit tij d en ruimte zoal s jung al zei in welt der psyche vertone n dromen vaak weinig logica hebben ze veelal een dubieuze of twijfelachtig e moraal en een totaal gebrek aan betekenis verbeelden ze belachelijke situaties en lijken ze van grote nutteloosheid al deze elementen zijn terug te vinden in alice s droom over wonderland en dat verklaart waarom veel dinge n z o absurd overkomen jung zette het individuatieproces uiteen met behulp van zijn bevindingen over dromen dromen die vaak terug komen lijken wellicht hetzelfde maar verande ren op subtiele wijze deze bijna onmerkbare verandering geef t ee n proces van psychische groei aan op deze wijze manifesteert het individuatieproces zich in de dromen van een individu waarbij het onbewuste de aandrijving van dit proces is de droom kan ook als hulpmiddel dienen mits men bereid is om er op bovengenoemde wijze naar te kijken dromen kunnen je de weg wijzen en je bekend maken met je schaduwbeelden 2 2 alice s identiteitscrisis de omgekeerde wereld vanaf he t moment dat alice in het konijnehol springt verkeer t z e i n ee n identiteitscrisis omda t z e ui t ee n bepaald e fle s drinkt verander t z e va n grootte en dit markeert het begin van haar crisis wie ben ik in vredesnaam dat is de vraag die haar vanaf dat moment doorlopend in verwarring zal bren gen daar is ook voldoende reden toe wonderland blijkt een omgekeerde we reld te zijn alice s geloof i n een onveranderlijke eige n identitei t word t in wonderland stukj e bi j beetje tenie t gedaa n aangezien z e telkens grote r en 52 galama alice in wonderland in klas of leeskring kleiner wordt door het een of ander te eten of te drinken alice probeert haar identiteit vast te houden door alle dingen die ik ooit geweten heb te doorlo pen tafels van vermenigvuldiging aardrijkskunde versjes maar niets komt uit haar mond zoals het hoort hemeltje wat verwarrend allemaal ik weet zeker dat deze woorden van het rijmpje niet goed zijn zei de arme alice en terwijl ze doorging sprongen de tra nen in haar ogen het feit dat ze zich de dingen die ze ooit wist niet meer kan herinneren draagt natuurlijk allee n maar bij tot de onzekerheid di e in verband staa t met haar identiteitscrisis maar er zijn meer bovengrondse principes die hun waarde verliezen zodra ze beneden in het konijnehol is ondervindt alice vele tegen slagen die het idee van een logische en samenhangende wereld volkomen te niet doen enkele voorbeelden van principes die hun geldigheid verliezen constante grootte en natuurlijke groei gelden niet meer de hierarchie van mens en dier wordt volkomen omgedraaid het begrip tijd bestaat niet langer het principe va n taalkundig e ord e wordt tenie t gedaa n doo r middel va n woordspelingen uiteindelijk komen zelfs levenloze voorwerpen tot leven in paragraaf 2 5 2 zal ik dieper op deze elementen ingaan bovengronds e kennis en principes bieden geen enkel houvas t mee r wat erg verwarren d is voor de kleine alice behalve d e on logische omgevin g va n wonderlan d maakt het feit dat niemand begrijpt waarom ze zo bezorgd is over haar con stante veranderin g i n grootte alice s identiteitscrisis no g erger voo r d e rups is zo n verandering bijvoorbeeld totaa l niet verwarrend hij zal strak s immers in een vlinder veranderen alice staat hierin dus volkomen alleen en moet het probleem van haar identiteit helemaal zelf oplossen de enige twee beesten die haar lijken t e begrijpen zij n de nepschildpad e n d e griffioen wanneer alice hen over haar avonturen vertelt zeggen ze merkwaardiger kan het haast niet maa r dit schijnbare medeleven moet niet al te serieus ge nomen worden de nepschildpad is bijvoorbeeld gewoon een non stop huile balk die meer medelijden met zichzelf heeft dan met alice de ontwikkeling van de persoonlijkheid of het individuatieproces wordt in gang gezet op het moment dat het individu zich ervan bewust wordt dat hij of zij uniek is in het geval van alice zien we dat ze zich uiteindelijk realiseer t dat er geen reden is om bang te zijn voor deze beesten jullie zijn alleen maar een stel kaarten zij weet nu ik ben heel anders is dan de beesten van won derland dit proces van uniek wording begint vaak met verwonding van de persoon lijkheid en het lijden dat daarmee gepaard gaat de oplossing voo r het pro bleem dat is ontstaan valt meestal heel moeilij k t e vinden dit is ee n per fecte samenvattin g van alice in wonderland voor alice begint het proces met een identiteitscrisis die uiteindelijk in de troonzaal opgelost zal worden het is voor haar evenwel een heel moeilijke onderneming om in die troonzaal te komen of liever op het croquetveld van de koningin die prachtige tui n waartoe ze zich zo graag toegang wil verschaffen zo wordt ze gedwongen om door wonderland te zwerven waarin ze allerlei obstakel s moet overwinnen 53 galama alice in wonderland in klas of leeskring voor ze haar identiteitscrisis kan oplossen ze zal eerst haar duistere kant on der ogen moeten zien en de confrontatie aangaan met haar schaduwfiguren 2 3 alice s schaduwfiguren in het boek zijn verscheidene schaduwfiguren aan te wijzen zo staan de muis en de nepschildpad voo r alice s emotionele kant de gravin i s de kant va n alice die de spot drijft me t logica alice probeert regels te vinden in wonder land maar tevergeefs zij vertrouw t tevee l op logica de gravin maakt haar passie voor regels belachelijk de kollumer kat veroordeelt alice s dwaashe den e n impulsiev e acties zoals d e spron g i n he t konijnehol maa r e r zij n meer schaduwfiguren daarvan een paar voorbeelden 54 galama alice in wonderland in klas of leeskring 23 1 de rups en het getikte theekransje ook de rups vertoont veel karaktertrekken die vergelijkbaar zijn met die van alice wa t opvalt i s da t hij verschrikkelij k onbeschof t i s tege n d e arm e kleine alice ik kan mezelf niet nader verklaren ben ik bang meneer want ik ben mezelf niet snapt u ik snap het niet zei de rups de botte rups stelt haar geduld danig op de proef maar zij geeft heel beleefd antwoord op zijn belachelijk onrechtvaardige kritiek terwijl ze zo goed als ze kan haar woede verbijt de rups was de eerste die sprak hoe groot wil je zijn vroeg hij oh hoe groot maakt me niet zoveel uit alleen zou ik liever niet zovaak veranderen be grijpt u ik begrijp het niet zei de rups alice zei niets ze was van haar leven nog niet zo vaak tegengesproken en ze voelde dat ze haar zelfbeheersing ging verliezen misschien heeft niemand haar ooit zo vaak tegengesproken maar ze spreekt anderen zeer geregeld tegen ze onderbreekt anderen constant en laat maar al te graag zien wat ze allemaal weet wanneer ze maar kan dat is natuurlijk niet erg beleefd maar alice is zich daar duidelijk niet van bewust wat ze wel ziet is dat de rups erg irritant en onbeschoft is om een conversatie te beginnen met de neerbuigende vraag wie ben jij i s niet zoals het hoort alice vindt dat de beesten beleefder zouden moeten zijn en ze is vastbesloten om hen te onderwijzen in haar oude etiquette als ze tegen de rups praat voelt ze zich een beetje geirriteerd omdat de rups zo kort van stof was en ze word t overdreven beleefd alsof ze hem de juiste gedragscode aan wil leren later als ze zich bij het getikte theekransje voegt biedt de maartse haas haar wijn aan terwijl er geen wijn is dan was het niet erg beleefd van je om het aan te bieden zei alice kwaad de rups adviseer t alice om zic h te beheersen ze mag niet zegge n wat ze voelt ze moet haar boze gedachten voor zich houden en ze doet haar uiterste best om dat ook te doen ze verliest bijna haar zelfbeheersing tijdens haar ge sprek met de rups maar ze weet zich in te houden al vrij snel nadat hij haar dat advies heeft gegeven verliest de rups echter zelf zijn beheersing nou ik zou graag een beetje groter zijn meneer als u het niet erg vindt acht centimeter is zo n beroerde lengte het is een perfecte lengte zei de rups boos zich oprichtend terwijl hij sprak hij was precies acht centimeter lang ik wou dat die beesten niet zo snel beledigd waren deze scene met de rups is een opvallend voorbeeld van het feit dat alice in de veronderstelling verkeert dat iedereen is zoals zij ze zegt geregeld begrijpt u maar de rups antwoordt telkens dat hij het niet begrijpt natuurlij k i s alice zich er niet van bewust dat ze haar schaduwfiguren tegenkomt die haar andere kant vertegenwoordigen daarom kunnen ze onmogelijk zij n zoals zij dat wil zeggen zoals zij denkt dat ze is waar de rups haar slechts een spiegel voorhield wordt alice op het getikte theekransje nadrukkelijk gewezen op haar onbeschaafdheid en de slaapmuis merkte nukkig op als je niet beleefd kunt zijn dan maak je het verhaal zelf maar af 55 galama alice in wonderland in klas of leeskring er zijn dus verscheidene beesten die haar bewust proberen te maken van haar vervelende eigenschappen onder meer dat ze altijd te koop loopt met haar kennis en alles beter denkt te weten ook al lijkt alice wat dat betreft niet te veranderen aan het eind zal blijken dat ze wel veranderd is 23 2 de koningin als alice eindelijk de tuin bereikt heeft wordt ze uitgenodigd om croquet te spelen met de koningin dit spelletje croquet wordt niet volgens alice s bo vengrondse regels gespeeld de ballen waren levende egels de croquethamers levende flamingo s ende solda ten moesten zich dubbelvouwen en op handen en voeten gaan staan om de poortjes te vormen alice merkt al snel dat de ballen hamers e n poortjes alle s doen om de koningin te laten winnen alice is verontwaardigd en beledigd ik vind dat ze helemaal niet eerlijk spelen alice is al vergeten dat ze zelf ook ooit heef t valsgespeeld bij een spelletje croquet in het eerste hoofdstuk als ze nog al leen is herinnert ze zich plotseling dat ie had geprobeerd zichzelf een draai om de oren te geven omdat ze had vals gespeeld tijdens een spelletje croquet tegen zichzelf haar reactie in deze scene lijkt daarom nogal hypocriet dit is een goed voor beeld van projectie alice is heel erg verontwaardigd over iets dat feitelijk op haarzelf betrekking heeft de koningin fungeert duidelijk als alice s schaduw figuur omdat ze alice s valsspelende kant vertegenwoordigt een kant waar van ze zich of niet bewust is of die ze probeert te ontkennen 2 4 een voorbeeld van anima en animus in wonderland als we naar alice kijken zien we dat ze of erg emotioneel of extreem ratio neel is ze valt van het ene uiterste in het andere van een negatieve anima naar een negatieve animus dat alice overheerst wordt door de animus die overeenstemt me t de logos o f he t woord is aantoonbaar haa r constante neiging om met haar kennis te koop te lopen en iedereen te onderbreken is in ieder geval heel irritant dit geldt in termen van jung als bewijs voor een ne gatieve animus alice die op de leeftijd is dat logica belangrijk wordt probeert tevergeefs om de onlogische wereld te begrijpen de meeste van de wonderlandse beesten die ze tegenkomt worden overheerst door een negatieve anima ze zijn prikkel baar snel geirriteerd chagrijnig ijdel en overgevoelig jung zei dat een per soon overheerst door de anima het leven als een spel of een puzzel ziet is er een betere omschrijving van wonderland te bedenken de belangrijkste be zigheid in wonderland is het croquetspel en er zijn raadsels en woordspelin gen te over 2 4 1 alice en de muis ook bij alice zien we soms een negatieve anima zij laat zich snel ontmoe digen wanneer de dingen niet gaan zoals zij wil aan de andere kant zegt ze tegen zichzelf dat huilen geen zin heeft en dat zij zich moet beheersen toen ze zichzelf uitgeput had met haar pogingen ging het arme kleine ding 56 galama alice in wonderland in klas of leeskring zitten en begon te huilen kom zo zitten huilen heeft helemaal geen zin ik raad jeaan daar nu direct mee op te houden alice wil zichzel f duidelijk geen heftige emoties toestaan hier kunnen ver scheidene redenen voor zijn maar de belangrijkste is dat ze haar emotionali teit ontkent en streng afkeurt dan ontmoet ze de muis die zijn emoties dui delijk laat zien vooral wanneer alice over katten begint te praten o neem me niet kwalijk riep alice haastig bang dat ze het arme dier gekwetst had ik vergat datje niet van katten houdt niet van katten houdt riep de muis met een schrille opgewonden stem zou jij van katten houden als jij mij was de muis beheerst zich niet en lijkt te zwelgen in zijn verdriet hij is prikkel baar en snel geirriteerd het zijn indicaties dat er sprake is van een negatieve anima alice heeft du s een negatieve animus en de beesten een negatiev e anima in zekere zin fungeren de negatieve anima s zo weer als schaduwfigu ren alice moet ze wel ontmoeten en onderkennen door het inzicht hierover zal ze geleidelijk aan haar innerlijke doel bereiken haar zelf 2 5 het zelf 2 5 1 denken in vaststaande beelden zoals al is gebleken denkt alice in termen van haar bovengrondse wereld ze wordt geleid door vaste veronderstellingen en beelden die haar ervan weerhou den om de dingen te accepteren zoals ze zijn een oj twee keer had ze in het boek gegluurd wat haar zus aan het lezen was maar er zaten geen plaatjes of conversaties in en wat heb je aan een boek dacht alice zonder plaatjes of conversaties dit doet denken aan narcissus und goldmund van herman hesse hierin voe ren de twee vrienden een gesprek over denken in vaststaande beelden voor goldmund is denken onlosmakelijk verbonden met beelden terwijl narcissus zegt dat denken en verbeelding niets met elkaar te maken hebben narcissus legt uit dat beelden alle logica uitsluiten in de bijbel staat namelijk gij zult geen beelden maken voor uzelf ee n vaststaand beeld is al gau w ee n ver wrongen beeld alice wil plaatjes in een boek een vaststaand beeld dat haar onmogelijk maakt om voor zichzelf t e denken haar brein is ook gevuld met vaststaande of verwrongen beelden vaste veronderstellingen die haar mik ver troebelen en het haar onmogelijk maken om de wereld open tegemoet te tre den vrij van vooronderstellingen 252 een omgekeerde wereld hierarchie tijd en taal alice beweegt zic h in een omgekeerde wereld waar ze moet leren dat haar vooronderstellingen haa r tot geen enkel voordee l strekken wanneer ze aan haar reis begint brengt ze haar geloof in de eenvoudige ordelijkheid van het heelal me t zich mee bijvoorbeeld ze wilde de pol niet laten vallen uit angst dat ze iemand zou doden hier zien we haar oude geloof in geregelde causale verbanden die echter niet in de wereld van wonderland thuishoren terwijl z e valt vraagt ze zich vele dingen af allemaal in termen van de we reld die ze achter zich heeft gelaten ze vraagt zich af welke lengte en breed 57 galama alice in wonderland in klas of leeskring tegraad ze bereikt heeft ook al hebben dat soort maten onder de grond geen betekenis we zagen al de vernietiging van het principe van constante grootte daardoor lijkt niet s alice meer onmogelijk maa r z e gaa t me t he t onmogelijk e o m alsof het zich moet houden aan het geregelde causale functioneren va n haar bovengrondse wereld we kunnen niet anders concluderen dan dat een destruc tief proces begonnen is alle bovengrondse principes verliezen hun geldigheid als het witte konij n alice commandeert also f z e zij n dienstmeisj e mary ann is past ze dat direct toe op haar bovengrondse ervaring en probeert zich voor te stellen dat haar kat dinah hetzelfde zo u doen de hierarchi e tusse n mens en dier wordt duidelijk op zijn kop gezet en zo gaat het ook met het tijdsconcept alice s denkt dat de tijd lineair en progressief is maar tijdens het theekransje is het altijd zes uur de tijd staat stil de maartse haas de gekke hoedenma ker en de slaapmuis zitten aan een theetafel verwikkeld in een eindeloze dis cussie over thee in zinloze conversatie alice heeft d e indruk dat dit thee kransje geen begin had en dat er waarschijnlijk oo k nooit een einde aan zal komen plotselin g vraag t d e hoedenmake r aa n alice welke dag van de maand is het en als haar antwoord fout is doopt de maartse haas zijn horlo ge in zijn kopje thee tijd is niet belangrijk dan personifieert de hoedenma ker zelfs d e tijd nadat hij toegeeft da t het raadsel gee n antwoord heeft e n alice verzucht ik denk dat je je tijd wat beter zou kunnen besteden dan haar te verspillen aan het voorleggen van raadsels die geen antwoord hebben het antwoord van de hoedenmaker luidt als je de tijd zo goed kende als ik zou je niet spreken van haar verspillen het is een hem deze visie op tijd als eindig en persoonlijk draait de bovengrondse notie van tijd volledig om 58 galama alice in wonderland in klas of leeskring een ander fundamenteel bovengrond s principe dat van de taalkundige orde wordt tenietgedaan door middel va n woordspelingen het boek staat er vol mee en bij een eerste lezing lijken ze alleen maar grappig maar langzaamaan gaat de lezer zich realiseren dat deze woordspelingen weer een volgend symp toom zijn va n de totale vernietiging van alice s vooronderstellingen he t lijkt alsof wonderland wil dat taal consequent ondubbelzinnig is een perfect voorbeeld staat in hoofdstuk iii als het vreemd uitziende gezelschap zich op de oever heeft verzamel d na in het meer van tranen te hebben gezwommen kondigt d e muis heel serieu s aan dat hij z e zal drogen en hij reciteert het droogste dat hij kent een droge geschiedenisles iets wat onlosmakelijk verbonden is met taal zijn de versjes die alice telkens probeert op te zeggen de woorden komen er verkeerd uit hoezeer ze ook haar best doet ze vormen je reinste parodie op dit soort kennis 2 5 3 levenloze voorwerpen heel apart is de omkering gerealiseerd in de tegenstelling tussen het levende en het levenloze zoal s wi j di e ervaren alice ontmoet ee n gehee l nieuw e groep wezens namelijk speelkaarten w e kunne n z e hore n prate n e n d e schoppen twee heeft zelfs een licht accent de bovengrondse regel dat spraak het belangrijkste onderscheid is tussen dieren en mensen wordt op humoristi sche wijze omvergeworpen het wordt allemaal nog absurder als deze dingen levende diere n als voorwerpe n gaa n gebruiken i n het croquetspel worde n egels en flamingo s als ballen en hamers gebruikt het is duidelijk dat wonderland een omgekeerde wereld is waar alice s oude principes alle geldigheid verliezen en de dingen raarder en raarder worden veel voorvalle n botsen met alice s ideeen over hoe dingen horen te zijn ze moet echter leren om haar oude veronderstellingen achter zich te laten omdat ze haar er alleen maar van weerhouden om wonderland te accepteren zoals het is zolang de vooronderstellingen van haar ik haar gedachtenlijn regeren zal de weg naar het zelf geblokkeerd blijven het zelf za l niet in staat zijn om de connectie te leggen tussen het onbewuste en het bewuste desondanks kun nen we in het laatste hoofdstuk zien dat alice feitelijk veel heeft geleerd 2 6 alice s zelfverwerkelijking als alice uiteindelijk de rechtszaal binnengaat is ze getuige van een absurd proces er wordt beweerd dat een knecht taartjes heeft gestolen maar er is geen enkel bewijs en de getuigen die opgeroepen worden weten helemaal niets te vertellen over deze zaak uiteindelijk wordt zelfs alice opgeroepen om te ge tuigen en ze springt gretig en nogal wild op in de tussentijd is alice alweer bijna tot normale grootte gegroeid maar dit is d e eerste keer dat ze groeit zonder de gebeurtenis te sturen door iets te eten of te drinken terwijl ze on dervraagd wordt door de koningin zou je verwachten dat ze de aanwezigen uit legt waarom dit een oneerlijk en zinloos proces is maar dat doet ze niet pas tegen het einde besluit ze iets te zeggen nee nee zei de koningin eerst het vonnis daarna de uitspraak larie en apekool zei alice met luide stem het idee eerst het vonnis uit te spreken houd je mond zei de koningin die vuurrood begon te worden dat doe ik niet 59 galama alice in wonderland in klas of leeskring zei alice haar kop eraf schreeuwde de koningin zo hard als ze kon niemand bewoog zich wat maakt het uit wat jullie denken zei alice jullie zijn al leen maar een stel kaarten alice heeft gedurend e het hel e proce s haa r mon d gehouden di t i s o p z n minst vreemd daar alice altijd iedereen in de rede viel wat ook opvalt is dat alice wederom gegroeid is dit keer echter zonder iets genuttigd t e hebben dit symboliseert dat alice niet langer spreekt vanuit vaststaande vooroorde len maar helemaal va n binnenuit z e heeft d e schijn va n kenni s nie t mee r nodig om haar woorden te ondersteunen ze heeft geleerd dat er ook een andere manier va n prate n is spreke n vanui t innerlijk e zekerhei d i s vee l sterker vandaar ook dat ze groeit zonder iets te eten cq te drinken ze groeit van bin nenuit we kunnen nu ook waarnemen dat ze zich van onderdanigheid en afhankelijk heid van o muis naar triomfantelijke zelfbevestigin g ik zal mijn mond niet houden ontwikkel d heeft dit is een duidelijk teken van haar innerlijke groei als de lezer zich herinnert dat alice regelmatig verteld werd dat ze zich moest beheerse n e n dat alice uit alle macht probeerde om dat oo k t e doen dan laa t dez e laatst e scen e zie n da t z e da t advie s nie t lange r opvolg t e n gewoon stoo m afblaast z e kan eindelijk d e gedachte uite n di e z e het hel e verhaal door gehad heeft jullie zijn alleen maar een stel kaarten alice wordt niet meer geleid door logica aangezien ze van binnenuit spreekt uiteindelijk bereikt ze een positieve anima en dat wordt geillustreerd door het feit da t ze zich plotseling realiseer t dat een oordee l velle n oneerlij k is een negatieve anima oordeelt als gevolg van haar vooronderstellingen terwij l d e positieve anima een oordeel heeft dat daar wars van is alice is duidelijk gegroei d en gerijpt ze heeft haar schaduwfiguren ontmoet de animus en anima en uiteindelijk heeft ze haar vooronderstellingen verwor pen om haar ultieme doel te bereiken het zelf de rechtszaalepisode laat ons zien dat ze volwassener is geworden en dat haar avonturen niet tevergeefs wa ren 3 didactische analys e 3 1 algemeen uit het bovenstaande zal wellicht duidelijk zijn geworden dat deze benadering van alice in wonderland met zomaar voor alle klassen geschikt is maar zelfs zonder dez e toepassing o p alice denk ik dat ee n onderbouwklas nie t mee r open staat voor kinder literatuur en dat deze pas in een bovenbouwklas weer mogelijkheden biedt ook zal een wat oudere leerling meer begrip op kunnen brengen voor zo n benadering en dat geldt eens te meer voor behandeling i n een leeskring de aard van de reflectie brengt bovendien mee dat het concept eerder vwo leerlingen zal interesseren dan havo leerlingen 3 2 doel ik stel mij voor dat we met een of meer lessen besteed aan deze psychoanaly 60 galama alice in wonderland in klas of leeskring tische benadering leerlingen bekend maken met een van de vele wijzen van tekstanalyse aan de hand van de tekst van alice en de bespiegelingen daar over kan de leerlingen of de leden van de leeskring getoond worden hoe de dis cipline van psychoanalyse toegepast kan worden 33 opdrachten aan de hand van opdrachten kan men zonder ingewikkelde uitleg vooraf al een heel eind komen met de theorie het is hier misschien nodig dat de docent of leeskringleider een tikje sturend optreedt om tot een sluitende conclusie t e kunnen komen aan de uitvoering van een of meer opdrachten gaat de lectuur van het boek vooraf voor leeskringen geen probleem maar op school kan dat problematisch zijn bedenkt u vooral dat u voor het verwerven van de no dige exemplaren van de roman contact kunt opnemen met de plaatselijke bi bliotheek die als u dit ruimschoots op tijd doet op haar beurt terug kan val len op de provinciale bibliotheekcentrale in de opdrachten heb ik tussen haakjes nu en dan het antwoord ingevuld dat ikzelf zou geven 1 indruk van alice als eerst e opdracht die wellich t thui s uitgevoerd ka n worden ste l i k mi j voor dat de leerlingen formuleren wat hun indruk van alice is als u vervol gens ee n aanta l kolomme n o p het bord teken t kun t u in d e eerst e kolo m woorden opschrijven die van toepassing zijn op de persoon van alice irritant meisje betweterig onbeleefd 2 nadere bestudering fragment 1 ontmoeting met de rups lees de scene waarin alice de rups ontmoet aandachtig door welke karak tereigenschappen hebben ze gemeen onbeleefdheid hoe reageert alice op de rups verontwaardigd wat vindt je hiervan hypocriet een goed moment om uit te leggen hoe schaduw en projectie functioneren in de tweede kolom kunnen de karaktereigenschappen va n de rups worden opgeschreven 3 nadere bestudering fragment2 ontmoeting met de muis lees de scene waar alice de muis ontmoet i n haar eigen tranenmeer wat vind je van de muis is hij erg emotioneel of juist erg rationeel emotioneel zwelgt in zijn verdriet wat doet alice wanneer ze zichzelf zielig vindt staat ze emotioneel gedrag toe nee ik raad je aan daar nu direct mee op te hou den zegt ze dan tegen zichzelf naar aanleiding van deze vragen kan de informatie volgen dat volgens jung het emotionele vrouwelijk is en het rationele juist mannelijk een opvatting die zeker kan worden aangevochten een mens bestaat uit een mannelijk e n een vrouwelij k dee l di e beiden gebruik t moete n worden alice staat haar vrouwelijke kant niet toe en ontmoet deze vervolgens in de muis wat alice ontdekt hoeft leerlingen niet vreemd voor te komen naast de karaktereigen schappen van alice en de rups komen in de derde kolom die van de muis 61 galama alice in wonderland i n klas of leeskring 4 de rechtzaalscene lees de rechtzaalscene nog eens aandachtig door en let er dan met name op hoe alice nu weer haar normale grootte bereikt nu eet of drink t ze niet en groeit toch en of ze nog altijd iedereen in de rede valt het wordt hier duide lijk dat ze dat niet meer doet ze houdt zich in alice is blijkbaar veranderd en heeft in wonderland een hoop geleerd u heeft nu een voorbeeld gehad van een schaduwfiguur van een animafiguur en een voorbeeld van alice s uiteindelijke verandering nu kunt u vertellen dat dit een proces was dat het individuatieproces heet en dat dit bestaat uit een aantal fases welke u onder andere zojuist behandeld heeft de slangtheorie die ik hierboven zeer kort heb gebruikt kan als hulpmiddel dienen voor een simpele uitleg van wat individuatie inhoudt 5 groepswerk de drie fragmenten opdrachten 2 3 en 4 kunnen ook tegelijkertijd onderzocht worden door drie verschillende groepen leerlingen die dan hun conclusies in de dri e kolommen o p het bord zetten naa r aanleiding va n verschillen e n overeenkomsten ui t he t n u ontstan e schem a kun t u dan de relatie s scha duw projectie en anima animus uitleggen en kan de klas de verandering van alice waarnemen 6 discussie mij dunkt dat leerlingen of de leden van uw leeskring met name ook zullen willen ingaan op jungs opvattingen over de relatie vrouwelijk emotioneel en mannelijk rationeel jung bedoelde daarmee overigens niet dat vrouwen emotioneel zijn en mannen rationeel maar dat het gaat om als zodanig te dui den aspecten die in elke mens aanwezig zij n in meerdere of minder e mate wat is er bijvoorbeeld aan de hand met iemand die we een macho noemen of een mietje hoe spelen die elementen in onszelf oorspronkelijke versi e uit het engels vertaal d doo r sandr a va n de ven 62