Als je niet gauw inbin-, wor- je ontslagen

als je niet gauw inbin wor je ontslage n fie van dij k de voorzitster van de vvd mevrouw haya van someren heeft tijdens de pa rtijraad op 29 september minister van kemenade verweten via de scholen po li tieke indoktrinatie te willen bedrijven volgens haar wil het kabinet den uyl zelfs via het onderwijs proberen de maatschappij om te turnen voor ons staat onderwijs niet gelijk aan po litieke indoktrinatie zou mevrouw van someren het taalboekje voor de hoogste klassen van de basisschool hoe is de stand gelezen hebben 2 een paar zinnetjes uit het lesje vul in d t of dt zullen haar toch direkt geruststellen 1 ik raa je aan die betrekking te aanvaarden 2 als je niet oppas tiran je straks je vingers nog 3 er wor door jou nooit iets goeds bereik als je je niet meer inspan 4 het verbaas me dat jij zoiets aandurf 5 vin je vader dat allemaal goed 6 je gedraag je beslist als een klein kind 7 je verdien bes li st een geducht standje 8 of vin jij dat soms niet 9 hou je dat werkelijk nog vol 10 ja jij doe maar alsof je neus bloe en nog een paar vrolijke zinnen verderop wie de wet overtree is strafbaar de leraar dul geen tegenspraak wie zijn tijd verbeuzel betreur dat later als je niet gauw inbin wor je ontslagen het woord latijns amerika doet me op t ogenb lik alleen maar aan fascistische gene raals denken toch speelt zich op het gebied van onderwijs veel in dat deel van de wereld af de educacion liberadora de opvoeding tot vrijheid ontwikkelt zich tegen alle verdrukking in de methode van paulo freire die de mensen leert lezen en schrij ven ze bewustmaakt van hun situatie en ze via hun kritisch bewustzijn tot oplossen van hun problemen aanzet is er een voorbeeld van de methode bleek zo effektief te zijn dat freire in de gevangenis belandde en later brazilie uitgezet werd zijn lesboekjes werden ve rn ietigd zijn methode aangepast aan de eis het volk te alfabetiseren en dom te houden 3 in ieder geval in het chili van allende en in peru ondervond de methode freire veel weerklank paulo freire ivan illi ch en everett reimer zoeken met een internationaal team van pedagogen en sociologen in cidoc een instituut voor interkulturele ontmoeting vor ming en onderzoek in guernavaca mexico naar alternatieven voor het huidige onder wijsstelsel 130 een van hun argumenten om het bestaand scholenstelsel los te laten is datje daarin zo n jaar of zestien lang aan de 15 000 uren van een complexe training onderworpen bent tot je een diploma verwo rven hebt dat een bepaalde marktwaarde heeft dan ben je geschikt voor de gediscip li neerde produktie en geregelde konsumptie in een technokra tische maatschappij regeringen industrieen en belangenverenigingen weten donders goed dat degene die deze langdu rige inwijdingsrite trouw volbracht heeft de huidige orde niet meer ter discussie zal stellen laat staan haar zal ondergraven 4 in peru is de revolutionaire regering van de strijdkrachten a an de macht ook een stelletje generaals dus ze noemen zich revolutionair in vele opzichten zoals hun gebondenheid aan buitenlands kapitaal kunnen ze als reformistisch beschouwd wor den een feit is echter dat hun onderwijspo li tiek erop gericht is om de armen en de marginados een kans te geven ann ben je als je geen geld hebt om een geweer te kopen om terug te schieten als je demokratisch gekozen regering overhoop geschoten wordt marginado ben je als je dit niet kunt lezen niet op het idee komt om een geweer te komen laat staan terug te schieten in sommige latijns amerikaanse landen maken de marginados 70 tot 80 procent van de totale bevolking uit het onderwijs in peru is georganiseerd in niveau s en graden die niet hoeven samen te vallen met schooljaren voor volwassenen en jongeren die nooit onderwijs hebben genoten zijn er aanvullende on schoolse kursussen s dat een onderwijshervorming vooral inhoudelijk s teeds aan k ri tiek onderworpen moet worden bewijst het in lima verschenen boekje cuesta arriba o cuesta abajo een k ri tische analyse van leesboekjes voor het basisonderwij s b de titel in verta li ng berg opwaart s of bergafwaarts slaat op een van de onderzochte boekjes dat hoopvol bergopwaarts heet het is niet bedoeld voor specialis ten in de pedagogie hoorde ik in nederland laatst niet een van die lui tegen een leraar zeggen laat de philosophy of education maar aan ons over in de li nguistiek of in de sociale wetenschappen het is geschreven voor meesters en juffen ouders en andere volwassenen die vanuit hun eigen ervaring in opgevoed zijn en opvoeden willen nadenken over die opvoeding aldus de inleiding iedere pedagogische daad heeft een ideologische en daarom politie ke dimensie de schrijver van dit boekje trachten de ideologie van het peruaanse onderwijs op te sporen via de visie op de werkelijkheid zoals die in de leesboekjes naar voren komt daartoe werden de mees t gebruikte leesboekjes voor de eerste drie klassen van het basisonderwijs onderzocht op de resultaten van hun onderzoek wil ik hier wat nader ingaan immers wie zich aan een ander s piegelt spiegelt zich zacht we kunnen altijd later eens over de balk in het eigen oog praten de mense n in de schoolboekjes komen geen konkrete levende mensen voor maar vage abstrakte wezens die wezens verschillen niet van elkaar door hun persoonlijkheid door hun kijk op de wereld of door hun eigen levensloop maar door hun geslacht hun leeftijd en hun funktie ze zijn dus vader of moeder meester of juffrouw werkman of kind ook de kinderen worden gereduceerd tot een rijtje funkties het enige wat ze uit elkaar 131 houdt is hun naam de sociale relaties verlopen volgens strenge gesimplificeerde re gels vader is autori tair moeder is lief de kinderen zijn beminde en li efhebbende ondergeschikten niet het unieke van ieder mens wordt aangegeven niet de vele soor ten van gevoelens en relaties maar stereotypen neem het lesje een dagje uit het leven van pepito en jaimito en luisito grapjes emoties kattekwaad vechtpartijen 1 ik ben het kind van mijn ge li efde ouders en ik heet 2 mijn vader heet 3 hij werkt alle dagen om ons te voeden en te kleden 4 mijn moeder heet 5 zij zorgt li efdevol voor me maakt het eten klaar naait en wast mijn kleren 6 ik ben ook een kind van god 7 g o d he eft me geschapen 8 god is voor mij aan het kruis gesto rven 9 god beloont mij als ik lief ben en straft me als ik stout ben 10 god ziet me overal 11 nooit kan ik iets in het geheim doen want god ziet me 12 ik zal mijn ouders altijd liefhebben en gehoorzamen het is moeilijk om de essentie van de werkelijkheid op eenvoudige wijze weer te geven maar de starheid van de onderlinge verhoudingen en de zwa rt wittekening van de wereld geven het kind geen gelegenheid schakeringen te leren zien en nieuwe situaties te beoordelen een kind dat de normen van de tekst niet deelt is automatisch een sl echt kind het gezi n het gezin wordt weer op abstrakte wijze voorgesteld als het centrum van het kinder leven de wereld daarbuiten is een vijandige wereld van li egen en bed ri egen een soort noodzakelijk kwaad de sociale uitbuiting wordt daarmee verdoezeld alleen in zijn fam il ie kan het kind vertrouwen en li efde vinden het gezin is een veilig nest vredig in een komfortabel huis vader is het hoofd edel krachtig e rvaren hij legt zijn zonen technische zaken uit moeder is het middelpunt van de fami lie beschermend een soort re li gieus symbool die al onze pijnen kan verzachten die al ons verd ri et kan laten ve rdwijn en mijn m oe de r zowel de vader als de moeder worden getypeerd als superieure wezens de verhouding van de broers en zusters onder li ng is niet erg duidelijk de kinderen moeten zich goed gedragen en hun ouders gehoorzamen hun belangrijk ste opdracht is de eenheid van de fami li e te bewaren maar er wordt niet bij gezegd waarom de verhouding van de ouders tot de kinderen is totaal vertikaal de kinderen worden beloond met li efde geld of snoep als zij zich gedragen zoals het behoort en gestraft als zij de normen overtreden de norm van goed gedrag wordt bepaald door de ouders en niet door de waarde van de norm het kind is onderworpen aan de autori teit en moet steeds dankbaar zijn pappa ik wil atijd gehoorzaam zijn en me goed gedragen opdat u tevreden over me bent 132 de schoo l de sc hool heeft de funktie te zorgen dat het individu zich aanpast aan de maatschap pij zodat hij zich kan redden in die maatschappij de school is een tweede huis evenals het gezin een toevlucht wat zeg ik el progresso la esperanza la paz pa gloria del mundo echt dit staat in een schoolboekje zonder ve rta li ng druipt de snorke rig heid er al af de maatschappijvisie is fatali stisch we hebben geen andere keus je komt ter wereld in een gezin en bereidt je voor op de levensstrijd in de school wie studeert tri omfeert triomferen betekent op de maatschappelijke ladder stijgen voortswaarts mars met enthousiasme als de soldaten je wapenen zijn de boeken je escadron is je klas het slagveld is de hele wereld uit een tophit van de peruaanse school alternatieve opvoedingsmogelijkheden lijken niet te bestaan over wat je op straat leert van je buren van vrienden van spelletjes en van je werk wordt met geen woord gerept nee de school is de enige mogelijkheid om je te han dhaven de leraar is een soort missiona ri s zijn missie is kennis en normen overbrengen op de leerlingen hij is e rvaren opofferend edel eigenlijk een hei lige niet iemand die gewoon zijn werk doet maar iemand die geeft paulo freire noemt dat de bankwezen opvoeding de leraar schenker van de cultuur belegt zijn kennis in het kind zoals je geld op een bank zet er is geen mogelijkheid tot een dialoog de leer li ng moet zich on kritisch aanpassen aan de krite ri a van de autoriteit je meester is je beste vriend de relaties met de medeleer li ngen zijn passief sekundair en kompetatief het belang rijkste streven is de genegenheid en de goedkeuring van de meester te verwe rven zo leert het kind de juiste verhoudingen kennen die hij later ook zal hebben met zijn arbeidskameraden het leert dat een goede relatie met zijn leraar belangrijker is dan een goede relatie met zijn klasgenoten de vertikale relaties zijn belangrijker dan de hori zontale onderwerping is belangrijker dan solidariteit de leer li ng moet naar de leraar luisteren of die saai is of niet de les overschrijven of hij die begrepen heeft of niet moet stipt op tijd komen of er thuis of onderweg iets belangrijks hem ophield of niet zijn hele gedrag wordt geregeld via een vast patroon als hij later mislukt heeft hij het aan zichzelf te wijten dan heeft hij zijn best niet gedaan of hij lette niet op of hij was niet punktueel de school geeft hem de wapenen om zich te verdedigen in het barre leven maar niet de midd e l e n o m z ijn eig e n leven te v e randeren het vaderlan d het vaderland komt uit de schoolboeken naar voren als een eigen persoonlijkheid met een eigen leven en eigen wensen los van de mensen die het vaderland vormen het wordt beschreven volgens drie aspekten de natuurlijke gesteldheid de geschiedenis en de mensen de natuurlijke gesteldheid wordt weergegeven in abstrakte bewoordingen een vaag landschap met bergen en valleien de relatie mens natuur wordt geidea liseerd in ter men van voo ruitg ang d e men s o ntgint de natuurlijke rijkdommen van de aarde ook de arbeid wordt geidea li seerd je leest geen woord over uitbuiting van de mensen en over de reele omstandigheden waaronder duizenden arbeiders moeten leven en werken 133 de geschiedenis bestaat in een minitieuze beschrijving van veldslagen en proklamaties niets over het volk het werk de dagelijkse strijd om het bestaan machtskonflikten strijd om kennis om zeggenschap over de produktie om rechtvaardigheid feiten worden gepersonaliseerd dat wil zeggen gegroepeerd rondom een individu het vader land wordt gerepresenteerd door helden via de geschiedenisles krijgt het kind in ieder geval geen enkel inzicht in het gewone dagelijkse leven of in ekonomische en po liti eke gebeurtenissen de mensen in peru worden op drie manieren getypeerd via hun werk hun ras en hun geografische situatie de indiaan leeft in de bergen en is boer in de leesboekjes zijn peruanen abstrakt stereotype of heroisch liefde tot het vaderland manifesteert zich in het gehoorzamen aan de wet en hard werken in grote eenheid dat wetten veran derd kunnen worden daarover wordt met geen woord gerept het vaderland zou moeten zijn de aktiviteit van het volk dat het vormt met proble men vooruitgang en tegenspoed strijd en tegelstellingen strijd tussen mensen onder li ng tussen groepen strijd tegen de natuur maar het vaderland wordt uitgedrukt in het verleden het symbool en de wet niet in de aktualiteit r e lig i e de godsdienst wordt aan het kind gepresenteerd als een alternatief voor de materiele wereld god is de bemiddelaar tussen deze wereld en het eeuwige leven hij bestraft het kwade en beloont het goede god heeft alles geschapen en schenkt ons alles de mens kan niet bemiddelen in de maatschappij hij kan niets veranderen hij is afhanke lijk god geeft de mens dus een a historische natuur aan het kind wordt voorgeschre ven dat hij dankbaar moet zijn konformistisch individualistisch en ascetisch t enige wat hij kan doen is hopen de onderlinge relaties van de mensen verlopen via god want god heeft de werkelijk heid geschapen god is overal zowel in de hut van de arme als in het paleis van de rijke de armen zijn niet arm door sociale oorzaken maar door geheel toevallige natuurlijke oorzaken god is de bemiddelaar tussen de verschillende klassen liefdadig heid is een instrument van god de aalmoezen van de heersende klasse worden ont vangen als een goddelijk geschenk de thema s gezin school vaderland en religie zijn nauw met elkaar verbonden zo is de moeder de engel van het gezin de vader de eerste leermeester de school is een kaze rne en een tweede tehuis een tempel van de kennis de schoolmeesters zijn tweede vaders het vaderland een moeder god onze vader en de hoogste meester het goede is onderdanigheid reinheid stabili teit gematigdheid kortom konformis me het slechte is luiheid bedrog gevaar nieuwsgierigheid durf overmoed en rebel li e voor een deel dus kreatieve houdingen alle problemen van de mens worden teruggebracht tot een individueel moraal pro bleem wie werkt die overwint wie wil die kan de maatschappij is de som van individuen die geen bijzondere relaties tot elkaar hebben afgezien van vertikale relaties tussen hooggeplaatsten en laaggeplaatsten 134 vaders en zonen meesters en leer li ngen werkgevers en werknemers rijk en arm heer se r en overheerste het tweede hoofdstuk cuesta arriba is voornamelijk gewijd aan het socialisatieproces het jonge kind kan de normen waarden en gedragsregels die op hem worden overge dragen niet naar vrije keuze aannemen of verwerpen aldus de schrijvers juist tussen zes en negen jaar is het kind extra gevoe li g voor indrukken van buitenaf die hun persoonlijkheid en hun toekomstig gedrag zullen bepalen het konformisme de sta rre reglementering van gedrag de abstrakte visie op de werkelijkheid en de beperkte relaties tussen de mensen onder li ng zoals die door de leesboekjes worden voorgescho teld belemmeren de bewustwording van het kind ze verhinderen het om voor eigen rekening de rijkdom van zijn relaties en gevoelens te onderkennen en initiatieven te ontplooien in het laatste hoofdstuk roepen de schrijvers de lezers op geen tijd te ver li ezen de opvoeding van de kinderen is te belangrijk nieuwe schoolboeken zullen er niet zo gauw komen en de vraag is dan nog of ze zo veel veranderd zullen zijn het is al een verbete ri ng als de teksten in de klas ter diskussie gesteld worden te n s l o tte i s e r nog ee n bijlag e m e t ee n v e ra ntwoordin g van d e me th o de van an a l yse e n een mooie verzame li ng teksten vol slechte stijl rassendiskriminatie verhulling van de werkelijkheid hypokrisie sadisme berusting zwarte humor fata li sme rijkeluismanie ren plaatje van net jongetje in glanzende badkamer met woorden bij warmwater kraan spons zeepbakje etc repressie leugen ik heb een engelbewaarder kruipe righeid bangheid sluwheid veroorde li ng van opstandigheid en nog eens alles bij el kaar in een lesje dat was bergopwaarts of bergafwaarts de schrijvers laten ons niet in het ongewisse ze vinden het bergafwaarts met een flinke steile hel ling en hoe is de stand bij ons kijk eens naar het lesje van vul in d t of dt alleen moeder god en het vaderland komen niet in die paar zinnetjes voor maar verder zijn alle elementen uit de peruaanse schoolboekjes aanwezig de relaties zijn vertikaal leraar vader en werkgever tegenover de leerli ng het is oppassen geblazen inspannen gehoorzamen niet te veel wagen toegeven aan autoriteiten de wet naleven en vooral geen eigen mening hebben en wie niet werkt zal niet eten en wie op zijn werk zijn mond opendoet wordt ontslagen grapjes spelletjes kattekwaad dat past niet als je d t of dt moet in vullen kunnen we als moer lezers niet even een bliksemonderzoekje instellen naar de ideolo gie in nederlandse taal en leesboekjes voor de eerste d ri e klassen van de basisschool ieder die met een bepaalde methode werkt kent zijn boekjes al van binnen en van buiten maak er geen deftig artikel van maar geef antwoord op vragen als hoe komen de mensen in dit boekje naar voren hun onder li nge relaties hun karakter en hun levensbeschouwing hoe het gezin de ouders de kinderen hoe de school de religie 135 het vaderland en wat je verder nog belangrijk vindt de titel van het boekje de schrijver de uitgever en het jaar van uitgave moeten er natuurlijk bij vermeld worden ook reakties van leer li ngen van basisscholen opleidingen voor kleuterleidsters peda gogische akademies en bibliotheekscholen bijvoorbeeld ouders en andere belangstel lenden zijn welkom zullen we afspreken binnen zes weken na het verschijnen van deze moer adres fie van dijk burg hogguerstraat 323 amsterdam ik zal een samen vatting van de reakties maken sprak zij optimistisch die uiteraard weer in moer terechtkomt want ik ben voor de vorming van een kritisch vermogen bij kinderen en tegen po li tieke indoktrinatie het moet dus maar eens afgelopen zijn met die konserva tieve schoolboekjes noten 1 algemeen d agblad 1 oktober 1973 2 d j d e grooth h oe is de stand oefen en repetitiestof voor het onderwijs iii serie b taal van gorc um en co mp b v assen geciteerd uit de volkskrant 25 september 1973 3 zie hierover jan rutgers philips voedt op in vernieuwing van opvoeding en onderwijs jrg 3 1 nr 315 april 1973 4 z ie hierover carmen zambo provocatie tot anders denken c i doc en de nieuwe intellectuele e lite m exico in h ildegard luning red geweld en genade de overlevingskansen van het christendom in latijns amerika baarn 1971 5 zie hierover opvoeding onderwijs en ontwikkeling in latijns amerika i nternationaal o nderzoek en informatiecentrum pro mundi v ita b ulletin 42 brussel 1972 6 ana boggio carmen lora gustavo r iofrio en rafael r oncagliolo cuesta arriba o cuesta abajo un analisis critico de los t extos de l ectura de p rimaria desco centro de estudios y promocion del desarrollo area de educacion serie praxis 2 lima 1973 136