‘Altijd een beetje een show maken van de lessen’. In gesprek met literatuurdocent Jan Valkenburg

aldi van lierop corrie groenenboom altijd ee n beetj e ee n sho w maken van de lessen in gesprek met literatuurdocent jan valkenburg woord vooraf al enige jaren volgt de afdeling literatuurdidactiek van de katholieke universiteit nijmegen ee n aantal docenten ne derlands duits engels en frans in hun literatuuronderwijs ze doet dat door middel van een onderzoek naar de wijze waarop docenten reageren op de respons van leerlingen op literaire teksten dat is een werk van geduld waarvan regel matig verslag wordt gedaan intussen is er behoefte om ook te zien hoe andere literatuur docenten hun dagelijks werk doen vandaar dat de talenstu denten van de cursus literatuurdidactiek ee n aantal docen ten van elke moderne schooltaal een hebben benaderd orn bij hen een kijkje t e mogen nemen en hen te interviewen zo gingen twee studenten engels op bezoek bij jan valkenburg docent engels aan de scholengemeenschap canisiu s mater dei in nijmegen ze observeerden een viertal literatuurlessen en schreven hierover een verslag aan de hand van het model van van gelder waardoor duidelijk kon worden welke keu zen dez e docent maakt e i n zij n lesse n o p he t gebie d va n literatuuridactische begrippen als tekstervaring en tekstbes tudering leerstof e n leerlinggerichtheid soorte n vragen wijze van toetsen en dergelijke meer ook werd de docent geinterviewd waarbi j he t interviewmodel gehanteerd doo r de leraren in opleiding van harold vine new york univer sity als uitgangspunt diende het vraaggesprek geef t on s inzichten ove r d e soorte n tekste n di e d e literatuurdocen t gebruikt hoe hij dat doet en waarom de vragen zijn naar believen door de studenten aangevuld met eigen vragen 47 een weergave van het interview dat aldi van lierop en corrie groenenbourn jan valken burg afnamen treft u hier aan bent u geinteresseerd in het totate obserbratieversiag om een in druk te krijgen van doel methode en middelen in het litera raurondenvijs dan verwijs ik naar de uitgavewaar gaai het over wishi wild je ervan drie pr jrieien van re ranturciocen ten vara de vakgroep algemene kunstwetenschappen afde ling iiterardurdidaetlek van de katholieke universiteit nij megen mvw hm interview roet jan val kenburg bestaat mi vijf thema s s e weten a geheid goed bevallende literaire werken e metiveringswi jzen c lesgeven over een lang werk d algemene doe en voor literatuutonderwijs e lezers vix ir e l even k weken a geheid goed bevallende literaire werken liebr u wei of drie korre fizeraire werker gedichten erilof verhaiero waowan ti gemerkt heb aar ze min of meer walgt goed bevuilen hij deze ieertingen waarom doen j44int deze werken het zo goed thrtfrugh the isdnne f a itorsernan in rite sky en the sniper spreken over het al gemeen wel aan in 5 l iavo wat de gedich ten betreft werk ik meestal met bepaalde thema s bij het thema t h e image of britain heb ik bijvoorbeeld enkele gedichten van lavorrenee die het goeddoen zoals flow beasily irae bourgeois is maar ook als ik gedichten van wilfred owen naast die van siegfried sassoon zci wordt dat wel gewaardeerd door leerlingen geldt eveneens hij de be handeling van oorlogspetzie dan bespreek ik bijvoorbeeld does fr mier tosing your legs roos the soidi er een gedicht dat ronkt van patriottisme ik denk dat teksten vooral aanspre ken als ik ze in ten bepaald verband ptaats ik vind het daarom een beetje moeilijk om zomaar tc zeggen dat gediehc doel het altijd goeds 4g hebt u twee of drie lange literaire werken romans en of toneelstukken waarvan u hebt gemerkt dot ze min ofmeer altijdgoed bevallen bij deze leerlingen waarom doenjuist deze werken het zo goed bij toneelstukke n hang t he t e r ee n beetj e va n a f i n wel k verband dat gebeurt tegenwoordig behandel ik toneelstuk ken nog zelden in zijn geheel ik beperk me meestal tot een aantal fragmenten daaruit vroeger heb ik wel eens death of a salesman of iets van pinter geprobeerd die zijn namelij k vrijkorl romans bespreek ik nog wel vrij regelmatig een werk dat het erg goed doet is one flewover the cuckoo s nest ik behandel nu in 5 vwo the great gatsby in het kader van het thema changing places dat lukt aardig het hangt een beetje van het intellectuele niveau af als men het kan behappen zijn die boeken best een succes een paar jaar geleden heb ik room at the top een va n di e angry novel s ove r zo n chagrijnig e knorrepot gedaan en dat was eigenlijk stierlij k vervelend niet alleen voor de leerlingen maar ook voor mij b motiveringswijzen wat zijn de voornaamste methoden om uw leerlingen te motiveren literaire werken te lezen hoe bepaalt u wanneer u welke manier van motiveren wilt gebruiken ik probeer te motiveren door thematisch te werk te gaan de probeer ook altijd een beetje een show te maken van de lessen maar ik verwacht niet dat als ik iets in de klas behandeld heb dat de leerlingen dan spontaan naar de lindenberg de open bare bibliotheek i n nijmegen mvw rennen om daar zelf allerlei mooie boeken te gaan zoeken dat is denk ik ijdele hoop hoe motiveert u de leerlingen tot het lezen van de boeken voor de lijst ofdoen ze dat gewoon in de eerste plaats kunnen ze er moeilijk onderuit we hebben een verplichte boekenlijst waar ze uit moeten kiezen de hele 49 lijst bespree k i k meesta l i n d e kla s e n i k wij s z e dan o p bepaalde aspecten die ze aantrekkelijk zulle n vinden of ik iemand jane eyre aanpraat of slaughterhouse 5 dat is natuur lijk wel een heel verschil ik behandel eveneens eventuele bezwaren van die romans want niet iedereen is niet even dol op lawrence boeken als rosemary s baby en the boys from brazil bijvoorbeel d worden door een bepaald publiek uiterst aantrekkelijk gevon den terwijl anderen er geen bal aan vinden dat bespreken van de boeken in de klas haalt bij sommige leerlingen wat uit maar de meesten moete n toc h op he t laatst hu n toevluch t nemen to t noodgrepen o m uberhaup t no g ee n leeslijs t bi j elkaar te sprokkelen of het over het geheel genomen dus zoden aan de dijk zet wat ik doe weet ik niet bij een aantal leerlingen wel maar die zijn toch al enigszins geinteresseerd de meeste leerlingen hebben geweldig de schurf taan lezen en wat ik er ook over vertel ik denk niet dat dat veel helpt hoeveel boeken staan er op die lijst waaruit ze kunnen kiezen op 5 vwo moeten ze kiezen uit een lijst van 25 boeken waar ze er dan vier van moeten lezen in 6 vwo is da t ook zo op 4 havo hebben we geen boekenlijst omdat we vinden dat die kinderen no g absoluu t nie t i n staa t zij n o m ee n volledi g engels boek unabridged te lezen daar maken we gebruik van readers door docenten zelf samengesteld tekstmateriaal random bepaald e thema s mvw die bevatten op zich wel een beetje pulp maar men leest de teksten vrij gemakkelijk en vindt z e wel aardig we hebben bijvoorbeel d versie s van hailey s hotel en a irport maar ook van kojak en rollercoas ter ik denk dat het belangrijker is dat leerlingen merken in staat te zijn zo n boekje t e lezen dan dat ze a brave new world voorgelegd krijgen waarvan ze echt niets begrijpen c lesgeven ove r een lan g wer k hoe goat u te werk bij het lesgeven over een toneelstuk of een roman 50 ze lezen thuis bijvoorbeeld one flewoverthe cuckoo s nest of the great gatsby in gedeelten een paar hoofdstukke n tegelijk of zo daarna begin ik dingen uiteen te zetten in de klas meestal gewoon met een vragenlijst erbij om het geheel een beetje te sturen in een bepaalde rich ting want het zijn toch niet echt gemakkelijke boeken bij one flew over the cuc koo s nest gebruik ik de film en allerlei arukelen erbij omdat het uiteraard niet alleen gaat om die psychiatrische inrichting maar ook om de essentiele kritiek die de auteur op amerika heeft er zijn ook allerlei video s bij over de positie van de indianen in het huidige amerika soms gebruik ik krantenbe richten in nijmegen waren er een tijdje geleden toevallig wat van die toestanden ove r het platspuiten va n psychiatrische patienten dat paste aardig bij het boek wat doet u voordat de leerlingen het werk gaan lezen en waarom ik probeer in eerste instantie een algemene inleiding te geven bijvoorbeeld the great gatsby past helemaal in het thema america year dat ik in 6 vwo normaal gesproken behandel dus dat betekent dat men al kennis genomen heeft van enkele interpretations of the american dream zo is er sprake van een behoorlijk e introducti e o p he t werk daarn a hou d i k meestal oo k no g ee n verhaa l ove r he t boe k zelf i k wij s bijvoorbeeld op de personen die er in voorkomen zodat de leerlingen niet helemaal voor een verrassing komen te staan als ze aan het boek beginnen anders is het vaak te moeilijk ook al vanwege hun gebrekkige kennis van het engels hoe wordt de romanlhet toneelstuk gelezen de leerlingen lezen het boek zelf thuis niet in de klas er is gewoon geen tijd om in de klas te lezen de film of video wordt wel eventueel op school vertoond hoe verzekert u uzelfervan dat de leerlingen de opgegeven tekst ook daadwerkelijk lezen waarom gebruikt u deze werkwijze 51 over elk gedeelte dat ze thuis gelezen hebben krijgen ze eerst aan het begin van de les een eenvoudige maar vrij gedetail leerde schriftelijke overhoring dat doe ik om er een beetje dwang achter te zetten want het is buitengewoon frustrerend om over een boek te praten dat de helft niet gelezen heeft er gaat iets mooi opbouwends uit van die schriftelijke werkjes ik heb in ieder geval de kans dat een hoop leerlingen het werk lezen want voor een punt doet men veel hoe wordt er over de romanlhet toneelstuk gediscussieerd na d e schriftelijk e overhorin g be n i k me t d e opgegeve n hoofdstukken no g zeker wel een week of drie bezig om ze toch vri j grondi g t e bespreken the great gatsby heef t bijvoorbeeld nege n hoofdstukken da t hoeve n nie t pe r s e negen lessen te zijn maar een les of zes a zeven besteed ik er toch gauw aan vaak gebeurt dat weer aan de hand van een aantal vrage n e n naarmat e d e leerlinge n he t boe k verde r hebben gelezen is het ook gemakkelijker om terug te grijpen op bepaalde dingen di e gebeur d zij n o m z o parallellen t e kunnen trekken dc kan wel zeggen lees het hele boek maar dat is een behoorlijke klus want ze hebben natuurlijk ook nog wel wat anders te doen ze vinden het prettig het verhaal in hapklare brokken tot zich te nemen hoe heeft u de romanlhet toneelstuk gepresenteerd voor discussie dat gebeurt chronologisch e n daarna wordt het hel e boek bekeken de behandeling in de klas gebeurt dat altijd op dezelfde manier u stelt vragen die door de leerlingen worden beant woord terwijl u er zelfnog wat bij vertelt of gaat het ook wel eens anders geeft u wel eens schrijfopdrachten bijvoor beeld schrijfopdrachten gee f i k zeker niet een klei n opstelletj e betekent meteen 60 opstelletjes dat is onbegonnen werk i k probeer wel in de klas bepaalde dingen te bespreken en te 52 verwijzen naar zaken die al behandeld zijn in het kader van het thema als ik gewoo n ee n aanta l vragen al s uitgangspun t neem kan ik toch heel veel vertellen over het boek het viel ons heel erg op dat de leerlingen tijdens de les alleen opschrijven wat u op het bord schrijft in de vwo klassen worden er wel wat meer spontane aantekeningen gemaakt maar erg veel komt dat niet voor of wel nee zeker niet bij 4 en 5 havo de leerlingen zijn het meest blij als ik inderdaad alle s maar keurig voorkauw i k moet natuurlijk rekenin g houde n me t de beperkinge n va n mij n leerlingen ik kan wel uitermate diepzinnig tekeer gaan maar moet ook proberen om ze een beetje te helpen een redelijk eindexamen te doen het gaat goed als ze voor de literatuurles braaf lezen en de opgegeven vragen proberen te beantwoor den dat ze mijn antwoord overnemen komt natuurlijk ook door een bepaalde onzekerheid die ze hebben watvoor soortvragen worden er over het stukgesteld en door wie hoe bepaalt u welke vragen u wilt stellen uit welke bronnen heeft u de vragen waarom literatuur schriftelijk overhoren vergt gigantisch veel nakij ken we zijn de laatste jaren daarom gewoon aan het proberen om wa t multipl e choice vrage n t e bedenke n o f true or false vragen met het verzoek om het antwoord te verklaren dat werk t bes t aardig i k gee f da n bijvoorbeel d allerle i uitspraken van mensen uit the great gatsby en vraag van wie die citaten zijn in wat voor omstandigheden ze geuit zijn en waarom die uitspraken typerend zijn voor die personen daar moet een leerling best behoorlijk voor gelezen hebben wil hij die zaken kunnen weergeven aan welke activiteiten heeft u de leerlingen deel laten ne men u had het over een toneelstuk dat u regisseerde dat hoort niet zozeer tot het lesgebeuren zelf maar meer tot de buitenschoolse activiteiten ik heb een paar keer met docenten schooltoneel geregisseerd met leerlingen heb ik dateigenlijk 53 pas 66n keer gedaan een eenakter van albee the american dream wat aardig paste bij waar ik in de klas mee bezig was het was maar een klein clubje leerlingen dat mee deed maar men kwam wel uit diverse groepen als uoverde tekstenpraatoferbijeenproefwerkvragenover stelt goat het dan altijd over de inhoud ofook wel eens over de vorm nee aan de vorm besteed ik nauwelijks aandacht ik praat hoogstens wel eens over een vorm van ironie maar het gaat me meer om de inhoud de ontwikkeling van het verhaal en het thema wat zijn uw specifieke doelstellingen bij het doceren van een liter air werk aan deze leerlingen de bedoeling is dat ze het boek kunnen begrijpen d algemene doelen voor literatuuronderwijs wat is in het algemeen uw streven bij het geven van litera tuurlessen ik probeer mijn literatuurles zo te geven dat althans een deel van de leerlingen geboeid raakt door waar ik mee bezig ben ik kies zelf wel de thema s of onderwerpen uit maar doe dat zo zorgvuldig mogelijk i n de hoop dat bepaalde teksten de leerlingen aa n zullen spreken daarom is het vaak ook zo moeilijk o m een voorgeschreven literatuurboe k t e hebben want daari n staa n allerle i fragmenten gedichte n e n korte verhalen waarvan ik al vaak zeg wat moet ik daarmee als je er als docent niet zoveel heil inziet dan wordt het wel erg moeilijk voor je leerlingen het is leuk om bij een bepaald thema allerlei teksten te kiezen waarvan ik denk dat ze aardig om te lezen zijn vooral als ik er ook nog wat videomateriaal bij heb als illustratiemateriaal zou u het liefst alleen liter aireteksten gebruiken 54 het is interessant om ook eens pulp aan te dragen met name bij die amerika programma s ik heb ook een aantal country en westernsongs behandeld dat zijn natuurlijk gee n hoog staande literaire werken maar ze zijn wel illustratief voor het onderwerp in hoeverre heeft uw streven zich gedurende uw onderwij sloopbaan gewijzigd waarom nee mijn streven is niet echt gewijzigd e lezers voor het leven kweken krijgen de lagere klassen ook literatuuronderwijs ik weet niet wat jullie literatuur noemen maar er wordt vrij veel gelezen in de onderbouw dat begint al in de brugklas met kleine boekjes met verhaaltjes waarvan we een enorme voorraad hebben daar moeten ze er een heleboel van thuis lezen e n dat wordt steed s verder opgebouwd di e worden weer overhoord met een paar standaardvraagjes zo worden leerlingen gedwongen om te lezen want anders heb je binnen de kortste keren vooral in die lagere klassen gigantisch e verschillen sommige kinderen vinden het prachtig en lezen vijftig boekjes anderen vinden er niks aan en lezen helemaal niet het voordeel is dat ze als ze in 4 havo komen al veel leeservaring hebben dan krijgen ze de readers voor gevor derden bestaande uit zo n 100 tot 120 bladzijden met vereen voudigde teksten als ze in de hoogste klas komen beginnen ze in ieder geval niet met hun oren te klapperen wanneer ze echte boeken moeten lezen tot besluit het interview met jan valkenburg geeft nie t meer dan een eerste indru k va n he t literatuuronderwij s engel s o p ee n middelbare schoo l i n nijmegen voo r d e geinteresseerd e lezer kan het wellicht een informatie of zelfs inspiratiebron voor eigen studie of werk zijn het is duidelijk dat valkenburg met zijn literatuurlessen op zijn eigen wijze probeert aan te sluiten op de reeds bestaande 55 kennis en interessen va n zij n leerlingen de methode van valkenburg is vooral gericht op het rechtstreeks doceren van de te behandelen sto f en het houden van klassegesprekken hij zorg t zel f voo r d e inbreng va n d e teksten maa r gaat daarbij niet chronologisch met behulp van een literatuurboek te werk hij presenteert zijn teksten altijd thematisch aan de hand van door hemzelf en de sectie samengestelde readers deze readers bevatten een grote varieteit aan teksten korte verhalen gedichten songteksten maar ook behoorlijke stuk ken cultuur historische informatie taalverwerving en litera tuur gaan hier hand in hand er wordt intensief gelezen om een tekst qua inhoud en opbouw duidelijk te krijgen gegevens over culturele achtergronden stijl en het leven van de schrij ver geef t d e docent v6