Analfabetisme in een gescholariseerde samenleving: einde van het pedagogisch optimisme?

analfabetisme in een gescholariseerde samenleving einde van het pedagogisch optimisme dirk van damme een aantal jaren geleden heeft de historicus albert d haenens de op komst van de lagere school in west europa verklaard uit de opkomst van de geschreven taal de oorspronkelijke inzet van de school was de initiatie in de scribale code in de geschiedenis van onze samenleving verschijnt de school wanneer een groep zich voorneemt de alfabetische code aan te leren of het noodzakelijk acht dat die code aan andere groepen wordt doorgegeven vanaf de 18de en 19de eeuw wordt alfabe tisering expliciet de taak van de lagere school scholarisatie en alfa betisering gaan dus hand in hand n de huidige eeuw heeft de de ontdekking van het school zich definitief als een analfabetisme als uitdaging centraal gegeven in onze samen voor de school leving gevestigd de leerplicht sanctioneert het universeel school bezoek het wordt algemeen we kunnen wel stellen dat het geloof in de aanvaard dat de socialisatie en initiatie school onaangetast is sinds de verlich van jonge mensen in de moderne samen ting wordt in de westerse cultuur aan on derwijs en vorming een groot vertrouwen leving in een geformaliseerd instituut gehecht men gelooft dat onderwijs het plaatsgrijpt waarin kinderen en jonge aangewezen middel is om allerlei proble mensen een zeer groot deel van hun leven men op te lossen ook vandaag nog be doorbrengen in de westerse landen heb laadt men de school met allerlei nieuwe ben we aldus een instituut dat als een van taken telkens wanneer een of ander pro zijn officiele taken de alfabetisering van de bleem de publieke en politieke aandacht bevolking heeft een instituut dat enorme trekt we denken bijvoorbeeld aan de be sommen aan de gemeenschap kost en strijding van kleine criminaliteit en vanda van ouders en kinderen erg zware inspan lisme het indijken van alcohol en drugge ningen vraagt bruik de preventie van verkeersongevallen het terugdringen van jeugdwerkloosheid mget 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 de bestrijding van racisme of de bevor het is daarom wellicht nuttig nog even de dering van het respect voor mensen herontdekking van het analfabetisme in rechten en een algemene democratische de herinnering te roepen en de gegevens houding telkens wordt naar de school waarover we beschikken op een rijtje te verwezen om nieuwe taken op te nemen zetten het was in de jaren zeventig dat in en hooggestemde verwachtingen in te alle geindustrialiseerde landen het be lossen men kan zich toch wel enigszins staan van een groep analfabete volwas de vraag stellen of de school niet langza senen werd ontdekt eerst in engeland merhand overbelast is het is precies dit de vs canada dan volgden frankrijk grenzeloos vertrouwen in de mogelijk nederland en op het einde van de jaren heden van het educatieve dat ik met de zeventig ook vlaanderen opmerkelijk is term pedagogisch optimisme wil aan dat in de meeste landen die ontdekking duiden het werk was niet van de officiele on als het vertrouwen dat in de school ge derwijsinstanties of onderzoeksinstel steld wordt om allerlei nieuwe maat lingen en schoolbegeleidingsvoorzienin schappelijke problemen te helpen oplos gen maar van private organisaties in de sen al zo groot is dan was tot voor kort sfeer van het welzijnswerk of de volwas het geloof dat de school in zijn meest es senenvorming ook het alfabetiserings werk werd in de jaren tachtig opgenomen sentidle taak namelijk de alfabetisering door alfabetiseringsbewegingen buiten slaagt wel helemaal onaangetast dat het echte onderwijscircuit met slechts verklaart wellicht waarom tot voor een geringe financiele middelen en profes tiental jaren de beleidsverantwoordelijken sionele krachten maar met erg veel inzet zonder zorgen konden verkondigen dat van vrijwilligers en met voluntaristisch en analfabetisme in ons land onbestaande thousiasme het is door deze bewegingen was men ging er gewoon van uit dat ge dat het probleem van het analfabetisme zien het door de leerplicht ingestelde uni op de publieke en later de politieke agen versele schoolbezoek de gehele bevol da is geplaatst aan sensibilisering via de king die de lagere school verliet wel kon media werd in de jaren tachtig veel aan lezen en schrijven het was ondenkbaar dacht besteed het door de unesco uit dat de lagere school ook analfabeten zou geroepen internationaal jaar voor de produceren alfabetisering 1990 zou van deze sensibi in die zin vormt de ontdekking of liever lisering de climax moeten vormen en alle herontdekking van het analfabetisme een verantwoordelijken op alle niveaus van de zware uitdaging voor de school en voor ernst van de toestand bewust moeten het pedagogisch optimisme nog steeds maken wordt in sommige regionen van het on derwijsbestel met ongeloof en scepsis ge is de toestand dan zo ernstig er worden reageerd wanneer de realiteit van het he over de omvang van het analfabetisme dendaagse analfabetisme wordt aange verschillende cijfers geciteerd en dat is raakt minister coens verklaarde onlangs niet verwonderlijk analfabetisme is im nog dat hij het nog wel allemaal eens wou mers geen exacte grootheid maar daar zien en dat de buitenlandse cijfers niet over straks meer cijfers over het anal voor vlaanderen konden gelden aan fabetisme worden echter te vaak als gezien wij het voorrecht hebben een van absolute gegevens geinterpreteerd vooral de beste onderwijssystemen te bezitten ook in de media en niet als de relatieve ser okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangvaiem indicaties die ze in feite zijn ik zou dan en studenten over de aantallen leerlingen ook voor grote voorzichtigheid willen plei die de lagere school verlaten zonder be ten toch enkele cijfers de unesco hoorlijk te kunnen schrijven over het da spreekt voor 1985 voor de geindus lend leesgedrag van jongeren hun ge trialiseerde wereld van een 2 1 van de brekkige culturele of historische kennis of bevolking van meer dan 15 jaar 1 7 over de steile opgang van het televisie voor mannen en 2 6 voor vrouwen de kijken kunnen in dit verband worden aan statistieken van het leger spreken voor de gestipt deze gegevens werden al gauw rekruten jonge valide belgische mannen door sommigen geinterpreteerd als even van een 2 van de belgische bevolking zovele bewijzen voor de mislukkingen van de alfabetiseringsbeweging zelf houdt het recente onderwijshervormingen en ge cijfer aan van 300 000 vlamingen of 5 bruikt als munitie voor allerlei traditionalis van de vlaamse bevolking die ernstige tische onderwijsplannen het is daarom problemen hebben dit cijfer is gebaseerd van belang de rol van het onderwijs in het op vergelijkbaar buitenlands onderzoek en ontstaan van analfabetisme precies en wacht nog steeds op wetenschappelijke nauwkeurig in te schatten bevestiging maar aangenomen wordt dat zelfs dit cijfer nog aan de lage kant ligt in groot brittannie spreekt men van een analfabe ti sme 10 van de volwassen bevolking met ongelijke kansen en ernstige problemen met geschreven taal schoolse mislukking in de vs waar het probleem zich om allerlei redenen ongetwijfeld het scherpst tot op vandaag nog wordt analfabetisme stelt wordt het cijfer gehanteerd van zes door velen als een persoonlijk gebrek tig tot tachtig miljoen volwassenen meer aanzien iets waaraan je zelf schuld hebt dan een derde van de volwassen bevol in verhalen van analfabeten komt dit king uiteraard hangt veel af van het ge schuldgevoel en het zich veroordeeld voe kozen criterium of vaardigheidsniveau len heel nadrukkelijk tot uitdrukking ste maar vast staat toch wel dat analfabe reotype stigmatiserende opmerkingen tisme onder volwassenen een probleem over analfabeten circuleren ook in met een verontrustende omvang is deze onderwijs en onderzoeksmiddens men cijfers betreffen de globale populatie voor spreekt dan gemakkelijk over lastige specifieke probleemgroepen zoals mi moeilijke en luie kinderen aan wie toch granten stelt het probleem zich vanzelf niets te leren valt men spreekt ook over sprekend nog veel scherper en ook op lagere sociale milieus die weinig gemo een anderssoortige manier tiveerd zijn voor onderwijs geen stimu deze vaststelling doet in landen met goed lansen aan kinderen geven en zo voor het ontwikkelde onderwijssystemen ongetwij quasi automatisch doorgeven van het van feld veel vragen rijzen temeer daar de de ene op de andere generatie verant ontdekking van het analfabetisme niet op woordelijk zijn zich staat maar in een periode viel waarin het is duidelijk dat we voor een ernstige ook andere en ermee verband houdende kijk op het analfabetisme af moeten van problemen werden gesignaleerd de vaak wat we blaming the victim zouden kun alarmerende berichten over de achter nen noemen ook het zien van analfabe uitgang in taalvaardigheden bij leerlingen tisme als een vorm van psychisch dys wic 20 e jaargang nummer 1 2 sep ok1 1990 functioneren als een soort handicap biedt meest zittenblijven op school de school geen oplossing dyslexie mag dan in se mislukking is dus zeer nauw gerela sommige gevallen een reele psycho teerd aan de kansenongelijkheid in het logische basis hebben in al te veel geval onderwijs de school reproduceert dus len wordt deze term als een gemakkelijke eerder de bestaande sociale ongelijkheid uitweg gebruikt om reele sociale en on in plaats van deze te corrigeren of te derwijsproblemen mee weg te psycholo compenseren zoals optimistische onder giseren wijshervormers van de jaren zestig hoop de centrale vraag die zich opdringt is die ten recent heeft prof deleeck over de naar de door en in de school zelf gepro ongelijkheid in het onderwijs nog eens de duceerde mislukking de echec scolaire noodklok geluid weliswaar met betrek in verhalen van analfabeten komt het zich king tot de democratisering van het hoger in de school op de laatste bank ge onderwijs maar ook wat de sociale plaatst voelen heel scherp naar voor veel ongelijkheid in het lager onderwijs betreft analfabeten getuigen dat hun leermoeilijk gaan de meeste deskundigen er van uit heden door de onderwijzer niet ernstig dat de toestand sinds de jaren zestig en werden of konden worden genomen en zeventig niet is verbeterd eerder inte dat zij door het onderwijsbestel als het gendeel ware werden afgeschreven die schoolse discriminatie werd dan door allerlei infor over de concrete mechanismen die so mele processen nog versterkt bijvoor ciale ongelijkheid en uitsluiting in de beeld in de verhouding tot medeleer schoolpraktijk produceren bestaan ver lingen op die manier verlaat een groep schillende opvattingen zo hebben som kinderen de lagere school als een uitge migen de micro interacties tussen leer sloten verworpen categorie voor wie zo lingen en onderwijzers bestudeerd en de gezegd toch niets te doen was noch nadruk gelegd op de rol van vroege eti zittenblijven noch het bijzonder onderwijs ketteringen en stigmatiseringen van be konden iets aan die toestand verhelpen paalde categorien leerlingen door onder deze getuigenissen worden bevestigd wijzers en van de self fulfilling prophecies door de schaarse gegevens over schoolse die daarvan een gevolg waren leerlingen mislukking in vlaanderen waar de toe gaan zich inderdaad ook mislukkelingen stand overigens beter is dan in de rest voelen en zich als inferieure wezens van het land heeft ongeveer 10 van gedragen wanneer ze door de de leerlingen in de lagere school een schoolomgeving zo geetiketteerd worden achterstand van een jaar en 0 5 van andere onderzoekers hebben meer de twee jaar belangrijker is evenwel dat de nadruk gelegd op de culturele tegen schoolse achterstand sterk sociaal is be stellingen die in de schoolwereld aan paald volgens de cijfers van het franstalig wezig zijn tussen de hogere cultuur van onderwijs heeft een kind van een onge de elites zoals die in de curricula en aller schoolde arbeider 22 kans om in het lei waarden en normen figureren enerzijds eerste leerjaar te moeten zittenblijven en de culturen van sommige groepen tegenover slechts 3 voor een kind van kansarmen anderzijds bepaalde groepen ouders met een medisch beroep en 11 kinderen hebben inderdaad af te rekenen voor alle categorieen samen het zijn de met een zware culturele kloof tussen laagste sociale categorieen die relatief het school en gezinsomgeving bekend zijn sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangmr rl bijvoorbeeld de onderzoeken van willis en maar behoren inderdaad veelal tot hen die zijn navolgers over de schooltegen op allerlei vlakken kansarm zijn en met cultuur van groepen arbeidersjongeren zware sociale problemen te kampen heb er is inderdaad bij bepaalde sociale groe ben analfabetisme resulteert uit de com pen een verwerping van de schoolse cul plexe wisselwerking van allerlei uitslui tuur en dus ook van de notie dat men via tings en marginaliseringsmechanismen de school zijn levenssituatie zou kunnen en versterkt deze op hun beurt be verbeteren arbeidersouders zijn minder staansonzekerheid bijvoorbeeld correleert geneigd in de schoolloopbaan van hun duidelijk met het scholingsniveau wellicht kinderen te investeren dan hogere sociale is het onrealistisch te verwachten dat de lagen en die kinderen zelf hanteren andere school deze maatschappelijke ongelijk waarden en normen dan deze die door de heid drastisch zou kunnen reduceren of school worden voorgehouden ook het compenseren onderzoek over spijbelen vroegtijdig schoolverlaten en schoolmoeheid heeft de ernst van deze negatieve waardering alfabeti sme van onderwijs aan het licht gebracht dit laatste geeft aan dat het niet de school wanneer we nu deze maatschappelijke op zich is die voor schoolse mislukking en context mee in rekening brengen hoe zijn analfabetisme verantwoordelijk moet wor dan begrippen als alfabetisme en alfabe den gesteld we mogen niet vervallen in tisering te definieren ik heb in mijn kort een blaming the school ook onder overzicht van cijfers al aangegeven dat wijzers zelf moeten werken in vooraf analfabetisme geen absolute vaststaande bepaalde soms problematische omstan grootheid is al te vaak nog beschouwt digheden die het ook de meest men het kunnen lezen en schrijven als een welwillenden moeilijk maken steeds met eenvoudige technische zaak een vaardig alle leerlingen rekening te houden en te heid die men op school verwerft en dan gen een openlijke desinteresse en verwer bezit of niet bezit zoals het kunnen auto ping van de school zijn de beste pedago rijden of zwemmen allereerst is alfabe gische middelen niet opgewassen tisme geen absolute maar een relatieve het is in die zin dat de kwestie van het zaak afhankelijk van de gekozen criteria analfabetisme en zijn schoolse oorzaken het adequaat kunnen hanteren van de ge zelf ook weer in een bredere context dient schreven taal kan heel verschillende din te worden geplaatst van algemene kans gen betekenen het lezen van een een armoede en maatschappelijke achter voudige gebruiksaanwijzing van een stelling en uitsluiting schoolse misluk krant van een verzekeringsdocument van king waarvan analfabetisme het gevolg een roman enzovoort zijn heel verschil kan zijn is deel van een algemene lende dingen en dan spreken we nog niet maatschappelijke achterstelling waaron over het schrijven der ook een gebrekkige participatie of het merkwaardige is dat we gedurende marginalisering in de sfeer van de arbeid de afgelopen twee decennia een scherpe het inkomen de huisvesting de gezond verhoging hebben kunnen vaststellen in heid en dergelijke begrepen zijn anal het niveau van leesvaardigheden dat op fabeten zijn niet evenredig over alle so allerlei vlakken wordt verondersteld het dale lagen van de bevolking gespreid minimale survival literacy is steeds hoger n 20 e jaargang nummer 1 2 sep i okt 1990 komen te liggen en die evolutie alleen al een noodzaak is voor het goed functio heeft veel mensen die voordien door aller neren van de democratie bijvoorbeeld im lei overlevingsstrategieen de geschreven pliceert nogal wat verheven noties over taal in hun leefwereld de baas konden blij welk soort alfabetisme het dan wel gaat ven in de problemen gebracht de ont hetzelfde kan worden gezegd van de dekking van het analfabetisme houdt dus vaardigheden die nodig zijn om artistiek zelf ook verband met de modernisering waardevolle romans of poezie te lezen van een wereld waarin de winkel op de met die criteria zouden de cijfers over de hoek vervangen is door de supermarkt omvang van het analfabetisme wel eens waarin het verse produkt vervangen wordt drastisch omhoog kunnen gaan door ingewikkelde verpakte waren waarin alfabetisme is ook niet een louter techni je voor de meest eenvoudige sollicitatie sche vaardigheid maar een heel complex allerlei formulieren moet invullen waarin fenomeen dat betrekking heeft op de so de face to face communicatie is afgeno ciale context waarin mensen leven en de men ten voordele van allerlei geforma communicatievormen in hun leefwereld liseerde en verzakelijkte communicatie wetenschappers hebben gedurende de waarin niet alleen de technologie maar laatste jaren steeds meer op de complexi ook het culturele leven bijvoorbeeld sterk teit van de taal en dus van de notie van in complexiteit is toegenomen enzovoort alfabetisme gewezen er zijn een groot aantal dimensies aan het kunnen lezen en het is dus vooral het functionele analfa schrijven in zijn verschillende niveaus en betisme dat de term zegt het zelf er dienen een groot aantal voorwaarden functie is van de maatschappelijke le vervuld wil er van echt alfabetisme sprake vensvoorwaarden dat een probleem ge zijn worden is in een dergelijke functionele opvatting die ook door alfabetisering vlaanderen wordt gedeeld is het het functioneren van mensen met geschreven onderwijs alfabetisering en de grenzen van het taal in hun dagdagelijkse omgeving dat centraal staat in concreto gaat het om pedagogisch optimisme het kunnen omgaan met wat men soms bureaucratisch alfabetisme noemt de laten we tenslotte weer naar het onder geschreven taal van allerlei bureaucrati wijs en zijn mogelijke rol in de strijd tegen sche communicatieprocedures waar men het analfabetisme terugkeren in mijn be als burger mee geconfronteerd wordt knopte bespreking van de ontdekking van een heel ander beeld wordt verkregen het analfabetisme heb ik al gewezen op wanneer men ingaat op de hogere ver de onderwijspolitieke context waarin een wachtingen die aan toegang tot de en ander aan het licht kwam in de mees geschreven taal gekoppeld worden in het algemeen verwacht men dat kennis van te westerse landen in het ene al wat de geschreven taal de deur opent naar meer uitgesproken dan in het andere viel het kennis nemen van de meest verheven de ontdekking van het analfabetisme sa cultuurgoederen naar het rationeel den men met een meer conservatief georien ken naar complexe vormen van discussie teerde onderwijspolitieke conjunctuur het en communicatie stellen dat alfabetisme analfabetisme werd dan ook door sommi sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargang vic gen aangegrepen om het falen van het het analfabetisme en van alfabetisering onderwijs en vooral van de progressieve zijn er dan twee mogelijke wegen ofwel en egalitaristische onderwijshervormingen gelooft men dat het analfabetisme met dik in de verf te zetten het onderwijs zou een gepaste pedagogische aanpak rela terug op zijn echte doelstellingen moeten tief snel uit de wereld kan worden gehol worden afgestemd back to the basics pen het analfabetisme wordt dan tot een vooral in de angelsaksische wereld heeft educatief probleem verengd en de maat deze beweging een sterke impact op de schappelijke context verdwijnt uit het ge onderwijspolitiek kunnen verwerven de 3 zichtsveld of men gelooft dat via alfabeti r s zouden voortaan centraal moeten sering de andere problemen van die staan in het programma terwijl discipline groep kansarmen wel kunnen worden op de verloren gegane orde zou moeten hel gelost ofwel riskeert het analfabetisme pen redden andere onderwijspolitieke tot een achterhoede probleem geredu opvattingen zoals de bekommernis om ceerd te worden als het probleem van de hoogbegaafden en de kritiek op de een kleine groep die met de snelle ontwik nivellering in het vso hielden hiermee keling niet mee is alfabetisering zou dan nauw verband neerkomen op een soort beheersings momenteel lijkt het tij weer enigszins strategie van een verloren en opgegeven gekeerd althans in een aantal west groep mensen europese landen en komen meritocra in beide gevallen maakt men een funda tische onderwijsopvattingen weer boven mentele fout in de beoordeling van wat drijven de economische hoogconjunc analfabetisme als signaal voor ons onder tuur met nieuwe kansen op mobiliteit en wijs en educatief bestel in bredere zin groei is hiervoor uiteraard de geschikte betekent hoe men het draait of keert het voedingsbodem men spreekt inderdaad analfabetisme toont aan dat voor een be opnieuw van het aanboren van talent in langrijke categorie mensen het huidige de lagere sociale klassen en over de mo onderwijs fundamenteel tekort schiet het biliteitsbevorderende functies van educa analfabetisme noopt het onderwijs tot een tie in de werkloosheidsbestrijding bij aantal zelfkritische vragen die vragen voorbeeld en in andere vormen van so gaan over de manieren om de culturele ciale politiek wordt het educatieve heel integratie van de school en de culturen sterk beklemtoond in het vooruitzicht van van groepen kansarmen te bevorderen een toenemende internationale concur maar gaan ook over de wijzigende maat rentie en een verdergaande toename van schappelijke rol van de geschreven taal in de complexiteit van onze samenleving een snel evoluerende communicatie we worden onderwijs en educatie opnieuw reld en over de betekenis van het huma sterk geaccentueerd nistisch vormingsideaal dat gekoesterd wordt het risico is dat men opnieuw in een de fundamentele fout is echter dat in een onvoorwaardelijk pedagogisch optimisme ongenuanceerd pedagogisch optimisme terechtkomt met een grenzeloos ver de maatschappelijke context uit het oog trouwen in de mogelijkheden van opvoe wordt verloren het onderwijs en het edu ding en onderwijs voor de perceptie van catieve veld alleen zijn niet in staat om het vw 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 probleem van maatschappelijke uitsluiting en kansarmoede op te lossen zij zijn bibliografie begrensd door fundamentele maatschap baert h i ponjaert red wij nemen pelijke gegevenheden die de leefwereld de handschoen op 1990 internationaal van mensen en de mogelijkheden om die jaar van de strijd tegen het analfabe tisme dendermonde alfabetisering te veranderen fundamenteel bepalen dit vlaanderen 1989 betekent dat een louter educatieve baert h analfabeten en armoede over benadering van het alfabetiseringsproces anonimiteit en achterstelling in werf 6 gedoemd is tot falen zij dient gecomple 1988 nr 34 pp 6 11 menteerd te worden door fundamentele damme d van contradicties van alfa maatschappelijke en sociaal politieke in betisering historische en vormings grepen dit mag ons echter niet tot een politieke bedenkingen bij een actueel probleem in comenius 7 198 7 nr 1 soort pessimisme en sociaal determinis pp 3 26 me brengen het belang van het onderwijs deruyck b het alfabetiseringswerk in en het educatieve blijft buitengewoon vlaanderen in gids sociaal cultureel groot de hooggestemde verwachtingen werk afl 8 1984 o 1 13 a die men aan opvoeding en onderwijs stelt esperandieu v a lion j p benichou ook naar kansarme groepen toe zou ik des illettres en france rapport au pre mier ministro paris la documentation niet graag opgegeven zien ik pleit dus frangaise 1984 voor een nieuw voorzichtig en voor goffinet s a loontjens a waardelijk pedagogisch optimisme waar loebenstein c kestelyn les in men gelooft dat binnen bepaalde itineraires d analphabetisme recherche grenzen en onder bepaalde voorwaarden pour la commission des communautes europeennes bruxelles luxembourg opvoeding en vorming van mensen inder lire et ecrire office des publications daad tot hun bevrijding emancipatie en officielles des communautes menswording en tot de ontwikkeling van europeennes de gemeenschap kan bijdragen het on koning boudewijnstichting onderwijs derwijs heeft de plicht het analfabetisme en vorming als hefbomen voor armoede bestrijding armoede en bestaans ernstig te nemen onzekerheid 4 brussel kbs 1987 levine k the social context of literacy london routledge 8 kogan paul 1986 verdurmen h laaggeschoolde volwas senen en deelname aan onderwijs en vorming in gids sociaal cultureel werk afl 24 1989 a n 1 d dirk van damme verdurmen h opnieuw leren kan een rug seminarie en laboratorium voor kennismaking met de basiseducatie voor jeugdwelzijn en volwassenenvorming volwassenen in vlaanderen brussel louis pasteurlaan 2 9000 gent vcvo 1989 vorming vlaanderen themanummer basiseducatie l 1986 nr 3 4 wielerrans w opvoeding en onderwijs onder maatschappelijke druk leuven amersfoort acco 1984 ser okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangnic