Basisvorming en meertaligheid

pieter batelaan ina berlet nelleke duin connie van gelder anne van der hout meertaligheid voortgezet basisvorming onderwijs en meertaligheid de ochtendbijeenkomst van deze werkgroep werd geleid door pieter batelaan met de werkgroepsleden wisselde hij van gedachten over het verschijnsel meertaligheid en de mate waarin de onlangs voorgestelde eindtermen voor de basisvorming in het voortgezet onderwijs ruimte bieden voor de talen van le den uit etnische minderheidsgroepen onderstaande vragen en stellingen vorm den het uitgangspunt voor de discussie in de middagbijeenkomst presenteerden leden van de projectgroep voo rtgezet onderwijs van het amsterdams begeleidingscentrum abc ideeen over onder wijs in het vak nederlands in mee rtalige klassen in hun bijdrage geven de in leidsters inzicht in die ideeen en in de activiteiten die door de projectgroep worden ondernomen om te komen tot een betere aanpak van het vak neder lands op scholen met leerlingen met een uiteenlopende taalachtergrond vragen en stellingen over 1 a nders dan in belgie of zwitserland en met basisvorming en meertalighei d uitzondering van friesland is er een nationale officiele taal het n ederlands i edereen is voor 0 onderwijs gaat er mede van uit dat kinde het functioneren in de nederlandse samenle ren o p groeien in een m ulticulturele samen ving van z ijn of haa r kennis van het n eder leving lands afhan kelijk d at betekent en daarover opg roeien in een mult icu lt urel e s a menlevin g geen misverstand dat iedereen in n ederland i mpl iceert opgr o eien in een meert a li ge sa m en het nederlands dient te kunnen hanteren in si leving tuaties waarin het g ebruik van d ie na tionale wat b ete k ent d at nu d at w e n ed erla nd dienen taal het meest g eei g en d is zolan g n e derlands t e b eschou wen als een m eertali g e samenlevin g de enige of belangrijkste voert a al is in a lle vor en w at zijn d e consequen t ies daarvan voor d e men van onderw ijs is schoolsucces in belang eindtermen n ederlands rijke m ate afh ankelijk va n d e kennis van het nederlands 168 moer 1989 4 p 168 175 2 het co m municatie v e bereik va n het ned er dat er mee r m eert a li g e dan eent ali ge me ns en lands is over h et a l gem een be pe rk t t ot n e de r zijn en dat het aantal kinderen dat onderwijs la nd e n bel g i e verg rotin g van het communica krij g t in een l a ter geleerd e t aal g roter is d an tieve b erei k is p as mog elij k d oor h et on d er w ijs het aantal kin d eren dat in hun m oe d ertaal in andere t alen d an het n ederlands wordt onder w ezen de nederlandse meertalige o ok het wetenschap p elij k berei k van he t n e situa tie ma g d an vo o r randstad n ed erlan d een derlands is beperkt wetenschapsbeoefening beperkt jong verschijnsel zijn maar meertalig i mp liceert k ennis van and ere ta l e n heid in het on de r w ijs is als z o d ani g nie ts nieuws in het advies van de eindtermencom 3 in n e d erlan d wonen veel mensen voor w ie m issie n e d erlan ds voor 12 tot 1 6 jarigen het stan d aard nederlands niet d e eerste of w ordt b ij d e b eschrijving van d e p roblematie k enige taal is van leerlin g en voor w ie het g e b rui k van de a spre ke rs v a n reg ionale talen het ga at da n n ederlan d s e t aal niet p ro b leeml oos is n er om groepen die van oudsher in een bepaalde g ens ver wezen n aar situ at ies of liter atuur va n regio wonen buiten de grens b sprekers van niet ned erlan d se talen en o f dialecten het gaat dan om zogenaamde etni 5 van dialectsprekers w eten wij d at zij in fa sche minderheidsgroepen d ie hoogstens ge d u milie of vrien d enkrin g het liefst g e b rui k maken rende enk ele g en eraties in nederl a n d w on e n v a n hun moe de rtaa l het d i a lec t da t d i a lect c buitenlander s die voor hun w erk tij d elijk in maakt deel uit van hun culturele identiteit en n ederland ver blijven w er kend voor bu itenland het heeft d an oo k meer d an een louter com se b edrijven am bassades e d municatieve functie in k leine kring h et h eeft de groe p en a en b zijn voor hun on d erw ijs heel d ui delij k een culturele functie aange wezen o p n ederlan dse scholen voor de d at zelf d e gel dt uiter a ard voor s p rekers van l aatst e g roep zijn er vaa k mo ge lij k h ed en o p in ni et ne d erl and se talen ui t etnische mind er ternationale schol e n zij kunnen z ich oo k in heids g roepen voor hen hee ft d e ei ge n t a al tegenstellin g tot mensen uit g roep b ze ker een communicatieve functie binnen hun eigen als ze engelstalig zijn gema kkelijk er onttre k gemeenscha p en voor hun contact met ver ken aan situaties w aarin het g ebrui k van het wanten in het land van herkomst van henzelf n ederlands he t meest geeig end is i k laat d eze of van hun g rootlouders d e com m unica tieve g roe p in het vervol g dan ook buit e n beschou functie z al we llich t na ve r loop v a n en kele g e w ing al zullen in een toekoms t i g e uro pa meer neraties minder w orden tenzij het om een we sc h olen intern a tionaliser e n te verw ac hten reldtaal a ls a rabisch chinees o f m aleis gaat valt dat de ontwikkeling van meertalige scho de culturel e f unctie zal over het alg e m een veel len een stimulans zal krijgen door de europese lan g er blijven bestaan zoals dat oo k het g eval integratie d e positie van de g roe pen a en b is met het n e derlands voor velen van neder zal daardoor kwetsbaarder worden omdat hun lan d se afk omst i n cana d a of a ust r a li e m oe d ertalen in teg enstellin g to t officiele e uro pese talen in d e e uropese verhoudin g en een 6 d e eindtermencommissie noemt in pa rag ra af geringe status he b ben 2 1 vier functies van taal de conce ptualiserende f unct ie 4 d p pattanayak directeur van het central de exp re ssi e v e functi e institute of indien language in m ysore india de communicatieve functie b eschrij ft in multiling ualism and mul ticultura de es thet ische f uncti e lism britain and india hoe hij zelf op g roei d e zonder aan d e beschrijvin g van d ie functies met twee dialecten dat van zijn vader en dat veel woor d en vuil te ma ken l ees je verder van zijn moeder in een land met 3 000 ver d an b lij kt da t v oor de commissie taal syno schillende moedertalen en 10 schriftsystemen niem is met nederlands en dat lijkt mij een hoe hij na v e rhui z ingen e n in ve rschillend e si schoolvoorbeeld van etnocentrisme voor tu aties tel k ens w eer met andere t alen ge con een minderheid in n ederland geldt dat voor fronteerd w erd r ichard t ucker direct eur van versc h illen d e functi e s verschillen d e t a len g e he t a merikaanse center for app lie d l in b ruik t w ord en o m op g ron d van deze funct ies g uistics b eg in t in een pa p er over ta a l p lanning een alg emene d oelstellin g voor het va k n ed er in de verenigde staten met de constatering l a nds te form ul e r e n is d us op z ijn m inst vo o r 169 bang je kunt hoogstens een algemene 8 voor verschillende functies van taal worden doelstel l ing voor taalonderwijs proberen te door veel mensen verschillende talen gebruikt formuleren waarin het vak nederlands een be de doelstellingen voor het onderwijs in het vak langrijke plaats heeft in samenhang met de nederlands kunnen dan ook niet los gezien verschillende moede rtalen dat is niet eenvou worden van doelstellingen voor het taalonder dig maar je kunt de zaken niet versimpelen wijs in het algemeen de consequentie daar door net te doen alsof het nederlands voor i e van kan zijn dat doelstellingen voor taalonder dere i nwoner van nederland dezelfde functies wijs op een abstract niveau weliswaar voor ie heeft dereen gelijk zijn maar dat afhankelijk van de bij de formu l ering van affectieve doelen en moedert aal gedifferentieerd kan worden naar procesdoelen in paragraaf 2 4 maakt de com talen die differentiatie zou dan consequenties missie dezelfde fout daar wordt voo rt durend kunnen hebben voor de anderstal i ge leerling van de taal gesproken waarmee bedoeld een aanbeveling tot nader onderzoek zou niet wordt nederlands juist die doelen lenen er misstaan hebben zich voor om vanuit het perspectief van meer taligheid geformuleerd te worden waar in de 9 de omstandigheid dat leerlingen opgroeien in ze doelstellingen gesproken wordt van de leer een meertali g e samenleving heeft echter ook lingen worden kennelijk weer leerlingen be consequenties voor leerlingen wier moedertaal doeld voor wie het standaard nederlands de het nederlands is de commissie heeft dat ook moede rt aal is wel willen aangeven met de formulering van een van de affectieve doelstellingen waarin 7 in het wrr rapport worden zeven doelen gesproken wordt over de gelijkwaardigheid van basisvorming onderscheiden van verschillende talen ik mis echter een a het p e d a g o gi sc h e d oel g e d oel d w ordt op doelstelling als de leerling is in staat en bereid on twikke ling va n e i ge nsc happe n a ls doorzet om te communiceren met mensen die het ne tingsvermogen zelfstandigheid belangstelling derlands nog niet geheel beheersen dat is voor cultuur le erg ieri ghe i d kritisc h oord eels een doelstelling die zelfs als eindterm kan ver mog en creati vit eit ori g inalit ei t en fungeren inventiviteit b het ontw i kkelin g sd oel niveau af stemm e n 10 bij de beoordeling van de eindtermen die op ont wi kkelin g sp o tent ie e l nen we te bedenken dat eindtermen slechts op c het wetenschappelijk doel leerlingen op hun een beperkt deel van het totale onderwijsaan niveau leren o m w etenscha pp elij k te d enk e n bod betrekking hebben althans zo moeten we d het cultuurpolitieke doel leerling en to egang eindtermen opva tten ik ga nu niet in op die geven t o t d e cult uur van een sa menlevi ng d e keuze dat is elders al gebeurd ik verwijs hier wrr doelt met n am e o p ge m eenscha ppelij k voor graag naar het valo moede rtaal advies cultuurbezit onderwijs in de nederlandse taal en naar het art ikel van resy delnoy in het s p eel t hie rb ij vol g ens d e commissie ee n moer nummer over basisvorming belangrijke rol bezien we de eindtermen voor taalgebru ik dan e het orienteren de en determinerende doel komen die neer op doelstellingen die betrek f het int e gratief socia le do el ler e n o mga an king hebben op het functioneren in min of met leerlingen van verschillende herkomst cul meer formele si tuaties i n ieder geval situaties tuur of begaafdheid waarin het gebruik van het nederlands het p h et voor berei d en d e doel meest geeigend is het gaat dan om de com municatieve functie en om de conceptualise h oe h et vak n e derl a n d s ka n b ijdr agen aan de rende functie in vooral schoolse situaties het realisering van deze doeleinden beschrijft de lijstje geeft kennelijk de stand van zaken weer co m missie niet w i e de p ret e n tie h eeft om een in de vakdidactiek in zoverre kun je daar vre algemene doelst elling voor h et vak n e d er la n d s de mee hebben in d e basisvorming te form uleren kan niet a an het be toog v a n de wrr vo o rbi jga an hoe aa n 11 anders li gt het bij het ratjetoe v a n doe lst e l v ec htbaar m isschie n ook b e paald e uit s prake n lingen d i e g ef ormulee rd zijn on der h et ko pje z ijn taalbeschou w ing sp ellin g hoort thuis b ij schrijven en zoals oo k clemens en h of mens 1 70 terecht opmerken de spellingproblemen in het linguistische gelijkwaardigheid van talen is v o z ijn ni et beperkt tot de spe lling va n de iets heel anders dan een gelijkwaardige posi we r kwoor d svormen grammatic ale p roblemen tie opnieuw de werkelijkheid zit ingewikkel blijven niet beperkt tot persoonsvormen on der in elkaar dan de commissie zou willen en d erw er p en e n g eze g des ke nnis van schrijfpro wat zou dienen te gebeuren is een taal politie cessen en schrijfprocedures is een aspect van ka kwestie ook hier wreekt zich dat de com schrijfvaardigheid het heeft geen enkele zin missie onvoldoende heeft nagedacht over de zo n eindterm los van eindtermen voor schrijf functies van talen vaardigheid te formuleren je wrijft dan ook je o g en uit als je derg elijke e indt e r men ziet staan 12 m oeten eindtermen voor leerlin g en v o or on de r hetzelfde ko pje als e in dt erm 22 d e wie het nederlands de eerste teat is en voor le e rlingen k ennen het on de rschei d tussen di a leerlingen voor w ie het n ederlands de tweede l e ct e n g roep s ta l o n tal e n va n et n ische g ro e taal is gelij k zijn d e commissie vin d t terecht pe n en stan d a a rdtalen z ij hebbe n inzic ht in de van wel achter g ron d en v a n verschillen in g esp ro k en terecht als het gaat om het f unctioneren in taal in het ontstaan van talen in stand blijven situaties waarin binnen de n ederlandse samen en veranderen erv a n in d e toelichtin g van d e leving het gebruik van het nederlands het ze laatste eindterm wordt expliciet verwezen mees t geeigend is de ein d termen zoals d ie naar de multiculturele samenleving het voor t a a lge b ruik gefo rmuleerd zijn hebb en eerste d e e l van d ez e eind t er m is v a n belang betre kk in g o p d i e si t uat ies de co m missie o n om in he t on derw ijs aan leerlin g en dui d elij k te d erg ra aft haa r ei g en stelli ng name door een to ma ken dat w ij in een multi cult urele en multi lerante houd ing te be p leite n va n leer k rach ten etnische sa m enleving leven wa arin de verschil in het on d erw ijs dat voor b erei dt o p dez e ein d lende talen d ie g es p ro ken w ord en een g elij k termen die tolerantie in toets en examen waardige positie dienen in te nemen reden situaties ka n na melij k leid en tot ee n onder om deze eindterm en de gegeven toelichting waardering van diploma s o n d erw ijs kan w el wa t p recie zer te bekijken b ij dra gen aa n e en to leran te hou d in g tegenover de formulering onderscheid tussen talen taal g e b rui k v an mensen voor wie het sta n van etnische g roepen en stand aard talen su g daard nederlands niet de moedertaal is in het gere ert d at talen v an etnische g roe p en g een algemeen standaardtalen kunnen zijn d e w erkelijkheid zit echter ingewikkelder in elkaar dan deze for 13 d e commissie stelt tweede taalleerders m ulerin g doet ver moed en door talen v a n et mee r in e en a c h te rsta n d s p osi tie da n n od i g i s nische g roepen als een ap arte c ateg orie op te ze gaat er voort d uren d van uit d a t ze verg ele nemen bevordert d e com m issie het w ij zij ken met nederl and se l eerlin ge n bepaa lde d en k en en levert ze g een b ijd rage aa n in t er d in g en niet k unnen e n h ou dt t e we ini g reke cultureel on d erw ijs m en z al da artegenover nin g met w at ze wel kunnen d e aan be velin g st ellen dat d e co m missi e in de toelichtin g toch om b ij o nthe ffin g van ein dtermen b ij a n d ere maar spree k t v an een multi culturele en m ulti vakken bijv van een van de moderne vreem etnische same n leving waarin d e versc h illen d e talen tweede taa ll e erders ext ra on de r w ijs d e ta len d ie g es p ro k en w orden een g elijkwa a r in het n ederl a n ds te g even is daar een v oor d i g e positie di e n e n in te ne men je w rij ft dan b eeld van e en aan bevelin g die meer recht o pnieu w je o g en uit w ant a ls d e com m issie doet aan wat deze leerlingen voor hebben op d i t echt zou menen dan zou z e van het be g in ned erlan d se leerlingen is om leerli ngen d e g e af aan onder wijs in het n ederlands in een legenheid te geven z ic h voo r te be re i den op m eertalig e context g e p l aa tst hebben en zo u z e een examen in de taal van hun land van her in haar adviezen gep leit h ebbe n voor de o nt komst de c om missie zou da armee haa r ei g en w i kkeling van m eertali g o f tw eet ali g on d er uitsp raak ove r ge lijk w aar d i gh e id van ta len oo k w ijs in n ederland nem en d e verschillen d e ta w a t meer g estand d oen len g een gelij kwaard ige p ositie in h e t leren van n ederlands is belan g rijker dan het leren van turks m et loze kreten als in de toelich ting gegeven worden berokken je de zaak van in tercultureel on d erw ijs alleen m aar sc ha d e 171 onderwijs in het vak nederlands de volgende punten zijn voo r een derge lij ke ge ric h te aa n pak va n be l a n g in meertalige klasse n t e kstinhou d en o rient ati e op d e t eks t in het voortgezet onderwijs stra teg i e en o m een t ek st aan te p akke n woor dbeteken issen ver werven via gerichte strateg ieen vooraf taalbeschou wing als middel tot herkenning van structuren in de taal en als middel om de vee l ge hoorde k lacht d a t t a a l p ro b le m en te de g e brui k smoge lij k h ed en te leren kennen g en w oord ig g roo t zijn komt voort u it een werken aan eindtermen via leerwegen in p e d agog isch dida ctische aa npa k en materialen een sa m enha ng end on d er w ijsp r og ra m ma die niet zijn to eg esne d e n op de situatie van d oor d e projectg roep wor d en deze p unt en in grote groepen leerlingen in het a msterdamse een samenhangend geheel van teksten les onder wijs inzicht in de achtergronden van de sen d i d act isc h e sche ma s e n le e rlijn e n zowe l bed oelde p ro b le m at ie k is nodi g o m ad e q u ate ten b ehoeve van h e t va k nederlands als t en oplossin g en te vinden b ehoeve van andere vak ken u itgew erkt i n d e ze bijdrage wordt op de punten achter het p roblematiek eerst e t w eed e en vijfd e stree p je in g e ga an scholen hebben te m ake n met leerlin ge n met be grijpend l e zen z e e r uiteenlo pe nde ta a lacht e r grond en d ie sa men in een k l a s z itte n en ned erlan d s moet en d e re d en om b e g rij p end lezen als eers te toe leren n aast sc hoolva k is het n e d erlan d s ook p assin g sg eb ied voor een te on tw i kke l e n t aal instructie en communicatietaal aan p a k voo r meertalig e g roepen leerlingen te de t ra d itionel e metho des ho u d en over het al kiezen li g t in het b ij zond er e belan g van d eze gemee n geen reke nin g met de v ersc h ill e n in vaardigheid voor de hele schoolloopbaan in taalachtergrond en met de verschillen in refe m eert ali ge e n mult i e t nische on de r w ijssituat ies rentie k a d er van l eerlin ge n dien t d aar b ij s peciaal gel et te word en op d e in het w erk v a n h et ab c p roject taalva ardi g volgende hoofdpunten heden n ederl a n d s in meertalige klassen w or de verschillen in referentiekad er van leer den in d ivi d uel e leerlin gen d ie te ma k en heb lingen deze worden principieel als gelijk waar ben met verschillende talen in thuis buurt en dig beschou w d d eze gelijkwaardighei d wordt sc h oolsi tuat i e s a ls m ee rtalig geken merk t slechts ten dele binnen de school bepaald ze schoolklass e n wa ari n meertali ge le e rling en moet buiten de school bevochten worden r e naast eent alige nederl a n d s e leerlingen zitten kening houd en m et versc h illen d e referentieka n oemen we m ee rtalige klassen ders verwijst naar bew uste en zorgvuldi g e daarmee maken we een keuze binnen de dis tek stkeuze cussi e ove r de t e rm m eert ali gh ei d deze t e rm v oora fg a and aan he t w er ke n met tekste n wo rdt ook w el geb rui kt om een ond e rw ijssit u vinden zogenaamde voorbereidende activitei atie t e schetsen w aarin instructie in v e rsc h il ten plaats onder andere orientatie op het the len de talen w or dt g e g ev e n en het n e d erland s ma en op de t eks t dez e is van weze n l ijk be niet de do m in an t e ins tr uc ti etaa l is o m twee lang omdat voorkennis w oorden en beteke redene n kieze n w e n i et v oor d e ze laatst e in nissen die tot het referentiekader van de leer vu lling in d e eerste p laats lij kt het u t o p isch lin g ho r en m oe ten w or d en geactivee rd voor een d er g elij ke a an p a k in de hui d i ge on d erw ijs d at er instructie wordt gegeven i n s t ructie g e si t uatie te realiseren in d e twe ed e pl a ats is ven zonder rekening te houden met de woor een flin k ni veau va n r ecept i e v e e n p ro dukt i eve den en betekenisgeving van leerlin g en uit etni taalvaardigheid in het nederlands nodig om sche minderheidsgroepen leidt tot ontkennin g ma at scha ppe lij k een p osi t ie te ve rwe rven van de verschillen tussen leerlingen een gerichte ped a g og isc h d i d actisch e a a n p a k leerlin g en w orden uit ge nod igd om ac tief van het ta alvaa rd i ghedeno nd erw ijs in me ertali een bijd ra g e te levere n vanuit hun e i ge n taal ge kl assen mo et er and e r s uitzien d a n d e tradi e r w ordt g e werkt a an t r ainin g van le e sst ra tionele aan p ak zo wel w at de talige als wat d e tegi een d i e z o veel mo g elij k tek stonafhanke lijk inhoudelijke kant betreft z ijn 1 72 tekste n taalvaardighedenproject in verbetering van de tekstkeuze en in tekstvoorbereidende activitei het belang van het ord enen van teksten naar ten samen met het vado project van de her mo eilijkheid s gra a d is evide n t wann ee r het vormde stichting jeugd en jongerenwerk in gaat om het onderw ijs en zeker dat aan meer amsterdam zijn verhalende leesteksten van ta lig e leerlin gen e chte r waarop h et bepalen schrijvers uit etnische minderheidsgroepen uit v a n de moeilij k heidsgraad is gebaseerd is gegeven per boekje waarin interculturele lastiger aan te geven n aast de technische mondiale teksten te vinden zijn is een uitge a s pec te n als l engte van woo rde n e n z i nne n breide handleiding voorhanden daarin zijn mat e v a n sam eng es tel d h e i d va n z inn e n en g r a werkbladen te vinden die te kopieren zijn en f isc he v o rmgeving spee lt de t e kstin h ou d een bovendien bevatten de handleidingen veel be l a n g rij ke rol h et p roj e c t maakt gebrui k van mondiale informatie rondom het thema van de de volgende opeenv olg i ng i n moe ilij khe i d s teksten het vado project doet zijn werk op graad wat betreft de inhoud basis van een subsidie van het ministerie van ontwikkelingssamenwerking voorafgaand aan het lezen van de tekst vindt concreet abstract orientatie op de tekst plaats in de vorm van twee ko rt e opdrachten dichtbi j het oproepen van al aanwezige kennis over het onderwerp bij de individuele leerling veraf het voorspellen van de inhoud van de teksten aan de hand van vormkenmerken na het lezen van de tekst wordt via ee n het is misschien g oe d d e ge hante e r de invullin woordveld en een ordening naar thema s gen va n de h i e r gebrui kte beg ri ppe n kort aa n die de lezer aanspreken het referentiekader te ge v e n b ij dich tbij gaat h et om tekste n d i e van leerlingen opgeroepen aansluiten bij de directe ervaringen van leerlin de handleidingen vormen de neerslag van de gen teksten die voor de ene leerling dichtbij e rv aringen van een leerkrachtengroep met de zijn zijn voor de andere veraf in dit verband teksten de meeste van deze leerkrachten ka n g ekoz en w orden voor v e rschillend e werken in ibo lbo en mavo met veel mee rt ali tekste n voo r versc h ill ende l ee rli nge n on der ge leerlingen werpen waarmee all e leerlin ge n te make n heb ben en tek st e n waa rin ui tee nl opende i n va ls strategieen ho eke n word en gehantee r d veraf sla at o p teksten die niet aansluiten bij de directe erva strategieen zijn nodig om in de talige wereld rin ge n van leerlin g en bij concre et w ordt g e nu en in de toekomst staande te b l ijven doeld op teksten die dichtbij het ervarings leerlingen wordt geleerd bewust een leesstra e n of h a n de ling snivea u v a n lee rlingen ligg en tegie te kiezen en toe te passen bij het lees en abs tract ten slotte he eft bet rekk i ng op doel dat ze hebben bij een tekst teksten die ni e t op het erv a rin g s en hande leesstrategieen zijn bedoeld om op den duur ling sniveau van leerling en liggen teksten die veraf en abstract zijn te kunnen l e e rling en in het v oortg e zet on d erw ijs m oe te n lezen of beluisteren het programma dient tekste n die ve r af ab st ract z ijn ku nnen l ezen daarom opgebouwd te zijn uit de onderdelen beluisteren en de informatie die deze bevatten onderkennen van leesdoel en aanpak de k unnen g e b ruiken om dat te leren is het n o juiste vragen aan de tekst stellen beginnend bij d ig eers t met tekst en d ie concre et d ichtb ij teksten die dichtbij en concreet zijn uiteinde abstract dichtbij en concreet veraf zijn te heb lijk moeten leerlingen vaste procedures kennen ben gewerk t de mee ste i ns tructi etek s ten i n en kunnen toepassen op voor hen nog onbe het n ederlandse onderwijs zijn voor leerlingen kende teksten in het project is een opzet uit uit etnische minderheidsgroepen niet concreet gewerkt waarbij in een aantal lessen in de er kan g esteld w orden d at een fase in het le brugperiode de strategieen voor opperv lakkig re n l ezen en beluist eren van t ekst e n wordt precies gericht kritisch en ontspannend lezen ov e rgeslag en voor die k in d eren uit deze g roe worden ingeoefend deze strategieen bestaan pen oplossin ge n vo or di t p ro b l eem zoekt h et steeds uit drie groepen activiteiten voor he t 173 lezen wordt het leesdoel bepaald en vindt de thema orientatie eerst individueel dan bij tekstorientatie vaak in de vorm van een voor anderen spelling over de inhoud plaats tijdens het le woorden en emoties bij het thema waarin zen wordt afhankelijk van het leesdoel op een de eigen concepten in uiteenlopende talen daarop aansluitende manier gelezen zo leren en de eigen waarden en normen uit uiteen leerl i ngen zich bij precies lezen steeds per lopende referentiekaders een plaat s fragment vragen te stellen aan de vervolgens hebben te lezen tekst na het lezen volgt een verwer tekstorientatie bij een verhalende en een kingsopdracht z informatieve tekst werken met schriftelijke bronnen eindtermen en leerwegen d aarnaast w ordt in ieder blok op onderdelen in h et voorg aa nde is in gegaa n o p as pe cten van le zen sc h rijven luisteren e n s p reke n van het lees o n d erw ijs h et b lij kt noo d za kelij k st aps ge w ijs g e w er kt aan het be rei k en v a n o m systematisch strate g iee n aan t e leren oo k eindterm en b asisvo rmin g voor d e g roepen vo o r het schrij f luister en spree k ond er w ijs leerlingen waarover we het in deze bijdrage hetzelfde geldt voor instructie studie en ver hebben kunnen deze ein d termen een belang rij w erk in gs activit e it e n in an d ere va kke n c onse k e rol s pe l e n ze z ouden voo r al moet e n be q uentie is dat er een sa m enhan ge n d p rog r am w er k s tellig en dat het on d er w ijs syste m at i ma voor het vak n ederlan d s m oet k o men scher en doelg eri chter w erkt d e ein dtermen wa arin syste m atisc h w or d t toe g ewerkt n aar d ie nu zijn gef ormuleer d m oeten echter nog eind termen b asisvormin g zodanig d a t leerlin eens kritisch w orden beschouwd d e makers gen vaardigheden en kennis in nieuwe situa hebben helaas de situatie van meertalige leer ties kunnen gebruiken linge n ni e t b etro kken in hun u itwe rk i ng ee n in d e p ro g ram m a opzet waa rmee in een van ge m ist e k ans en ook ee n er n stig e te kort ko de projectscholen wordt geexperimenteerd mi ng daar d oor is d e pro blem at ie k e n zijn d us z ijn p er leerj aar ne g en blo kk en van ie der vier oo k d e m o g elij kheden van l e erlin gen m et een sc hool wek en o pg enomen c entraal staat meertalig e acht er g rond b uiten d e invulling g e steeds een project dat ongeveer vijf lessen houden in onze visie zijn eindtermen vooral be slaat in d it p r oject w or d t achtereenvol gen s nodig om de rechten van leerlingen in achter aand acht besteed aan standssitu ati e s vast te legg en e en etnocen tristische keuz e bij het o p stellen van de ein d termen p ast da arbij ze k er niet 174 noten 1 informatie over deze teksten en handle i d i ngen i s te verkri j gen bij ne lleke duin abc projectgroep voo rt gezet on derwijs jan tooropstraat 101 1061 aa amsterdam te l 020 110981 of vado p r oject oranj e na ssau l aa n 51 10 7 5 ak amste rdam te l 020 798876 op be i de adressen kunnen ook beste ll ingen worden gedaan 2 het we r ken met d it materi aal bev indt zich nog in de experi mentele fase het is dan ook nog niet te ver k rijgen 3 d i t schema vormt een vrije bewerk i ng en aanpas s i ng aan het voortgezet onderw ijs van een eerde r voor het basisonderwi js ontwikkel d d i dactisch schema zi e kijk op taal in de meertalige klas een serie katernen ove r amste rdamse erva ri ngen me t on de rw ijs in het nede rland s in de ipb serie l iteratuur advies over de voorlop ige eindtermen bas isvorming in het voortgezet onderwijs deel 8 nederlands zoe termeer ministerie van onderw ijs en wetenschap pen 198 9 clemens jeroen inge hofmens opdracht eindter men per vak nederlands utrecht hmn instituut voor ed u catieve beroepen sol cocma 1988 delnoy resy eindtermen basisonderwijs in moer 1989 1 2 p 27 3 6 pattanayak d p multilingualism and multicu ltura lism britain and india occas i ona l paper no 1 inter national assoc iation for intercu ltural education 198 7 tucker g r ichard developing a language compe tent american soc iety the role of language plan ning draft paper p repared for mcg i l l conference on bilingual i sm a tribute to wallace e lambert may 198 9 wetenschappel ijke raad voor het regeri ngsbele id basisvorming in het onderw ijs rapport aan de rege ring s gravenhalte staatsuitgeverij 1986 175