Begrip voor het onbegrijpelijke. Afkeurenswaardig gedrag in oorlog- en vredestijd als onderwerp van de literatuurles.

joop dirksen begrip voor het onbegrijpelijk e afkeurenswaardig gedrag in oorlogs en vredestijd als onderwerp van de literatuurles u en ik wij zijn fatsoenlijke mensen we gedragen ons binnen de grenzen van wat we met z n allen als normaal1 bestempelen we zijn sociaal aangepast en houden ons aan wetten wetjes en regels ook de jongeren met wie we in ons onderwijs t e maken hebben verkeren over het algemeen in diezelfd e positie vanuit die fatsoenlijke positie hebben wij oo k een oordeel ove r ontspoord gedrag ove r wetsovertredingen ove r criminaliteit on s volwassen oordeel daarover is bij het klimmen der jaren een genuanceerd oordeel geworden bi j jongeren echte r bestaa t vaa k ee n tamelij k rigide houding ten aanzien van andermans twijfelachtig gedrag wat in hun ogen niet goed is wordt meestal meteen resoluut verworpen een van de vele mogelijke effecten va n literatuur is nu juist dat de lezer oog krijgt voo r d e ander e kant va n d e werkelijkheid begri p krijgt voo r afwijkend gedrag de weg daarheen heet identificatie ik versta hier onder identificatie he t in de huid kruipen van een ander je voorstellen hoe een ander zich voelt je voorstellen hoe jij je zou voelen hoe je zou reageren als je je in zijn situatie zou bevinden basistheorie en lessenreeks in mijn dissertatie lezers literatuur en literatuurlessen nijmegen 1995 heb ik een lessenpakket gepresenteerd op basis van theorieen van de belangrijkste reader response critics bleien holland rosenblatt en purves zij benaderen literatuur als een uniek middel tot exploratie van de eigen persoon de lezer de leerling ka n door reflectie over zijn eige n leeservaringen e n die van anderen zicht krijgen o p zijn eige n persoonlijkheid immers zo stelt met name holland leze n i s ee n feedbackproces waarbi j d e lezer da t wa t hi j waarneemt assimileert aa n zijn eige n psychologisch e processen met als norm zijn identiteitsthema de kern van zijn persoonlijkheid wa t de lezer opvalt wat hij invult wat hem raakt voor wie hij kiest hoe hij reageert dat alles hangt samen met wie hij is de reader response critics benadrukken de waarde die literatuur kan hebben met name voor jongeren door de confrontatie met de wereld die in de literaire tekst wordt gepresenteerd met de normen en waarden van de personages in die wereld ka n de jonge leze r zij n eige n norme n e n waarden toetsen zij n blikveld verruimen zic h al s individ u ontplooien dez e individuel e ontplooiing is de belangrijkste doelstelling van bovengenoemd lessenpakket een les over identificatie in een van de lessen van dat lessenpakket staat het verschijnsel identificati e centraal aan de hand van opdrachten bij een verhaal van anna blaman de 69 dirksen begrip voor het onbegrijpelijke zwemmer uit haar bundel overdag en andere verhalen heb ik geprobeerd leerlingen te laten ervaren hoe identificatie zoal werkt wat voor gevolgen dat in de huid kruipen van een ander kan hebben in dat verhaal houdt ee n ik personage tegenove r haa r vriendin ee n naief idealistisch betoog over de manier waarop de wereld er beter uit zou kunnen gaan zien terwijl zij vurig pleit voor meer aandacht voor anderen ontgaat haar dat voor haar ogen een zwemmer verdrinkt na he t leze n va n dat verhaa l krege n de leerlingen d e opdrach t o m o p t e schrijven wat ze van de visie van de ik vonden en hoe ze tegenover d e toegesproken vriendin stonden daarna werd gevraagd het verhaal nog eens te bekijken maar dan speciaal te letten op de handelingen en uitspraken van de toegesproken vriendin en dan met name haar gedrag tegenover de ik1 de verwachting die ik had ten aanzien van de resultaten van deze opdrachten klopte met de werkelijkheid aanvankelij k koo s men in groten getale voo r het standpunt van de ik ruim 30 van de leerlingen stond uitgesproken negatief tegenover de vriendin van de ik 48 gaf een genuanceerd beeld van haar en bijna 22 besprak haar ronduit positief na tweede lezing door de ogen van de vriendin stond nog slechts 8 negatief ten opzichte van haar 37 gaf een genuanceerd beeld en 55 was ronduit positief ten opzicht van haar pas hij de tweede lezing viel velen op hoe zorgzaam en vol aandacht de vriendin de ik benaderde maar dat was iets wat de ik weliswaar registreerde maar ook zelf niet tot zich door liet dringen bij de vraag naar de leerervaringen naar aanleiding van deze les kwamen nogal wat antwoorden die betrekking hadden op het verschijnsel identificatie zoals van dit verhaal heb ik geleerd datje door de ogen van een ander de wereld heel anders gaat zien afkeurenswaardig gedra g in oorlogsboeken in de huid kruipen van een ander de wereld om je heen bekijken door de ogen van ee n ander levert du s ee n heel ande r beeld va n di e werel d o p da n je normaal hebt identificatie me t een personage je hetzelfd e maken als dat personage kan dus een belangrijke bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de persoonlijkheid van de lezer doordat die lezer zo even van binnenuit een ander mens leer t kennen met dien s ander e achtergronden me t ee n ande r normen en waardenstelsel door die ervaring kan hij anderen misschien wat genuanceerder gaa n benaderen al s hi j n a di e identificati e tenminst e to t reflectie word t aangeze t e n da t is dunk t mij een va n d e take n va n d e literatuurdocent ik geef hier drie oorlogsboeken ter adstructie en daarnaast wat voorbeelden uit vredestijd ook vijftig jaar na de bevrijding wille n vee l leerlinge n nog leze n over d e oorlog ze vragen zich af hoe het was om ondergedoken te moeten leven of in een concentratiekamp terecht te komen wat mensen ertoe bracht om in het verzet te gaan wat de oorlog teweeg brach t in het leven va n heel gewon e mensen identificatie met een slachtoffer het meisje in het bittere kruid het jongetje 70 dirksen begri p voor het onbegrijpelijke in kinderjaren hanna in het meisje met het rode haar anton in de aanslag is gemakkelijk leerlinge n hebbe n gelukkig een groo t hart i n hu n leesverslagen vermelden z e bijna zonder uitzondering hoe bijvoorbeel d d e ervaringen van anton steenwijk in de nacht na de aanslag zijn verwarring zijn angst en verdriet maar ook het gevoel va n warmte dat de vrouw in de stikdonkere ce l he m geeft he n raken meeleve n me t ee n plotselin g wee s geworden kind je voorstelle n ho e het is al s je ineen s all e grond onder je voeten kwijt bent is tot op zekere hoogte goed te doen een confrontatie met de andere kant de kant van de landverrader de fascist de s s er is minder uitnodigend maar zeker ook nuttig wat bezielt zo iemand leerlingen die al eens een oorlogsboek lazen en daardoor getroffen om nog meer boeken uit dat genre vragen adviseer ik om die reden ook een s zo n verhaal vanuit de andere kant theun d e vrie s bijvoorbeel d schets t i n w a man he t leven va n fran s dijkgraaf zij n frustraties zij n uitzichtloz e situatie e n d e oplossin g di e geboden wordt door de n s b een groep van kerels van jan de wit die hem een ideaal bieden om voor en een vijand om tegen te vechten de roden die bij een oproer in de jordaan de winkel van zijn ouders plunderen de keuze voor de wa is voor hem vanzelfsprekend jan montijn wiens levensverhaal doo r dirk ayelt kooiman is opgetekend komt bijna even vanzelfsprekend bi j de s s terecht zij n vade r preekt o p grond van zijn strenge geloof gehoorzaamheid aan wie boven je is gesteld en als je als enige alternatieven ziet arbeider worden in een duitse fabriek of een avontuurlijk bestaa n leiden buiten in hitler jeugdorganisaties is vanuit zijn perspectief de keus niet moeilijk wie geboren wordt in een fascistengezin zoal s daniel va n amerongen de hoofdpersoon i n lemmingen van a ten hooven pseudoniem va n adriaan venema neemt de harde uiterst consequente opvattingen van zijn ouders als vanzelfsprekend over gedraagt zich daarnaar en is er trots op deze boeken lezen je i n deze boeken identificere n me t d e hoofdpersoon betekent dat je tenminst e even ervaart dat het milieu het gezin de situati e waar je toevallig e n ongevraagd in terecht komt bepaalt wie e n wat je wordt in hun leesverslagen bij deze boeken beschrijven leerlingen de gevolgen van hun min of meer automatische identificati e me t de hoofdpersoon me t ee n landverrader een ss er een fascist vaak laten ze ook doorklinken dat ze min of mee r i n verwarrin g gebrach t worde n doo r hu n eige n begri p voo r afkeurenswaardig gedrag belangrijk is dan natuurlijk het verschil te leren zien tussen begrip hebben voor gedrag en dat gedrag goedkeuren afkeurenswaardig gedra g nu oordeel niet over iemand voordatje een tijdjein zijn schoenen hebt gestaan alles wete n i s alle s begrijpen zelf s he t mees t schokkende afkeurenswaardige gedra g word t ingegeve n doo r motieve n di e voo r d e betrokkene vanuit zij n karakter situatie gemoedstoestand o p dat momen t volstrekt plausibel zijn allemaal uitsprake n di e ook in je opkome n als je 71 dirksen begri p voor het onbegrijpelijk e boeken over schokkende zaken in onze hedendaagse tijd op een rijtjezet een opmerkelij k voorbeel d i s d e psychische kindermishandeling di e centraal staat in hans dorrestijns gevaarlijke stroom vrijwel iedere leerling die di t boe k i n ee n leesversla g bespreekt benadruk t da t hi j kinder mishandeling onbegrijpelij k von d en vindt maar door de identificatie me t karnton de mishandelende vader in dit verhaal toch tenminste een beetje is gaan ervaren hoezeer d e dader van kindermishandeling eigenlij k oo k ee n slachtoffer is tamelijk stupide overigens stelt de flaptekst van dit boek o a misschie n het allerergste va n gevaarlijke stroom i s dat men a l lezend e sympathi e voo r karnton gaat opvatten waardoor men medeplichtig wordt aan een misdrijf het staat er echt individuele ontplooiing voor all e fatsoenlijke normale mense n voo r on s alle n dus i s ee n doorleefde confrontatie met menselijke zwakheid slechtheid verdorvenheid een leerzame en verrijkende ervaring zelfs de moord op wie je het liefste is wordt voorstelbaar als je in de huid kruipt van robert in margriet de moors eerst grijs dan wit dan blauw juist voor jongeren kan de vanzelfsprekende identificatie via de literatuur met mensen van allerlei slag een enorme bijdrage bieden aan de verruiming van hun blikveld aan de relativering van hun zekerheden aan de ontwikkelin g van hun persoonlijkheid noot van de redactie voor verdere informatie omtrent de lessenreeks die in bovenstaande bijdrage aan de orde wordt gesteld de amerikaanse theorieen daarachter en het onderzoek dat de bruikbaarheid van deze theorieen voor de praktijk van ons literatuuronderwijs bevestigt verwijzen we graag naar joop dirksen lezer s litereatuu r e n literatuurlessen reade r respons e criticism i n de literatuurlesse n nederlands waarop de auteur op 17 januari 1995 promoveerde aan de katholieke universiteit nijmegen het boek zal in de volgende aflevering van dit tijdschrift besproken worden 72