Berichten van een stroombeleving: ‘Taalonderwijs van morgen?’ ‘Ja!!’

frans du main e berichten van een stroombeleving taalonderwijs van morgen ja w een verontschuldiging voora f het werken in stroom 6 werd onderverdeeld in drie substromen omdat de gronden voor deze werkwijze zeer principieel waren namelijk ver trekken vanuit een gekozen schoolmodel zie verderop moest ik wel kiezen voor een van de drie mijn informatie betreft dan ook voorname lijk een substroom de werkwijze die daar gehanteerd werd loopt pa rallel met die in de andere groepen opzet van dit versla g allereerst krijgt de lezer een samenvatting van de voorinformatie die in deze stroom een belangrijke rol heeft gespeeld daarna schets ik de acti viteiten en de resultaten zoals die zich hebben ontwikkeld met name in een van de subgroepen tenslotte hoop ik te komen tot enkele voor zichtige conclusies voorinformatie om leerplanontwikkeling door de school te doen slagen moet aan een aantal voorwaarden voldaan worden 1 doelomschrijvingen en uitgangspunten voor taal onderwijs moeten door alle betrokkenen aan elkaar duidelijk worden gemaakt 2 bij leerplanontwikkeling zullen de grondbeginselen van een bepaald schoolmodel geconcretiseerd moeten worden 3 leerkrachten ouders en kinderen en andere betrokkenen bij he t 56 schoolgebeuren buurtopbouwwerkers clubhuiswerkers enz moe ten samen gestalte geven aan een dergelijk leerplan 4 uitgaande van de praktijk van de eigen school van de eigen klas is d e belangrijkste activiteit van de leerkracht het goed kijken en luistere n op basis van bovenvermelde uitgangspunten 1 en 2 5 het bestaande materiaal dient ondergeschikt te zijn aan uitgangspun ten doelstellingen en werkwijzen die door de school geformuleer d zijn de voorinformatie was bedoeld als een handreiking om aan de voor waarden genoemd in 1 en 2 tegemoet te komen in de nota taalonderwijs van morgen een discussienota uitgave van het contactorgaan voor de innovatie van het onderwijs samengesteld door de centrale werkgroep moedertaalonderwijs den bosch 1976 wordt ter discussie gesteld wat de gevolgen zijn voor de schoolpraktijk en de schoolbegeleiding als in de school met betrekking tot het taalon derwijs gewerkt wordt vanuit het taalgebruik zoals het kind dat in de thuissituatie geleerd heeft blz 5 in de nota beschrijven de samenstel lers in drie hoofdstukken wat hen voor ogen staat als zij de door hen opgeworpen vraag willen begeleiden in de discussie in het eerste hoofdstuk gaat het om uitgangspunten en doelstellingen een kwestie van kleur bekennen in het daaropvolgende hoofdstuk komt aan de orde toekomstig taalonderwijs in de praktijk het werk stuk wordt afgerond met gedachten rondom de begeleiding naar taal onderwijs van morgen in een drietal bijlagen zijn dan nog toegevoegd de geschiedenis en werkwijze van de cwmo samenvatting van de nota en discussiepunten ter bespreking van de nota aan het slot van dit artikel vindt de lezer een samenvatting van de eer ste twee hoofdstukken van de nota die door ruud gorter is samenge steld op het congres zijn alleen deze hoofdstukken ter discussie ge steld het tweede deel van de voorinformatie was een eenvoudige beschrijving van drie schoolmodellen met name een school in een volksbuurt geba seerd op de ideeen van celestin freinet de vrije school gebaseerd op de ideeen van rudolf steiner en de jenaplanschool op de ideeen gebaseerd van peter petersen de deelnemers aan deze stroom moesten voor een van deze modellen kiezen om zo enigszins aan voorwaarde 2 te voldoen bovendien zou langs deze weg aangetoond kunnen worden dat leerplanontwikkeling door de school produkten oplevert die verschillen van school tot school omdat ze aansluiten bij en voortkomen uit de sociale werkelijkheid van die kinderen hun ouders en hun leerkrachten 57 wat gebeurde er op de leeuwenhorst in stroom 6 na de toelichting op het programma en de verschillende schoolmodellen ging de groep uiteen in drie substromen zoals ik al in het begin heb vermeld zal ik met name verslag doen van een subgroep namelijk die welke zich ontfermde over en aangetrokken voelde tot het schoolmodel van freinet het werk van freinet is sterk geent op het onderwijs aan kinderen van arbeiders en voor het werken met deze kinderen is nog weinig materiaal voorhanden dat aansluit op of voortkomt uit hun eigen leef en bele vingswereld bij het ontwikkelen van een leerplan moeten we dan reke ning houden met minstens de volgende eisen centraal staat de situatie waarin kinderen bezig zijn met hun eigen sociale werkelijkheid en hoe deze samenhangt met de sociale werkelijk heid van anderen uitgangspunt daarbij is bestrijding van de gelatenheid van het volk die nu nog evengoed geldt als vijftig jaar geleden het onderwijs moet dan sterk bewustmakend zijn zodat de kinderen in reele situaties inzicht kunnen krijgen in die situatie en hun eigen ge drag daarin dat geldt in het verlengde daarvan tevens voor de leerstof die stof die op een bepaald moment aan de orde moet komen eerst inzicht en dan oefenen het materiaal dat nodig is komt uit de omgeving van de kinderen of maken ze zelf drukpers het kind moet kunnen kiezen uit een hoeveelheid oefenstof leer stof deze is verwerkt in bijvoorbeeld een kaartsysteem de uitgangspunten van freinet eisen een emancipatorische leerplanont wikkeling waarin plannen centraal moeten staan die enerzijds geent zijn op de emancipatie van de arbeidersklasse en anderzijds beantwoor den aan de individuele behoeften van elk kind 1 aan de hand van de nota met name hoofdstuk 1 en de ideeen van freinet werd een aantal uitgangspunten en doelstellingen geformuleerd die de leidraad zouden vormen bij het uitwerken van een exemplarisch leerplan dat daarbij ieders eigen ervaring en vooral de bewustwording van die ervaring de noodzaak tot samenwerking en de noodzaak om te kiezen onlosmakelijk verbonden waren aan het proces om te komen tot zulke beginselverklaringen zij de lezer overduidelijk uitgangspunten het begin van taalonderwijs van morgen ligt in de handelingen voor af de doorleefde ervaringen van de leerlingen zelf en de onderlinge communicatie daarover met name de mondelinge communicatie daardoor is de taalgebruikssituatie zoveel mogelijk bepaald door de sociale werkelijkheid waarin het kind leeft 58 doelstellingen de leerling begeleiden in de verwerking van het spanningsveld tusse n individuele emancipatie waarbij emancipatie wordt opgevat als een pro ces waarin ontwikkeling van weerbaarheid zelfstandigheid onafhanke lijkheid en dergelijke voorop staan de individuele emancipatie wordt vooral op de persoon zelf betrokken de sociale emancipatie geldt dan meer voor de groep klasse waartoe het individu behoort het gaat in eerste instantie om bewustwording en om inzicht door zelfontdekking van het onderwijs moet een stimulans uitgaan om te komen tot het bewust doen van keuzen het ontwikkelen van een belangenbewustzijn en het dragen van verantwoordelijkheid voor de ander en voor zichzelf 2 aan de hand van deze uitgangspunten en doelstellingen werden enke le taalboeken bekeken die dagelijks op school gebruikt worden gepro beerd werd hoe we het bestaande materiaal zouden kunnen hanteren binnen het in theorie ontwikkelde kader tevens was dit een eerste oefening om bestaand materiaal anders te ordenen te verwerken en te systematiseren voor zelfgekozen doelstel lingen en uitgangspunten 3 vervolgens kwam het tweede hoofdstuk van de nota aan de orde om te bespreken wat de verdere consequenties zijn voor het taalonderwijs van morgen gezien vanuit de twee hiervoor beschreven activiteiten om dat het uitgangspunt is geworden de taalgebruikssituatie zij het duide lijk dat gekozen wordt binnen het concept van het gehele onderwijs voor thematisch en projectmatig moedertaal onderwijs taalactiviteiten vinden plaats in taalgebruikssituaties het is echter soms nodig ondersteunende taalactiviteiten te hanteren voor een verduidelij king van deze termen verwijs ik naar de samenvatting van voornoemde nota in de bijlage bij dit artikel 4 om nu te ontdekken wat dit in de praktijk betekent werd de vol gende lijn uitgezet en de volgende resultaten geboekt a bepaal een aantal thema s opgemerkt dient te worden dat deze thema s meestal door de leerlingen aangedragen zullen worden er wa ren op dit congres geen kinderen bij de themakeuze moet voor ogen blijven dat het gaat om de tastbare ervaringen het concrete handelen die een materiele basis bieden om verder in taalgebruikssituaties pratend en schrijvend luisterend en le zend daarin inzicht te krijgen 59 thema s wonen verkeer openbaar vervoer lente communicatiemedia wate r vader en moede r boeke n kerk school sex post spelen vakantie milieu vervuiling winkel sport huisdieren werk beroe p mode kleding t huis b uurt vrije tijd toekomst voedin g b kies een thema uit en werk dit verder inhoudelijk uit uitwerk i ng va n vad e r e n mo ede r relatie vader moeder relatie vader kinderen relatie moeder kinderen onvolledige gezinnen rolpatroo n andere leefvormen commune centraal wonen homofilie werken in huishouden beroe p meisjes jongens e i gen situatie elders verhouding gezin maatschappij kinderloze gezinne n c bepaal een aantal werkvormen er rekening mee houdend dat vooral kinderen en ouders een optimale inbreng hebben de latere keuze van werkvormen zal mede afhankelijk zijn van het doel dat je met thematisch projectmatig werken voor ogen staat willen de kinderen iets veranderen dan zul je andere middelen hanteren dan bij onderzoek of ontmoeting vgl het artikel van johan eimers in moer 1976 5 inventarisatie kringgesprek film video dia s klankbeeld poppenkast excursie liedjes muziek lezen kinderboek opste l teksten maken drukpers kinder tijdschriften interview vraaggesprek teksten leze n dramatiseren rollenspe l collage forumgesprek illustraties plaatjes teksten handenarbeid tekenen beeldverhaa l ouders op school 60 d orden de werkvormen de groep viel uiteen in twee delen de ene subgroep zou spreken luiste ren drama bekijken de andere schrijven lezen tevens zou in die beide onderdelen een ordening worden aangebracht naar leeftijdscategorieen daarbij zou men de bruikbaarheid van de werkvorm relateren aan het gekozen onderwerp vader en moeder al spoedig bleek dat dit een te atomistische te geisoleerde en ook te onwerkelijke werkwijze was wel werden de inmiddels verzamelde gege vens nog bij elkaar gezet het voorwerk is nu verricht nu de laatste fase e ontwerp een aantal taalgebruikssituaties waarin het gekozen onder werp vader en moeder voor de leeftijdscategorieen 4 7 7 10 en 10 12 jaar verwerkt kan worden daarbij was het de bedoeling vooral een werkvorm uit te werken zo ontstonden er opnieuw twee subgroepen de ene groep werkte aan de werkvorm interview de andere werkte wer ken met illustraties plaatjes teksten verder uit omdat ik bij de laatste groep zat volgt daarvan nu weer een verslag 4 7 jaar uitgaand van een kringgesprek komen tot de opdracht thuis plaatjes uitknippen van handelingen activiteiten die moeder doet op school in een groepje laten opplakken in een volgorde die de opeenvolging op een dag aangeeft daarna de verschillende series met alle kinderen bespre ken van hieruit zullen wel weer nieuwe situaties ontstaan daarvoor moet de leerkracht goed kunnen luisteren en kijken bij de wat kleine re kleuters zal ook een verhaal uit met de poppen gooien een goed vervolg of eventueel een start kunnen zijn voor wat de kinderen aan kaarten op een zelfde manier kan vader aan de orde worden gesteld daarna vader en moeder tegelijk ook het eigen rolpatronerige gedrag van de kleuters in de groep kan aan de orde worden gesteld er kunnen natuur lijk ook ouders in de groep worden uitgenodigd om iets te vertellen of nog liever te laten zien van groot belang is dit onderwerp waar mogelijk van tevoren met de ouders te bespreken en uit te werken misschien is het wel mogelijk bij de ouders zelf dit onderwerp bespreekbaar te maken verslag achteraf van wat er gebeurd is is noodzakelijk 7 10 jaar opnieuw introductie aan de hand van een klassegesprek opdracht beschrijf op papier in een tweetal zinnen je vader moeder maak er een tekening bij knip vader en moeder uit zoals die gepresenteerd worden in de omrin gende tijdschriften en maak er een collage van lever je commentaar 61 door er teksten bij te schrijven breng in de collage ordening aan door onderscheid te maken weekend rest van de week vakantie werktijd probeer plaatjes en teksten kort bijvoorbeeld liedjes te analyseren op rolbevestiging en rolbevrijding schrijf een alternatieve tekst maak alternatieve illustraties tekenin gen foto s en dergelijke naar aanleiding van een gesprek over onvolledige gezinnen en andere leefvormen laten verwerken in diaserie stripverhaal en dergelijke 10 12 jaar met groepen in andere leerstofgebieden de rollen van ouders kinde ren mannen vrouwen bekijken in geschiedenis in aardrijkskunde in dien mogelijk ook hoe dit in de verschillende leerboeken gewaardeerd wordt maak een collage plaatjes en teksten waaruit de historische en geo grafische bepaaldheid van het rollenpatroon blijkt in hoeverre komt in huidige illustraties verschil in rol voort uit maat schappelijk niveau bekijk en hanteer de huidige reclame op rolpatroon en maak zelf al ternatieve reclame beschrijf en illustreer je eigen situatie in gezin school en spel op de verhouding man vrouw en jongen meisje droombeeld vooroordeel noteer in groepjes een groot aantal emotionele en fysieke kwaliteiten van de mens en rubriceer ze naar het huidige man vrouwbeeld schrijf naar aanleiding daarvan rollenspelen en verhalen zowel bevestigend als omgekeerd werken met kinderboeken ook vanuit een andere hoek het zij nogmaals benadrukt dat de hier aangegeven mogelijkheden ei genlijk reserves zijn de leerling zelf komt in eerste instantie met het onderwerp aandragen soms hebben ze heeft hij zij een duwtje nodig voila f herformuleer de algemene uitgangspunten en doelstellingen naar de gekozen situaties om zo een terugkoppeling tot stand te brengen zie voor de algemene doelstellingen de vorige paragraaf uitgangspunten de start is steeds het gesprek met de leerlingen soms gereguleerd in een kringgesprek of klassegesprek daarnaast wordt veel in groepen ge werkt waar overlegsituaties een belangrijke rol spelen de stof behoort in eerste instantie tot de onmiddellijke omgeving van het kind zowel de bestaande gezinssituatie als het materiaal dat daar binnenkomt tijdschriften folders en dergelijke ook hun eigen rol jongen meisje man vrouw is iets van henzelf doelstellingen juist bij het ontdekken van die eigen rol zijn gegevens als weerbaar 62 heid tolerantie accepteren en niet accepteren van groot belang tejater teneeter wie is de baas freinet groter zijn betekent niet noodza kelijkerwijs boven anderen staan herkenning c q bewustwording van groeps klasse verschillen bij de invulling van rollen relaties bewustworden in het gezin wie is de baas misschien bijdrage leveren tot kunnen kiezen het is onmogelijk en ook niet noodzakelijk bij elk deel deelleerplan al tijd weer deze herformuleringen uit te schrijven maar voor de bewust wording van het onderwijs de school de leerkrachten de ouders en an deren is dit van tijd tot tijd zeer belangrijk g bepaal de vaardigheden die de leer l ingen nodig hebben om in de aan geboden taalsituatie goed te functioneren 4 7 jaar 7 10 jaar 10 12 jaa r opdracht begrijpen e n onthoude n gericht kunnen kijken e n kieze n keuze kunnen beargumenteren redeli j k kunnen kn i ppen meer harmonisch kunnen plakken zichtbaar en kunnen plakke n leesbaar beginnend tijdsbesef uitgebreider week vrije historisch besef hebben ochtend middag tijd werk vakanti e causale relaties avond alles heeft een voor geschiedeni s kunnen samenwerke n gevoel voor spelen met taal poezie beeldvormin g gedichtjes l i edjes kritisch begrijpend kunnen lezen schrijve n opmerken van ver plichte rolpatrone n ontvankelijk zijn voo r kritiek en kritiek o p anderen kunnen formuleren geografisch besef causale relaties t a v buu rt stad platteland andere lande n maatschappelijk besef oog voor emoties 63 h breng de gegevens in kaart hier is de groep niet aan toe gekomen gedacht werd aan een vademe cum en een taal spel o theek zoals vermeld in de nota blz 25 26 een uitgebreider verslag van deze groep en ook van de groep interview alsmede een aantal suggesties om zo n kaartsysteem op te zetten zijn verkrijgbaar bij ruud gorter p a lentiusstraat 70 nijmegen tel 080 559665 bij hem zijn ook de verslagen verkrijgbaar van de substromen vrije school en jenaplanschool de nota is verkrijgbaar bij cio secretariaat postbus 482 den bosch conclusies in stroom 6 is een bijdrage geleverd voor het bewijs dat vernieuwing van moedertaal onderwijs moet beginnen bij de leerling in haar zijn ei gen werkelijkheid de school kan zelf in samenwerking met allen die zich hierbij betrokken voelen zijn eigen leerplan ontwikkelen leerplanontwikkeling is niet alleen een produktgerichte bezigheid er wordt een proces in werking gezet dat er voor het overgrote deel toe zal bijdragen dat de school waaronder het team bewuster enthousiaster en met een gunstiger resultaat zal gaan functioneren in het kader van de begeleiding kunnen bestaande organisaties als de sad een bijdrage leveren bij leerplanontwikkeling getuige de goed lees bare en werkbare discussienota taalonderwijs van morgen de school moet een beroep kunnen doen op de aanwezige kennis en vaardigheid van een schoolbegeleidingsinstantie vooral wat betreft de begeleiding van het proces hiervoor genoemd en de invulling van met name de on dersteunende taalactiviteiten de von heeft met het confronteren van een aantal onderwijsmensen met deze stroom en haar leiding een goede greep gedaan het effect en met name de uitzaaiing naar anderen moet op de eerstvolgende bijeen komst blijken een bijeenkomst die voor de continuiteit van het werk in de school vooralsnog onmisbaar lijkt de slo zal in de toekomst het kunnen het enthousiasme en de wil tot verbetering die het onderwijs zelf te bieden heeft niet alleen nauw lettend blijven volgen maar wel degelijk moeten inbouwen in haar be leid en haar werkwijze mede omdat wat de school zelf maakt een gro tere levensvatbaarheid heeft dan wat van bovenaf wordt gedicteerd 64 bijlage waarin geoefend en getoetst wordt en het legt discuss ienota taalonderwijs van morgen een sa daarbij eenzijdig de nadruk op kennisgebieden als menvatt in g spelling en grammatica het taalonderwijs is wille keurig in de momenten waarop taal taal wordt in de nota gaan we er vanuit dat het voor dege genoemd namelijk op die uren welke daa rv oor nen die betrokken zijn bij de vernieuwing van het op het roos ter zijn gereserveerd taalonderwijs niet alleen noodzakelijk is een visie een ander probleem in het taalonderwijs is dat te geven op het onderwijs in het algemeen en het doelstellingen uitgangspunten en werkwijzen taalonderwijs in het bijzonder maar dat het daar door handleidingen worden gedicteerd terwijl bij ook gaat om uiteen te zetten hoe je tegen juist hierover zou moeten worden gepraat met le mens en maatschappij aankijkt hoofdstuk 1 raren van andere schooltypen met de ouders en de samenvatting spitst zich daar eerst op toe hun kinderen voorts draait het in de nota om de vraag welke genoemde achtergronden en knelpunten vragen gevolgen er kunnen zijn voor de school als daar om nieuwe uitgangspunten voor het taalonder gewerkt wordt vanuit het taalgebruik zoals het wijs vernieuwing van het taalonderwijs betekent kind dat in de thuissituatie heeft geleerd daar een gelijkwaardige benadering van de totale ver mee is dan tevens het belang van deze discussie standhouding die het kind met de hem omrin nota voor leerplanontwikkeling door de school gende wereld ontwikkelt omdat de docent deel aangeduid hoofdstuk 2 uitmaakt van die verstandhouding zal hij zich omdat ik deze samenvatting vooral in dit kader bewust moeten zijn van de mogelijkheden die hij schrijf ga ik niet in op de gevolgen van deze uit heeft om kinderen te fieren zich te bevrijden van gangspunten voor de schoolbegeleiding voor de de belemmeringen die zich buiten hen om drei ze samenvatting ben ik dan ook in de eerste gen te voltrekken het doorbreken van ongelijk plaats zelf verantwoordelijk waardige situaties gaat gepaard met het ontwik kelen van gevoelens van solidariteit en het aan 1 spreken van het eigene van elk individu door de bij de vernieuwing van het taalonderwijs speelt totale vermogens van creativiteit en expressie te allereerst een aantal achtergronden mee het taal ontplooien hier moet het mogelijk worden ge gebruik van onderwijzers ouders en kinderen maakt de eigen gebruiksmogelijkheden van de moet worden geplaatst tegen de achtergrond van taal te ontdekken en zich kritisch en weerbaar maatschappelijke factoren taal onderwijs moet ten opzichte van het taalgebruik van anderen te daarom aansluiten bij de e rv aringen van kinderen leren opstel l en en ouders in hun sociale omgeving waarin ge onderwijsdoelstellingen zullen mee r dan voor dachten en gevoelens met betrekking tot ver heen vanuit deze uitgangspunten worden gefor vreemding onderdrukking onzekerheid en onge muleerd het karakter ervan zal procesmatig zijn lijkwaardigheid van zichzelf als persoon en van de het emancipatieprincipe verhindert formulerin sociale klasse of groepering waartoe zij behoren gen van een eindig karakter die samenhangen tot uitdrukking kunnen worden gebracht taal met onnatuurlijke scheidingen in schoolsyste onderwijs zal emancipatorisch moeten zijn het men de persoonlijke betrokkenheid van de leer maakt kinderen bewust van de situaties waarin zij lingen bij de evaluatie van het onderwijs is hier zich bevinden en het biedt hen mogelijkheden toe een belangrijke voorwaarde om zich met anderen te bevrijden uit de beper kingen die in die situaties worden aangetroffen 2 ook binnen de school zijn er veel van die belem in de prakti j k zal het taalonderwijs ten dele the meringen die zich onder andere als problemen in matisch en voor een ander deel ondersteunend het taalonderwijs voordoen voor veel kinderen van karakter moeten zijn het onderwijs sluit aan is de schooltaal een tweede taal die tot uiting bij de thema s die zich vanuit de leef en erva komt in het taalged rag van de leraar en blijkt uit ringswereld van de kinderen aandienen binnen de wijze waarop het taalboek met hun werkelijk de uitwerking van zo n thema doen taalactivitei heid omgaat het huidige taalonderwijs zondert ten zich niet voor als onderdelen van een roos zich kunstmatig af van andere vakken het cre tervak het zijn werk en uitingsvormen zoals ge eert onwerkelijke en onsamenhangende situaties sprek maken van een verslag voorbereiden en 65 uitvoeren van een interview teksten lezen situa sloten onderwijsleersituaties waarbij de ervaren ties waarin de kinderen zelf de taal die ze gebrui behoefte aan ondersteuning het bindend element ken en het onderwerp waarmee ze bezig zijn cen is het zal duidelijk zijn dat van vooraf te bepalen traalstaan instructiemomenten geen sprake meer kan zijn op basis van taalbeschouwing en evaluatie van binnen dit taalonderwijs is het dan ook niet meer deze taalactiviteiten in taalgebruikssituaties door mogelijk dat het taalboek de dienst in de klas uit de kinderen zelf en de leraar maar de activiteiten maakt van hem zijn er meer op gericht zelfreflectie door er zal behoefte zijn aan een soort naslagwerk kinderen mogelijk te maken vinden ondersteu vademecum waarin de leraar voldoende houvast nende taalactiviteiten plaats kan vinden hoe met alle betrokkenen thematisch bijvoorbeeld het oefenen van de verschillende kan worden gewerkt waarbinnen taalactiviteiten stappen om een goed verslag te kunnen maken hun plaats krijgen waarin observatiemogelijkhe het werken aan ondersteunende taalactiviteiten den worden uiteengezet en aansluitend onder is ook terug te voeren op deelvaardigheden die steunende taalactiviteiten in de vorm van richtlij ontbreken en noodzakelijk zijn voor het goed nen en overzichten kunnen worden genoemd functioneren van de taalactiviteit in de gebruiks ook zullen in dit vademecum ordeningsprincipes situatie bij het maken van een verslag kan ge aan bod komen voor een verzameling spelletjes dacht worden aan de schriftelijke verzorging werkjes en oefeningen die de gebruiksmogelijk spelling van de tekst ook kan gedacht worden heden van de taal bij de kinderen kunnen verster aan meer op zichzelf staande leergangen voor on ken staal spel o theek voor het taalonderwijs der meer leren lezen tenslotte kan aan indivi van morgen betekent dit vademecum een bijdrage duele kinderen ondersteuning worden aangebo in de totstandkoming van het werkplan voor elke den als er na goede diagnose sprake is van een school hiaat of een tekort kenmerkend voor taalonderwijs van morgen is ruud gorte r een voortdurende afwisseling tussen open en ge 66