Beter taalonderwijs op de basisschool

marianne verhulle n moet actie worden ondernomen om verbete ri ngen tot stand te brengen ruud walst van a ll e kanten maakt men zich druk politici wet enschappers gemeentelijke be leidsmakers formuleren a ll erlei oplossingen voor het probleem van de onderwijs achter beter taalonderwijs stand een ding s taat als e en paal boven water het gaat in eerste instantie om taal taal en nog op de basischool eens taal er wordt vooral gesproken over taal al s sleutel tot su c ces de noodzaak van mee r taalonderwijs de s noods ten koste van andere vakken en bovenal klinkt de roep om b e te r taalonderwijs de leerkrachten komen er is veel kritiek op h e t taal o nderwjs op de da a rbij c e ntraal te staan natuurlijk zijn goede bas issch ool men bekritisee rt met nam e de geringe lesmethod es b e langrijk maar uit eindelijk is de opbrengs t van taallesse n bij anderstalige l eerlinge n kwaliteit van de p ersoon voor de klas de mee s t ie dereen is het e r ove r een s dat e r verande ringe n be palende fac tor en d a armee komen we no dig zijn op ve rsc hille nde fro nte n wo rdt da a r me teen t er e cht bij de o pl eiding e e n go e de koo rtsa chtig ov e r nage da c ht e n aan ve rb e teri ng ople iding levert goed e taalleerkra chte n af en gew erkt maar b e te taalonde rwijs wat ho udt dat goe de taalle erkrac hten kunnen effe ctief taalon precies in wat gebeurt e r in een ideal e taalles derwijs verzorgen m a ar a nde rs om als er iets wat z ijn de kwa lite itscriteria wa t d oet een goe de schort aan de ople iding dan kome n l e erkrac h taalleerkracht ove r we lk e kennis en vaardig heden ten minder b esl agen ten ij s en zijn zij minder mo e t worde n b eschikt het is nog s teeds moe ilijk in s taat om go e d taalonderwijs te geven ee n helder concree t antwoo rd op deze vragen te op d e rnso haarl e m geldt taal al s spe e r geven er is ee n g roo t pakk e t aan lee rdoe len voo r punt we ric hte n on s op verb e teri ng van h et taal met subdoelen die naar alle kanten uit taalonderwij s zowel binnen het basisond e r waai e ren maar v oor de praktijk van he t ond e r wij s als binnen de opl eiding va n le erkrachte n w ijs e n de opl e iding m oete n wij ee n h elde r b eeld de zorg ligt ond er mee r bij het onderwij s in v oo r ogen krijge n h et is tijd o m te komen to t ned e rlands als tweed e taal v a nuit het exper ee n afgep erkt kade r dat op hoofdlijnen aangeeft tis e centrum nt2 wordt in ve rsc hillende wat goed taal o nderwijs inhoudt e n waa rin d e onderwijs en sc holing s projecten gewerkt aan vo o rnaams te uitgangspunt e n inzic hte lijk z ijn de o ntwikke ling van nie uw e les materia le n n eergel eg d he t g aat nie t o m vo ll ed ig h e id maar dida c tische mod e llen s tudiem a t e rialen en om rangschikking e n prio rit e ring van de vakdo e lee rkra c htvaardigheidstrainingen via d e ini l e n in d it artik el d oe n mariann e ve rhull e n en ti e l e opleidin g e n de nas c holing vind e n d e ruud wals t v an h e t exp e rtisece ntrum nt2 een ni e uw e ma teri al e n direc t hun w eg naa r d e vo ors t e l praktijk op di e mani e r krijgt nie t allee n h e t nt2 onderwijs maar ook tv t r onderwij s nieu w e impulsen zowel in d e les praktijk al s in taal taal en nog eens taal d e opl eidin g en na sc holing e rvari ng e n op ge daan in d e verni e uwingsprojecten en bij de regelmatig v erschijnt er wel weer e en artikel impl e mentati e van een v eranderd e aanpak in in de krant veel kind ere n presteren op het h e t onderwij s hebben g el eid tot hero ri enta gebie d va n ned erlandse taal ond e r de ma at tie op de do elste ll inge n van het vak ned e r de hardnekkigh eid van de achterstanden op lands en een verande rd e kijk op de taaldidac gebied van t a al baart de ins pectie e n onder tiek in het ba si sonderwijs wij sraad grote zorgen de inspecti e con sta te ert opni euw te korten op belangrijke do om te kome n tot de zo noodzakelijk e v erbe meinen als begrijpend l e zen en taalles slecht te ringen in het taalonderwijs moeten we op eenderde zwarte scholen de kwaliteit overeenstemming b e reik e n over een aantal van h e t t a alond erwijs staat ter disc uss ie en er belangrijke uitgangspunte n 2 000 5 i6 moer 2 95 in dit artikel probere n wij hoofdlijnen te toe t se nd e n g e en t aal ontwikke le nd karakter h eb vinden en te komen tot een werkkad er da t ben appel v e rh allen 1998 taalto ets e nde concre e t m aakt waar vernieuwin gsactivitei oefeningen dragen weinig bij a a n de t a al ten zich verder op moeten ri chten eerst ontwikkeling leerlingen m a ken oefeningen moeten we daa rvoor antwoord vind e n op de waarbij ze d e monstreren dat zij bep a alde vra ag wat i s goed taa londerwij s van woorde n kenne n princip es van d e woord d a aruit g a an we o p zoek n a ar a s p ect e n va n v o rming doorzi e n d a t z e ee n t e ks t kunnen t a alontwikkeling die in he t huidi ge ta al schrijv en etcete ra ze l e r e n ei ge nlijk niet s ond erwij s nog te weini g word e n uitge werkt nieuws maar la ten zi en wa t ze a l we ten of en waarop zich de belangrijkste ach te rstanden behe e rsen me e rta lige en ta a lzw a kk e leerlin voordo e n daar moet immers d e foc us voor gen zijn simpe lweg niet in s taat dez e oefe nin v erb e teri ng komen te ligg en en d ie moe te n gen te uit t e v oe r e n zij lop e n e rop stuk in ee n sam enhangend kad e r bij elkaa r worden omdat hun taa lv a ardi gh e id of taalke nnis te ge zet kort sc hie t vervolge ns ric ht e n we ons op d e l e erkra c ht hetzelfde ge ldt ook voor v ee l inte rac tie in en d e le erli ng uiteinde lijk gaat het om hun de kl as lee rkrac ht en s tellen vrage n al s wie do e n e n laten in de klas wa t zijn de l ee r w eet wat e en i s o hoe zie t ee n kr acht vaa rdi ghede n di e e en s u ccesv o lle taal e ruit of h oe no e me n we ee n zulk e ontwikk e ling garandere n wat zijn c rucial e vr age n zijn t oe t se nd d e a ntw oord e n wor l e erlin g activite iten tenslott e stelle n w e vas t d e n gege ve n door l eerlingen die g o e d in hun wat de plaats van taallere n binnen he t basis taalvel zitte n l ee rling e n di e d eze vr agen niet schoolcurriculum moet zijn om alle taalont b egrijp e n o f he t antwoord ni e t paraat h eb wikkelings kan sen optimaal te benutt en b en nesse n d e boot e n aan d e gesprekj es di e op de ze vra ge n volge n do e n allee n de kind e wat is goed taalonderwijs re n di e al aa n bo ord zijn m ee d e ande re zitt e n er voor sp ek e n bon e n bij om d e kwaliteit van het t aalonderwij s t e bij ta alontwikkele nd taalonderwij s br e ngt v erb e t e ren mo e ten w e eers t e en h e ld er ant d e l e erkracht a lle le e rlinge n ke e r op keer e n woord he bben op de vr a a g wat is go e d dag in d ag uit ee n s tapj e v e rde r in hun t a alon derwij s and ers blijv e n we s t ek e n in t aalb e he e rsin g t aalontwikke lin g i s de a b so va ge onduidelijk e di sc us si es en w e te n lee r lute p ri orit eit in h e t b asisond erwij s omdat h e t kra c hte n niet waar de belan g rijkste aan taalontwikke lin gs nive au een v oorwaarde i s dac hts punten liggen voor schools uc ces go ed ta alond e rwij s h elpt t a al i s e e n bre ed va k dat uit versc hille nde e lke l ee rling e lke d ag e en treetje ho ger op d e dome in e n b estaa t l e zen schrijv en luist e r e n taa lontwikkelin gsl a dder spre ke n wo orde nsch a t s p ell ing taa lb esc hou va nuit dit ve rtre kpunt kunn e n w e ee n wing het valt allemaal ond e r de no e m er taal werkkade r c on s tru e r en voor d e verb ete ring om de vraag te beantwoorden kunn e n we de van h e t taalonderwij s ve rs ch illende dom einen onder d e lo e p n e m en e n per domein kwalite its ei se n vas tstelle n dat op zoek naar een werkkade r vo e rt hi e r t e ve r bove ndi en is e r ee n cri te rium da t all e domein en ov e rs tij g t g oe d t a al go ed taalond e rwij s i s t aa l o ntwikk el e nd m aar ond erwij s i s taal o ntwikkel end h et is ond er voor e en c onc re te invullin g v a n h e t kad er wij s d a t zi c h s tructur ee l ri cht op d e ontwik moet nog e en a a ntal vragen worden b e ant keling van de taal van individu e le l ee rlingen woord name lijk dat lijkt e e n op e n de ur maar als we n a ar de a wat zijn de e s s e nti e le a s pe cten van taalont pr a ktij k van a lle dag kijken zien w e dat e r wikk e ling in d e bas iss choo llee ftijd h eel wat taalontwikk e lingskanse n blij ve n lig b ho e ontwikk el e n l e erling e n hun t a al gen doorgaans wordt de inhoud va n de c wat ka n de l eerkracht bijdrage n aan d e taalle s b e paald door de taalmeth o d e en kri ti taalontwikkeling sche le zing van taalmethod es le e rt dat de d wat is de plaats van het taalond e rwijs in h e t mees te opdrachten en oefening e n een sterk ba s i s curriculum 296 moer 2000 5 6 de antwoorden op deze vragen vormen moeilijke onderwijs leersituaties uitbreiding bouwstenen voor het werkkader van de wo orden schat vormt het hart van de zaak woorden vornlen de kern van verbale taal in l eersituatie s communicatie kinder en moeten zowel mon deling als sch ri ftelijk onder woorden kunnen wat zijn de essentiele aspecten van taalont br engen wat ze willen zeggen en ze moeten wikk e ling kunn en be grijp e n wa t hun omge ving zowel het p ri maire kerndoel van het taalonderwijs mondeling als sch riftelijk onder woorden is h e t onde rwijs in nederlandse taal is erop h e eft gebracht geri cht dat de l ee rling en va a rdigheden ont natuurlijk omvat taalverw erv ing meer dan wikk e l e n waa rm ee ze deze t aal doelmati g ontwikke lin g van woord en sc hat e n commu gebruiken in s ituati es di e zich in het dagelijks ni c atiev e vaardigheden ook morfologi sche l e ven voordoen en s yntactische vaardighe den mo e ten zi ch wat zijn de consequ e ntie s als w e dit doel ontwikkelen m a ar d e m eeste lee rlingen die niet b e re iken d e kind eren mis se n dan vol op vierja ri ge l ee ftijd hun intred e doen in he t doende vaardigheid om taal do e lmatig t e basisonderwijs bes chikke n al voor een groot gebruik en in s itu a ti es di e zic h in he t dagelijks de el ov e r de ze vaardighede n terwijl de woor leven vo o rdo en wat zijn nu di e s ituati es de ns chat nog el e me nt a ir i s op l exicaal ge kind e re n st a an op g a an naar sch o ol s p e l e n bi e d mo e t h et me e s te nog ve rwo rv en wor buit e n gaan naar huis kijken tv of gaa n naar de n d a t ge ldt voor d e nederlands talige hun s portclubje kind ere n bij nt2 le erlingen mo e t ook de d e achterstande n t e k e n e n zi ch h e t m ees t a f aandac ht kom e n t e li ggen bij h et leren van in ee n van d e b el a ngrijk s te s ituati es in hun woorden m a ar om e en andere red en and e r s dage lijks l e ve n name lijk de sc hool in de kla s talig e lee rlinge n moeten zo s n e l mogelijk de ontstaan dan d e problemen in a ll erl ei school woorden in h e t ned erland s leren om te se taalge bruiksitu a ti es sc hi e t d e t a alva ardig c ommunicere n e n te kunne n meedraai e n in h e id te kort juist op sc h o ol erv a re n kinderen de klas woord e n zijn d e bet ekeni sdragers in taal a ls ee n stru ike lblok en dat zijn de situatie s de communi c atie en bij leren die e r toe do e n kind e r en brenge n tot hun zeve nti e nde a chtti e nde jaar h e t groot s te ge communicatie en woordenschat deelte van d e dag op s chool door h e t problee m li g t ni e t bij do elmatig ge bruik van v e rschillende ra pporten en analyse s ge v e n taal op het s p eelveldje bij de vo e tbaltrainin g aan da t juis t op het ge bi e d va n de monde of bij he t b egrijpen van de di a logen bij lin ge e n sc h rift elijke c ommuni c atie e n op h e t tele kids en bij gtst daar ho even we ons gebi e d va n woordensch a t het huidige t aal niet zove el zorg en over te maken w el onderwij s te kortschi e t we no e men he t mo e t en we ons h ee l druk mak e n over h e t rapport v a n d e commi ssie ev a luati e ba s i s gebruik van taa l in lee rsituatie s al s kinder en onderwijs i994 d e proble e midentifi cati e taal daar niet do e lmati g kunnen inzett en van de commissi e aarn out s en 1995 d e zitten z e te v erp i e teren in d e klas ze kunnen inspectierapporten zi e onder and e re 1 999 nie t meekom en op sc hool en lopen da g in d e peilings ond e rzoeke n r ro tv dag uit steed s meer ond e rwij s achte rs tand op d e nt2 leerlingen en taalzwakke leerlin gen blijken vooral op d e ze terreinen achter te essentiele aspecten blijven op formele aspecten van taal sp el ling grammati c a techni sc h leze n vinden w e e ss entiele aspecten van taalontwikkeling zijn ni e t de grootste achterstanden te koppelen aan de p ri maire do e lstelling taal bij verbet eri ng van t a alonderwijs geldt daar kunnen gebru iken in s ituaties die zich in h e t om dat de fo cu s mo e t komen te liggen op d e d agelijks l even voordo e n h e t ga a t om h e t gel e ide lijk e continu e vergroting van lexic al e gebruik v an taal als co ni municatiei nidde l zowel en c ommunicatieve vaardigheden mondeling al s schrift elijk en om doelmatig gebruik v a n taal als communicatiemiddel in in het s c hematisch ove rzicht zie afbeelding 2000 5 6 moer 2 97 taalontwikkelend onderwij s taal leer je ni e t uit een boekje maar door taal te gebruiken in essentie gaat het om de het curriculum ontwikkeling van een vaardigh e id we kun nen met ee n b e etje fantasie de vergelijking trekken tus s en taal leren en ler e n vo etballen de taalles nti nt2 de andere vakke n w a t maakt e en voetball e r tot e e n goede vo etb a ller het antwoord op deze vraag i s niet al te moeilijk hij moet talent hebben en hij mo e t ve el voetba lle n go ed t aalleren is de leerkrach t ook e e n kw es tie van t alent e n veel d oen a c tiviteiten a anbo d ta alt alent hebben bijn a alle kinder en i eder kind verwerft op jong e leeftijd spe lenderwij s taalontwikk e l e nde een grote ho ev eelh e id taal n ederlands talige kind e re n turkse kinder en ghanese kinde intera c tie ren kinder e n uit hoge re en lage re mili e us er woordenschatuitbreiding zijn missc hien v e rs chi lle n ma ar uiteind elijk hebb e n alle kindere n thuis in de voorsc hoolse pe ri ode e en indrukwe kke nd e taalschat opge bouwd in d e e erst e vi e r le ve nsj a re n hebben ze het klank s yst e em van de taal bijna vo ll edig de leerling onde r d e knie g ekrege n ze hebb en een b as i sset gr a mm a tical e r egel s ve rworv en en daarbij ook nog e ens een grote ho ev ee lheid gebruik van taal woord en en b egripp e n gel ee rd het is d e reflectie op taa l bedoelin g dat d e school daarop voortbouwt bij taallere n g eldt h e t p ri n c ipe van o efe ning baa rt kun s t een g e talent ee rd e vo e tballer ontwikk elt zijn te chni e k en t ac tie k door v ee l weds trijde n te s pel en en inte ns ief t e train en de focu s door veel te spreken in versc hillende s ituaties ontwikk elt ee n kind mondelinge communi c a tieve vaardi gheden e erst thuis en l ate r op communicati eve school in h et onderwij s krijgt d e taalontwik v aa rdighe de n keling nieuwe impul se n h et kind o e fe nt zi ch in taalgebruik in a lle mogelijk e domei lexicale nen en s ituatie s van groep i tot gro ep 8 in vaardighe de n diverse contex te n en leerom s tandi gheden zo v erwe rve n ze dag in dag uit ni euw e woorden en b e te keniss e n e n bre id en hun monde linge t aalvaardi gheden u i t door v e el v ersc hi llend e s oorten t eksten te lezen e n door afbee lding i we rkkad e r ta alo ntwikkel e nd o nder veel t e schrijv e n worden in het ond erwij s wijs ook de s chrifte lijke v aardighede n tot o ntwik i i s wee rgegeve n ho e woord ensc h a t e n k eling ge bra cht mondelinge en s ch ri ft elijke c ommuni catie vaardigheden zich g eleide lijk in alle ric htin reflectie is belangrijk gen mo e t e n uitbre iden inten s ief t a al g ebruik alle en is e c hter niet oefening baart kunst voldo e nde eve nmin als een vo etba ll er een hoog nive a u zal b e r e ike n d o or a llee n te hoe ontwikk e len kindere n c ommunicati eve spel e n e n te train e n er is meer nodig een en lexicale vaardigheden voetballer ontwikkelt zijn spelinzicht oo k 29 8 moer 2000 5 6 door naar het spel te kijken door wedstrijden woord sokk en en op andere momenten is er te analyseren door zijn eigen spelgedrag en ineens een verwijzing naar een zo n ding s ok dat van anderen onder de loep te nemen het als een kind bij herhaling de mee rvoudsvorm is niet alleen een kwestie van doen maar ook en hoort zal het op den duur de regel van denken reflecteren als meer of minder construeren het meervoud van iets druk je bewuste cognitieve activiteit datzelfde is uit met en het kind zal deze hypothetische nodig voor de ontwikkeling van mondelinge regel toepassen en maakt verv olgens woord schriftelijke en lexi c ale va a rdigh e den naast vo rnien als twee kinden twe e eff e n en derge het veel toepassen van deze vaardigheden in lijke door reacties uit hun omg e ving ont praktisch e situaties en in oefensituaties is dekken ze dat de regel niet voor alle geva ll en reflectie op taalgebruik essentieel voor ont opgaat ze s tellen hun hypothe s e bij en leren wikk eling dat in s ommig e geva lle n de meervoudsvorm eren is taal die kinderen oppikken wordt ook in dit opzicht vers c hilt het taa ll eren op niet klakkeloo s geimiteerd kinderen doen school ni et veel van de eerste fasen va n ie ts met di e taal in hun hoofden s pe e lt zich moedertaalverwerv ing van begin af aan ee n mentaal pro c es af dat hen in sta a t s telt reflecteren kindere n op taal het is niet alle en taalhypoth esen op te stell en te toets en en e en kwe s tie van imitatie maar ook van bij te ste ll en dat beteke nt dat kinderen al in c ogniti e ve v e rwerking het i s fas cinerend om het pro c es van eers te ta alv e rwe rv ing refl ectief te zi e n hoe kindere n d e wereld ve rkenne n e n bezig zijn weliswaar niet op een hoog tegelijkertijd woorden beg ri ppen en taal niveau van bewustzijn maar desondanks re regel s leren taal e n denkontwikke ling gaan flect i ef h and in hand al s een kind bezi g i s om ee n woordje t e le ren dan moet het allerl e i zake n op d e basi ssc hool zijn taalge bruik en ta a l uit de werkelijkheid met elka a r in verband r eflectie middelen waarmee d e l ee rlingen hun brengen onde r de no e mer van e e n woord taal verder kunnen ontwikke len in een kla s worden all erlei versc hillend e erva ri ngen m e t waar goed taalonderwij s gegeve n wordt zul de werke lijkheid geordend bij voorb e eld het l e n de le erlingen ve el praten lezen en s chrij knuffelding in de box i s een bee r dat b e we ven daarnaast zullen zij veel op hun eige n gende bruine be e st in artis of op tv is ook taalprodu c ten en die van anderen reflect e ren e en b eer en die tekening op h et ij s beerpr e n z o ontwikke len zij hun mond elinge en sc h ri f tenboek is ook e e n bee r t elijke communicati ev e v aa rdigheden en hun lexicale va a rdighed e n veel geb ru ik en refl ec taalhypothese s tiemogelijkheden zijn belangrijk als het gaat om verb et eri ng van taalond e rwijs en moeten d e taal die h e t kind omringt gebruikt h e t als een plaats krijg e n in het te ontwikk ele n mate ri aal voor verdere taalontwikkelin g het werkkader zie afb eelding i gaat er actief en c r eatief mee aan de slag het e xpe ri m ent eert met de taal en al experimen rol van de leerkracht terende do e t het ontdekkingen en komt het ad e quate formule ri ngen en interpretaties op hoe kan e e n leerkracht bijdra gen aan de het spoor stukje bij beetje leert h e t kind de ontwikkeli ng w e rkelijkheid in te delen en in woord e n te tot nu toe is de rol van d e leerkra c ht niet vangen dat ding aan je voe t is een so k maar te r sprak e gekome n mis s chien i s de ind ru k dat vuile ding dat vader of moeder in de ontstaan dat deze min of meer ov e rbodig is wasmachine stopt is ook een s ok en die als kinderen maar veel praten lezen en schrij s c hone bo lletjes in d e la van de kas t het en ven ontwikkelt hun taal zich wel niets is ook zo kinderen leren al do ende en denken minder waar evenmin als een voetball e r de steeds me e r nieuwe woorden en begrip buiten een coach kan kunnen leerlingen pen zo ook verw e rven ze intuities over buiten e e n taall e erkr ac ht de rol va n de morfologische taala s pecten immers vaak leerkracht in het taalonderwijs is cruciaal wordt naar die dingen verwezen met het niet als degene die louter oefeningetjes uit d e 2000 5 6 moer 299 t aalmethode toelicht laat maken en tenslotte boeken over natuuronderwijs geschiedenis corrigeert wil taalonderwijs werkelijk zinvol en aardrijk s kundeboeken rekenboekj es met zijn dan heeft de leerkracht dri e fundamen redactieso mmen dez e boeken vormen voor telere taken te ve rv ullen een belangrijk d e el de dagelijkse w erkelijk h eid voor kinderen in de midden en boven betekenisvol activiteitenaanbod bouw vanuit het taalontwikkeling spe rs pec tief is he t ont s luiten van deze vaak moeilijke de eerste taak is het verzorgen van een teksten zeer bet e kenisvol en vanuit de kin b e tekeni svol a ctivite ite naanbod waarbinnen deren gezien e ve n e ens hoe v erv elend i s het le erlin g en ges timuleerd worden hun taal te ni e t om t e lk ens we e r ge c onfronte erd te wor gebruike n e n te beschouwen het beg ri p den met ta alhinde rnissen in tek s ten di e je niet bete ke ni s vol wordt ve e lvuldig ge bruikt in in je ee ntje kunt overwinn en e e n c ompl exe publi cati e s over ontwikkelings ge ric ht onder tekst over magn e t en ga a t l ev e n wann ee r die wij s in onz e p e rc eptie ga a t h e t bij b et e k enis wordt in geleid m et e e n les waarin ge we rkt en vo lle activit eite n om twe e p e rspe c tiev en dat gespeeld wordt me t e chte magn e ten en waar van de leerkra cht en dat van de l ee rling in d e woorden en b egripp e n die c e ntr a al vanuit het persp e cti e f van de leerkracht is e e n staan in de teks t al op een natuurlijk e wijz e ac tiviteitenaanbod bet ek e nisvol al s h e t bij zijn aange l e erd de v olg e nde rea cti e van een draagt aan h e t bere ik e n van zijn taal leerling u i t gro e p 5 di e een magneett e kst had ontwikkelings doelen vanuit de leerlingen gelez e n na met magneten g ewerkt te hebb e n gezien is e en activit e itena anbod b e tekenisvol is ve e lzegg end goh ik sn apte dat helema al a l s z e er vanuit ee n weze nlijk e b etrokkenh eid zo i s h e t makk elijk dat hoofd s tuk t e l eze n mee aan de s lag gaan b e t ek eni s volle t aal a cti viteite n voldoen dus a a n twee c ri teri a i nteracti e z e bre ngen h e t taalontwikkelingsnive au v a n d e l eerlingen een stapj e hoger e n d e tweede taa k va n d e t aa lleerkra c ht i s da n d e l eerlingen willen ze gra a g uitvo ere n h et op gang bre nge n en houden van de b e ide c riteri a kunnen op gespann e n voet inte r a ctie deze taak is zeer bas a al int erac tie staan activiteit e n die leerlingen le uk en zin i s een waa rdevol middel om de taalontwikke vol vinden hoe ve n niet altijd een ta alontwik ling va n l ee rlinge n te s timul e ren lat en we k el ende waarde t e hebb e n ander s om z ijn e r opni euw kijk en n aa r de vro ege ta alv erw e r ac tivitei ten de nkbaar die we ll icht functioneel ving de intera c tieth e o rie bes c h rijft hoe zijn voor de taalontwikkeling m aar die l eer kind eren in g espre kken m et volwa sse nen al lin gen minder inspirerend vinden h e t is d e do e nde en prat e nd e taal ve rwerve n go e d ku ns t om in ac tiviteit e n aan beid e crite ria t a al a anbod produ ctie gel e g e nhe id en fee d zove el mogelijk t e gemo et te kome n ba c k zijn onmisbare elem e nt e n als we go e d letten op taa lle rend e kinde re n zie n we hoe ze dicht bij huis het e ne moment lui s teren naar taal a anbod e n s t ee ds we e r ni euw e taa luitin ge n prob e r en te vanuit het ontwikkelin gsgeri cht ond e rwij s b egrijp en h et andere mom e nt prat e n kinde worden vee l s uggesties gedaan vo o r bet e ke ren z e lf en krijge n feedb ac k op hun uitin ge n ni svo ll e ac tivit eiten sp elen in de hui shoek de de oude rs stemm en hun taalgeb ru ik af op het s up e rm arkt i n de klas d e markt in de kla s het taalva ardigh eids niv ea u van hun kind e re n z e po s tkantoor in d e klas het restaurant in d e lui s teren geinteressee rd naa r wat kind e ren te kla s dergelijk e situaties bieden tal van aan zeggen hebben en ge ven feedback op hun grijpingspunten v oor ta alontwikkeling toch uitingen is het een mi s verstand te de nken dat het allee n d e aan de we rk elijkheid ontleende kind kijk boek daar ofan t s ituatie s zijn die een hoo g bet ekenisgehalte ouder ja zullen we in het boek zoeken zullen we de h e bb e n w e kunnen ook di c ht e r bij hui s of olifant zoeken bet e r g ezegd bij de s c hool blijven in de kind ofant laatjes van de le erlingen liggen schoolboeken ouder ja daar is de olifant 300 moer 2000 5 6 dit is een voorbeeld van taalontwikkelende kinderen eerst vrij praten en stimuleert vooral interactie d e ouder geeft begrijpelijk aan de taalzwakkere kinderen tot vertell e n gepast taalaa nbod op basis waa rvan het kind aan de gang kan gaan woorden interpreteren leerkracht yusuf zins constru cties analys eren e tcet era er is yusuf daar is eh leerkracht knikt aanmoedigend ruimte voor t e rugpraten e n het kind wordt en geeft de tijd productieruim te eh d i e kett ing gestimule e rd om teru g te praten he t krijgt leerkracht nadenkend de ketting nou ik zie producti eg e lege nh e id en daarbij aansluitend helemaal geen kett ing stimuleren tot meer productie worden de uitinge n van h et kind als h e t ware yusuf de achterkant teruggekoppeld de ouder laat zi e n dat de leerkracht ja de kett ing zit aan de achterkant corri uiting b e gre pen is en biedt door middel van gerende uitbreidende feedback wijst aan hierachter ve rb e te rende fee dba ck te g e lijkertijd d e c orr e ct e he vorm a an yusuf ja als deze open was dan zou een stok daa rtussen de ke tt ing steken en dan kon ie niet meer taalgroeimiddelen dus hebben ze d it gedaan leerkracht ja precies en weet je hoe dit heet wijst d e ze lijnen kunne n we dire ct doortr ekken aan dit heet de kett ingkast taalaanbod naar de klas al s d e leerkra c ht spreekt met d e yusuf oh ja en met die ketting die kett ingkast kinde re n in de kl as klassikaal in gro e pj es of daarachter zit die ke tt ing m et individuele l ee rling e n kunnen dezelfd e middelen taalontwikkeling bevorderen t a al h e t lijk e n e e nvoudige ingredi ent en maar de ontwikk e l end e int e ractie b e vat dus dri e wa ar praktijk l ee rt d a t l ee rkra cht e n h et mo eilijk d e voll e taalgroei m iddel en taalaanbod produ c vind en om ze sys t e mati s ch to e te passen h e t tieruimte en fe edback in het huidig e taal is belangrijk dat de leerkrac ht de nieuwe onderwijs komen de ze taal gro e inuddelen ve el woorden of structure n di e ze aanreikt zoal s te w e inig aan d e ord e het i s ook ni e t hi e rbove n ke ttingk ast ee n a a ntal ke re n te ru g e e nvoudig om z e intensief en effecti e f in te laat komen dat v ereist nogal wat creativiteit z e tten aan elk van de ze g ro eimidd elen wor en kennis va n verschille nde we rkvorm e n leer d e n hoge e i se n ge steld krachten moete n b eschikke n ove r ee n he el zo mo e t het groeipadde l taalaanbod vol a rsenaal van mogelijkhed e n en een g oe d re doen a an de dri e s pert oire va n interac tievaardigheden b e grijp e lijkheid de ta al mag ni et ov e r de in dit korte be stek is het niet mogelijk alle in s hoofd en van d e l eerlin gen he engaan en out s van int era c ti e te bes pre ken duide lijk b e trokk e nheid h e t onde rwe rp waarover ge moet zijn dat taal s timuler e nd e int e ra ctie e e n sproken wordt moet bete keni svol zijn voor onontbeerlijk ins trum e nt is om de taal van alle d e l ee rlin ge n leerling en op e lk mome nt in elke onderwij s boven niv eau le e rlin ge n moet e n iet s nieuws situatie e e n sta pj e ve rder te breng en l eren v a n h et aange boden e het gro e imiddel product ie ruinlte houdt in woordenscha t dat leerkra c ht e n strategiee n inz e tten die l ee r ling e n aanzetten tot spreken d e derde taak van de taal onderwijzer is h e t het de rde taal gro e imiddel fee dba ck bestaat sys t ematisch uitbreiden en v e rdiepen v a n de uit terloops e rea ctie s op vorm en inhoud van woorden sc hat van de ki n d e re n zow el in dat wat leerlingen verwoorden incidentele als in intention ele leersitu a ties zie verhull en verhullen 1994 op basi s van we ge v e n e e n voorbe eld van taalontwikke verantwoord e woordselecti e en vol gen s d e lend e interactie die alle dri e de groeimidde didactiek van de viertakt voorbewerken len bevat een leerkracht heeft in het kader semantiseren consolideren en controleren van een verkeersles haar fiets in de k ri ng bouwt de le erkracht de ho e veelheid woorden gezet in plaats van de ge ijkte vrage n te stell e n systematisch uit ook moet er aanda c ht be wie weet wat dit is of wat is dat of steed worden aan de verdie ping van woord waarom zit er een bel op de fiets laat ze kennis van de leerlingen zie voor een verd e 2000 5 6 moer 301 re uitwerking hiervan verhallen walst taalontwikkelend onderwij s 999 het c urri culum taalonderwijs in het curriculum d e taa ll es nti nt2 de andere vakke n w a t is d e plaats van taalond e rwij s in het curriculum in de huidige praktijk van het onde rwijs oefene n leerlin gen met woorden zinnen e n de leerkrach t tekst e n in de taalles al s e r b eg rijpend lez e n op het programma staat lezen ze teksten activiteite naanbo d ov e r indianen walvis se n d e markt of vakantie planne n h e t doet e r niet to e wat taalontwikkelende het ond e rwerp is ze mo e ten woorden ver interacti e klaren vragen b e antwoorde n hoofdpunten uit d e te ks t aanwijz e n h et i s al s droo g zwem woordenschatuitbreiding men oefenen om het o e fen en in e e n niet functionele situatie en wat zi e n we d a n in bijna all e re g uli e re kl assen het taalbo e k verdwijnt in d e kastjes en een h a lf uur lat er staat aa rdrijkskunde of natuuronderwijs op de leerling h e t roos t e r kinde r en b egrijpen d e wo o rd e n niet z e krijgen geen gree p op de tek s t in h e t gebruik van taal boek laat sta a n dat ze hoofdpunten uit d e te kst ge ha a ld kunn e n worde n er wordt reflectie op taal ge s proken van e en tr a ns fer probleem er i s nam e lijk een grote s cheiding tu ss en le e rsitu a ti es en toepass ingssitua ti es maar w e kunne n de ond e rwij ss ituaties in de andere vakken ook beschouw en als t a alle ers i de focu s tuatie s in de zaa kv a kken is begrijpend lezen function e el kunnen le erlingen o efe n e n met het inventa rise re n van hoofdpunten niet als communicatieve doel op zichze lf m aar in e e n b e tekeni s volle vaardigheden s ituatie m e t h e t oog op e en ove rhori ng voor de volgende dag w at we uit h et oog h ebb e n lexicale verlor en en t e weini g b enutten zijn de vaardigheden moge lijkheden va n taalontwikk e ling in d eze s chools e s ituati es die zich dag in da g uit voordo e n elke ond erwij ssitu ati e is een taal g e bruikssitu a ti e e n ee n mog e lijk e ta a lo ntwik afb eelding 1 werkkad e r taalo ntwikk elend o nde r kelingss ituatie of zou dat mo ete n zijn het is zowel doelsituati e als leersituatie vanuit de wijs politi ek wordt voorges t e ld om in te zett e n op d e ta a ll es h et gaa t in he t onderwij s om d rie ta alonderwijs d e tijd die daarvoor nodig is taalle ersituati es na as t de taall es rrt i onder zou des noods van de zaak en c reati e ve wij s en voor de anderstali ge kinderen de vakk en afgehaald moe te n word e n dit uit l es se n nederl a nds al s twe ed e taal tv ta ond er gangspunt v a n taal ten kost e van andere wij s is e r ook taal in a ndere vakken vakken is p ri nc ipieel onjuist het gaat juist d e taalle s wo rdt gebruikt voor h e t aa nleren om ta al in a nd e re vakke n v an de eleme nta ire culturel e vaardighe den lezen en s chrijven in de midde n en boven taalontwi kkeli ng vindt niet all een plaats in bouw leren leerlingen in de taa ll es de strate 302 moer 2000 6 gieen voor begrijpend lezen en het schrijven als we bovenaan beginnen zien we op het van diverse tekstsoorten etcetera in de taal niveau van het cu rriculum dat verbete ri ng van l essen worden d e elementaire p ri n c ipes van het taalonderwij s vanuit een brede vis ie moet de spelling aangeleerd leerkrachten maken plaats vinden taalieren en vergroten van taal daarbij selectief gebruik van het materi aal dat vaardigheid vindt in het onderwijs plaats in ta a l en leesmethodes wordt aangeboden zowel in de tv t 1 les als in de nt2 les als in de voor de mee rt a lige l e erlinge n worden aparte andere vakken h e t c ri te ri um is t aal o rztu iikke nt2 programma s gebruikt deze leerlingen ling kinder en moeten talig steeds een stapje lopen op bepaalde onde rdelen gemiddeld verde r komen elke le s iets bijleren of vaar twee jaar achter in verge lijking niet hun digh e den traine n n ed erlandse klas genootj e s bij zo n v e rschil d aa ronder i s voor de l eerkra cht gesp ec ifice erd in taalontwikkelingsniveau is het vrijw e l on op welke gebi e den d e cruciale le erkracht mogelijk dat zij steeds hetzelfde taalprogram vaardigheden liggen ma volgen d e reguli ere taalm e thodes zijn i h e t verzorgen va n een a ctiviteiten aa nbod voor ve e l meertalig e lee rlinge n te mo eilijk en w aa rbinne n ta alle r e n kan pla atsvinden daar bied e n onvoldoende steun om hun taalach bij ge ldt het cri te rium bet e k enis volh e id t e rs tand e n in t e hal en afhankelijk van h et 2 het inzetten va n taalontwikkelende int e rac a antal me ertali ge l ee rling e n in een klas zal d e ti e d e kw alite it s c ri t eri a hebb e n betrekking l eerkrac ht organi sa tievorm e n mo eten toep as op de drie taal g ro eimiddel e n taalaa nb od be s en die h e t mo gelijk maken naast de nti grijp elijk n e t boven nive au betrokke nh e id nt2 lessen te geven go e d taalonderwij s ver zijn k e rnwoord en produ ct i egel egenh e id e n feed ond e rs t elt e en goe d t a alb el e id een v a n d e back h e t inzetten van t aa lontwikkelende in ele me nten van ee n goed taalb el e id is dat d e t e rac ti e zou een twe e d e natuur mo e te n wor extr a faciliteit en word en gebruikt voor d e d e n voor l ee rkrachten niet d e vraag ant leerlingen di e extra aa nd a cht nodig hebb e n woord s equenties die zo ty pere nd zijn voor d e o 9 extra voor m e ertali ge le e rlingen moe he t onde rwij s maa r ee n rijk e s timul e r e nde ten geri cht ingezet word e n inte racti e waarbij leerlingen op e en zinvoll e in de niet taa ll ess e n worden de in de taall es manie r e en steeds talig e en trapje hoge r a a ngel eerde vaardigh ed en toeg epa s t en v erde r kom e n ontwikkeld in alle onderwij s l ee rs ituati es zijn 3 d e le erkracht moet woordensc hatuitbr e iding er taalontwikke lingsmogelijkh e d e n te over realiseren het g even van go e d woorden of he t nu creatieve vakk en of d e zaakvakke n schatond e rwij s omvat v erschill e nd e vaardig zijn in elke l es ligge n de taalontwikk eling h e den woord e n se lec tere n effe cti ef to e pas se n s moge lijkh e den voor h e t oprapen van de dida ctie k van d e 4 takt kunnen voor bewerken kunnen se mantisere n kunne n goede taa ll eerkra cht e n zullen zich in alle cons olider en e n controleren en het verdiep e n l essen v a n hun taken kwijten z e zor ge n voor v a n woordke nni s kome n da a rbij aan d e ord e ee n activiteite na anbod dat l e erlinge n inspi ree rt tot spreken luisteren schrijv e n en lezen d e leerlinge n krijgen als het go e d is alle kans z e zull en onders teunende interactie bieden om hun taal ve rd er te ontwikkelen bij en zij zullen met behulp van ad e quate didac lui st e ren spreke n lezen e n schrij v e n door ta al t e tieken de woordenschat van de l ee rlingen g eb ru ik e n e n te reflecteren ontwikkelen z e uitbr e ide n en v e rdiepen vaardigheden kennis en intuities de toets ste en ligt st ee ds bij de zwakker e leerling in verbetering van taalonderwij s pl aa ts van s tee d s ma a r ac hteraan t e komen of net niet helemaal me e kunnen do en moe m e t d e antwoorden op de vragen uit het ten zij volwaardig kunnen p a rtic iperen in d e voorafgaande kunnen w e het werkkade r voor inte ractie en profiteren van de taalontwikk e verb ete ri ng van het t a alonderwijs con strueren ling s kan s en di e d aari n ge boden worden zie afbeelding i de focus ligt bij de uitbreiding van commu bij het werkkader kunne n we voor elk van nicatieve vaardigheden en de uitbreiding van de niveaus de kwaliteit s c ri teri a invo egen woordens chat daar mo e t het taal onderwij s 2000 5 6 moer 303 op geri cht zijn dag in dag uit s teeds een s tapje dirkje ebbers voo rui t is het motto dat hier moet gelden opdat het taalonderwijs en daarmee de onderwijs kansen van a lle kinderen verbeterd worden inspiratie om te taal taal ta al in plaat s van een struikelblok kan taal mis s c hien voor elk kind het e e n verandere n sp ri ngpl a nk naar su c c es worden als we e r te nmins te in sl a ge n d e kwalit e it van het taa lond erwij s te v e rb e t ere n dat i s nodig het wordt ste e d s duidelijk e r verb e te ri ng van taal ond erwijs is ge en luxe maar h arde noodza ak ee n rups v e randert onomkeerbaar ee n kam e leo n w e hopen m e t dit a rtik e l een bijdra ge te ve rande rt a nde rs ta al o nd erw ijs in de een e n twin l ev e re n aa n gem ee n schapp e lijk w erkk a de r tigs t e ee u w zo u op rup s e n kameleo na chtige wijze voor me ns en di e hi e rme e aan d e slag gaan m oe te n ve rand ere n o m oo k v oo r de m eert a lige heterogene klasse n v an nu effec ti ef te z ijn dat literatu u r b e re iken is h e t hoofdd oe l v an taalbe le id inmiddels wo rden e r b ijvoo rbee ld deel methodes gebruikt aa rn out se c k de glopp e r th h e ndriks di e z ich richt e n op v oortgeze tte taalverwerving p litjen s j sijtstra c verno oy pro sc hoo lse ta alvaardig h eid in terculturee l o nd erwijs b lee mide ntifi ca t ie e n aa n zet vo or een ac tieplan da t zij n de ve ra nderi ngen di e als d ie v an de rups ta a l mini s t e rie van o c w d e n h aag 1995 b lijvend z ijn maar je k unt zeggen da t de veran app e l r m v e rhalle n woord en sc hat e n de ringswijze va n d e kam e leo n e r voo rals n og b ekaaid ta alonderwijs op d e bas is sc hool in ttwia 58 van afgekomen is in dit artikel ga at h et om een j a argang 1 998 nr 1 1 998 blz 3 1 39 manier van d eskundig heids b e vo rd ering in h et ka de r commiss i e evalu a ti e b asisond e rwij s zi cht op van t aalbe leid die a ls een schu tsk le ur op timaa l k walit e it di stributie ce ntrum dop leid e n pas t b ij de directe o mgeving va n degene di e wil 1994 ve rande re n de doce nt dirkje ebb e rs is werk z aam in s p ec tie v a n onderwijs ond erwijsverslag o ve r h et aan d e rijks universit eit v a n groningen jaa r 1 999 primair o nd e rwijs sdu d e n h aag 1999 verha lle n m s v erhallen woo rde n leren wanne e r j e als do c ent zi e t dat er iets in het wo o rd en onderwazen ho e vel a ken cps 1994 ond erwij s de eige n dida c tiek mo et v era n v e rha lle n m r w a l s t e en lib elle kan all e d eren o m te b er e iken dat all e l ee rlinge n bij de kle ure n h ebb e n in too n januari 1999 blz le s kunn e n blij ve n is dat ee n b e gin e e n b as is 22 25 om m ee te werk e n aan t a alb eleid bijvoor b ee ld ma a r je he bt m e er nodig inspiratie voor ho e h e t and ers ka n en toe p as b ar e k e n ni s ik zal e e rst sc het sen ho e di e e r uit kunn en zi e n om vervolge ns in te ga an op t aa lb el e id en he t koffe r je e en va n d e be sc hikbare middelen om v era nde ri nge n in h e t kad er van t a alb el e id door te vo ere n uit het koffertje b espr ee k ik vooral h e t kat ern ob se rvati e en co a ching dat e e n traj e ct s ch e ts t om veranderi n g e n in de lespra ktijk te bewerkstelligen inspiratie van een schrijver een hekel aan school is iets speciaals truien met noppen en ongewassen lijven en d ie halfslaap ze deden wat ik zei ze snoven af en toe wierpen ee n 304 m o er 2000 5 6