Bibliografie taalbeschouwing

henk lammers therese van de ber g bibliografie bibliografie taalbeschouwing in 1978 verscheen het advies over het grammatica onderwijs in de lagere school waarin de aclo m een pleidooi h ield voor de afschaffing van het op zichzelf staande systematische grammatica onderwijs in de lagere school de tijd die aan dat onderwijs besteed wordt zou beter besteed kunnen worden aan onderwijs in taalvaardigheid en eventueel aan taalbeschouwing dit advies ontketende niet alleen een heftige discussie over het nut van het grammatica onderwijs maar ook over het begrip taalbeschouwing wat is taal beschouwing wat zijn de doelstellingen van het taalbeschouwingsonderwijs wat is de plaats van het onderdeel taalbeschouwing in het leerplan neder lands deze vragen werden door velen gesteld antwoorden waren echter nau welijks voorhanden deze bibliografie beoogt een overzicht te geven van publi katies waarin het begrip taalbeschouwing verder uitgewerkt wordt deze uit werking kan de vorm aannemen van concrete lesvoorstellen een theoretische verdieping van het begrip taalbeschouwing een beschouwing over de plaats van taalbeschouwing in het leerplan of een combinatie van deze benaderin gen het cruciale criterium voor opname van een publikatie in deze bibliografie wordt daarmee of in die publikatie geprobeerd wo rdt een bijdrage te leveren aan een alternatief voor het traditionele grammatica onderwijs en daarmee aan de vernieuwing van het moedertaalonderwijs beper k i nge n voor g rammat icalesse n be v a tten b uiten be schou w in g g elaten ee n twe ede b eperk ing is de hierboven geschetste benadering leidt tot d at m ethodes niet zijn o pgenomen d e over een aantal gewilde beperkingen ten eerste w eging hiervoor is da t er voldoend e alternatie zijn publikaties waarin voorstellen tot vernieu ven zijn voor degene die zich daarover w il in wing van het traditionele grammatica onder formeren w e denken daarbij niet alleen aan wijs gedaan worden of die voorstellen d e act ivitei ten v a n uit g everijen maar oo k aan 77 d e mo g elijkhe d en d i e de ce ntral e regi strat i e gege ve ns bes tand2 waa ri n beh a l v e de gebrui le e rmi ddelen biedt en a an e e n p u b li kati e a ls ke lijke bi b li og raf ische i nfor mat i e o ok gege v e ns weg wijzer taalbeschou wing beernin k dam over de inho u d van het arti kel of de p u bli kati e van gelderen 1986 werden vastgelegd dit maakt he t mogelij k de e en derde beperkin g is d at alleen p ublika t ies al fabet isch geor de n de bi b liografie o ok t e ra ad waarin taalbeschou w ing cen traal staa t zijn o p pleg en aan de hand van vragen als welke p u g enomen dit b et e ke nt dat did actisch e hand bli kat i e s b ev atte n l esv oors te llen vo o r het lei d ing en buiten b esc h ou w ing z ijn geb le ven basisonderwijs wel ke p u b lika ties g a a n i n o p ook al word t daa r in uitge b reid aan da cht het beg ri p taalbeschouwing d e b etre ffen de b esteed aan taalbeschou w ing zoals bijvoor reg iste rs vin dt u na de b i blio g ra fi e beeld moedertaaldidactiek leidse werkg r oep m oedertaaldi d actiek 1 986 d e vierde be p er k in g is een af b a k enin g in d e tijd het advi e s van de aclo m over het grammatica onder w ijs heeft een bel a ngrij k e im puls g e geven aan het ontwikkelen van alternatieven voor dat on derw ijs d at betekent natuurlijk niet dat voor 1 9 78 nooit nagedacht is over inhoud plaats en doelstellin gen van h et g ram m atica onder w ijs en mogelij k e altern atieven w e zouden auteurs als van calcar m ed d ens en n ieuwen huijsen ernstig tekort doen door 1 9 7 8 als begin datum voor deze bibliografie te nemen d e systematische bezinning op t aal b eschou w ing als alternatief voor h et g rammatica onderw ijs b egint w at ons betreft in 1 9 73 als op het vo n con g res het onderw er p taalbe schou wing ter discussie w ordt gesteld d aar om betreft deze bibliografie in principe publika ties uit de periode 1 januari 1973 1 sep t ember 1 98 6 in concreto z ijn voor d ie p eriod e alle jaargangen van levende talen en moer noten systematisch onderzocht uitgaan d e van deze publi katies is verder gezocht via de sneeu w de central e registrat ie leermiddelen is gevest i gd bal methode ook de in deze publikaties opge in enschede postbus 2041 7500 ca enschede nomen bibliografieen werden geraadpleegd tel 053 840246 of 840247 de rel evante tenslotte hebben we ons gehouden aan de leermi ddelengidsen zijn bas isonderwijs 1986 ijzeren wet voor samenstellers van bibliogra zorgverbreding basisonderwijs 1986 en neder fieen neem alleen op wat je daadwerkelij k on lands vo 1986 een beschri jvi ng van deze gid d er ogen hebt gehad d it resulteerde in een sen i s te vinden in de grati s fo l ders d i e bij het secretariaat van de crl kunnen worden onge w ilde beper k ing op het oog interessante aangevraagd publikaties waarvan we wel een titel b eschrij de gegevens zij n verwerkt op de computer van ving hadden maar die niet tijdig achterhaald de vakgroep alfa i nfo rmat ic a un iver s iteit van k onden worden zijn in deze bibliografie niet amsterdam met behu l p van het p r ogramma fox opgenomen we pretenderen dan oo k niet dat base een met dbase ii compat i bele databas e d eze bi bliografie volledi g is aanvullin gen zijn van harte welkom op h e t adres van de eerste auteur en zullen verwerkt w orden in een her literatuur ziene versie van deze bibliografie bee rn i nk r e dam a van ge lda ren wegwijzer in de taalbeschouwing enschede slo 1986 de verwerking van de gegevens lei dse werkg r oep moedert aa ld i dacti ek moedertaaldi dactiek een handleiding voor het voo rtgezet onder om de geselecteerde publikaties optimaal te wijs mu iderbe r g cout i nho 1986 vierde herz i ene ontsluiten zijn ze ondergebracht in een druk 78 1 momenten in het leesonderw i js aclo m slo over onde r wijs in taalbeschou wing 5 enschede slo 1981 159 p beernink r h van wesse l dit boekje verscheen onder de verantwoorde l ijkheid taalbeschouwing op de kleuterschool een eng van de aclo m en de slo de auteurs a kamer gebied j stu ren bes preke n i n deel a de volgende onder in de wereld van het jonge kind 1983 2 we r pen hoe een team tot een ste lli ngname ten aan p 41 43 1 zi en van het grammat i ca taalbeschouwi ngsonder de auteurs betogen dat ook op de kleuterschool aan w ijs ka n komen wat de mogelijke i nhouden van taalbeschouwing gedaan wordt zij het onder andere taalbeschouw i ng kunnen z ijn waa rt oe taa l be s chou noemers bijvoorbeeld uitbreiding van d e wing een m iddel kan z ij n en we l ke doelen het kan woordenschat d i enen hoe het taal be s chouwing s onde r w ijs georga nisee r d kan worden welke prakt ijkvoo r bee lden er 6 z ijn in deel b bespreken zij de voorgeschieden i s van beern i nk r h van wessel en de reacti es op het adv ies over het grammatica taalbeschouwing met 4 tot 8 jari gen onderwijs van de aclo m in de were ld v a n h et jonge kind 1 983 5 p 12 7 1301 2 de auteu r s bespr eken over we lke onderwerpen met aa l beit s h w i m van calcar h meddens j onge kinderen aan taalbeschouwing gedaan kan taa l b ehee rsi ng taa l beschouw i ng onde rw ijs i n worden het nede rl ands i n m oer 19 7 4 3 p 134 146 7 het vers l ag van de sect i e taal bes chouw i ng van het besien f van m spoe l ders von congres 1974 in taalbeschouw i ng is po l it i ek van schoo l sp raakkun st naar pedagogische beschr ij ft van ca l car een u i t v ij f ni veaus syntax is g rammatica semanti ek p r agmat i ek psycholi nguist i ek soc iol i n i n levende ta len nr 305 1 974 p 97 1081 guistiek en v i er vaa rdigheden l ezen s c hr ijven een theoret ische verhandel ing over de mogel ijkheden spreken l uisteren bestaand model voor het taalbe en het nut van taalbeschouwing c q taalexploratie schouwi ngsonderwijs in moedert aal onderw i js en met betrekk i ng tot een verg r oti ng van de taalvaar nederl ands betrekt meddens het onderscheid digheid van leer li ngen de auteurs betwij felen de ef thu istaal abn op het taa l beschouwi ngsonderwijs bij fectiv iteit van het trad i tionele grammatica onderwijs het onderw ijs i n pr odukt i eve vaard i gheden aan ba en schetsen moge lij ke alternatieven sissc hoo lleer li ngen moet de th ui staal een belangr ijke ro l s pe len b ij de receptieve vaard i gheden het abn 8 in het p rakt i kum bl aden vo or het boek nederlands bolte h w herr litz l lentz bes chrij ft aalbeit s s umm ier e n kel e lessen over ver refl ectie ove r taal gel ijken en rec l ametaal in gramme jrg 6 nr 1 1982 p 7 2 79 1 de auteu r s gaan na wel ke b ijdrage een taalweten 3 schappel ijke analyse kan leveren aan het taa l onder ankone r e a wi j s daarvoor i s i nz icht nod i g in hoe leerli ngen re taal gebru iken flecteren over taal en hoe dat verder ontwikkeld kan g r oningen wolte rs noordhoff 1978 dcn cahier 6 worden d it vereist onderzoek vanu it het perspecti ef 154 p van de leerl i ngen c q taalwetenschappe lijk onder nederl and se bewerk in g van langu age in usa zoek in de vorm van een analyse van d e doughty pea rce thornton een ve rzamel i ng klasse interactie ideeen om met taa l i n de kl as bezi g te zijn pl us aan wi jz i ngen hoe deze ideeen i n conc rete l essen om te 9 zette n omvat de de l en taa l aard en funct ie 4 bonset h thema s taal en i nd ivi du 3 thema s taa l en gerichte taa l beschouw i ng maats c happ i j 3 thema s e l k thema bestaat uit c i r i n le ven de ta len nr 34 1 1979 p 348 3511 ca 10 l esseries bespreking van nieuwenhuijsen gerichte taa lbe a l s reg ister op de lesonde r we rpen kan van peer schouwing 1978 de auteur geeft een kort over 1982 geb ruikt wo rden z i cht van de inhoud ondanks zijn posit i eve oordeel formuleert hij enkele kri tiekpunten bi jvoorbee l d dat 4 n i euwenhu ijsen wein i g ru i mte laat voor taalbeschou beern i nk r w i ng als doe l op z i ch en dat n ieuwenhui jsen n i et lezen en taalbeschouw ing onderkent dat z ich ook op pragmati sch terre i n l acu i n lentz van tuij l red 1982 8 p 55 58 1 ne s voo r ku nne n d oe n de auteu r vest i gt de aandacht op taa l beschouwel ij ke 79 10 15 bonset h w van calcar h meddens e a calca r w i m van een ander neder l ands taa l beschouw i ng taalbeschouwing in moer 1975 3 p 167 1831 purmerend muusses 1975 dcn cahier 2 95 p d it vers l ag van het von congres bestaat u i t dr ie de na een persoonl ijke stellingname voorwoord len in het eerste deel theo rie wordt de verdere schetst de auteur in deel 1 10 hoofdstukken plus ontw i kke l ing van het taal beschouwi ngsmodel ge bibl i ografie z i jn theoreti sch kader d it omvat onder schets t e n w orden en kele beg ri ppe n uit de taal be meer een h i stori sche schets hoofdstukken over psy schouw i ngstheorie communi cat ie meta chol i ngu istiek socio li nguist iek nederlands en moe commun icati e en pragmati ek verdu idelijkt deel de rtaal een commun i catiemodel en een beschou twee prakt ijk i s de neerslag van wat praktijkg roe wing over de plaats van taa l beschouw i ng in deel 2 pen op het congre s produceerden de bewerking van 9 hoofdstukken komt de prakti j k kleuterschool tot een schoo l boek i n taal beschouwe lij ke z i n en taa l be en met univers iteit aan de o r de h i eri n wordt een schouw i ng i n verband met het p raat en l u i steron groot aantal voorste llen voor taal beschouwingsles derwij s in dee l drie bevr ijding wordt taalbeschou sen u i tgewerkt w ing in verband gebracht met het congresthema emanc i patoris ch moede rtaal onderwij s 16 calcar w i m van 11 pr agmat i ek en semant i ek bosc hman r in van paassen rijlaarsdam zwitserlood red synoniemen en homoniemen 1984 p 86 111 1 in lentz van tu ijl red 1982 7 p 49 541 aan de hand van een voorbee ldtekst laat de auteur de auteur be s chr i jft een aantal geplande l es sen taa l zien wat de pragmatiek en de semant i ek te bi eden besc hou wi ng voor k l a s 5 6 van het ba sis onderw ijs hebben aan het taalonderw i j s h i j stelt de taa lhande over synoniemen en homon i emen ling centraal en belicht hiervan het maatschappel ijke het cogniti eve en het s turende aspect daarnaast 12 komt het subjectieve karakter van de werkelijkheid bruis j aan de orde over onderwijs i n taa l beschouwi ng in levende talen nr 384 1983 p 414 416 1 17 interv i ew met a l bert kamer co ordinator van aclo cal car w i m van h meddens m ges p r ek over taa l beschouw i ng grammat ic a en dat gelul van jou meer over taalbeschouw i ng de slo naa r aan l ei d i ng van het in 1981 verschenen in moer 1 9 7 3 3 p 77 88 1 boekje ov er onderwijs in taalbeschouwing aclo de auteurs geven een samenvatting van de stand m slo 1981 van zaken ten aanzien van het taalbeschouwingson derwijs en kondigen de oprichti ng van grammat i com 13 aa n buys a reflecte r en op het opste l 18 i n moer 1984 3 p 2 12 1 ca l car w i m van h meddens de auteur be s chrijft een themat is ch e essenseri e neder l ands eenhe i d van taa lgeb r ui k en over opstel sc hrijven in een reek s van a cht l es sen taalbeschouw i ng wordt geprobeerd door m i ddel van ref l ectie op de ei in levende ta len nr 321 1976 p 536 5651 gen opste ll en en d i e van mede l eerli ngen tot verbete het verband tussen taalgebru i k als hande li ngs r ing van de schri jfvaard i ghe i d te komen daa r naa s t systeem en taalbes c houw i ng a l s besprek i ngs worden doelste lli ngen van en e r vari nge n met de l es systeem vormt de bas is van deze u iteenze ttin g de s en be s ch reve n auteurs bepleiten een longitudinale aanpak waarbij het cri terium voor het geven van taalbeschou 14 w i ngs grammati ca onderwi js i s heeft het geleerde buys a een funct i e i n het handel i ng s systeem taalvaardig zijn in moer 1984 4 p 39 501 19 de auteur beschrijft een thematische essenserie dam e a rasenber g over taalvaardig zijn op basis van de eigen erva ge l iegd of ge l ogen ringen van leerlingen met communicatieproblemen in lentz van tu ij l red 1982 3 p 11 161 wordt ernaar gestreefd om door reflectie op eigen de auteurs schetsen een u it v ijf stappen bestaand taalvaardigheden meer zicht op de eigen communi model waarmee een leerkracht gebeu rteni ssen i n de catiemogelijkheden te krijgen de ervaringen van kla s kan u i twerken tot een l es taa l be sc houwing leerkracht en leerlingen worden beschreven evenals de doelstellingen van de reeks lessen 8 0 20 taalbeschouwing d ie geri cht i s op vergroting van de dam s ma h j gr i ffioen b pr i ns e a taalvaardighe i d taalbeschouwing als reflectiviteit eerste verslag van het onderzoeksproject ref ectiviteit 25 enschede slo 1985 studies in leerplanontwikke dort slij per m va n l i ng 4 134 p g rammatica i n het ba sisonde r w ij s in hoofdstuk 1 van d it onderzoeksversl ag worden in lammers lentz van tuijl red 1984 verschillende opvatti ngen over taalbeschouwing ip 80 87 besproken en vergeleken de auteurs kiezen voor tekst van een lezing gehouden op de conferentie taalbeschouw i ng als reflectiviteit in hoofdstuk 2 taalbeschouwing ter d i scuss i e de auteur schetst wordt de onderzoeksmethode ontw i kkelingsonder enkele opva tt ingen over het grammatica onderwijs zoek verantwoord in hoofdstuk 3 beschrij ven de op de basisschool z ij heeft bezwaar tegen het cen twee bij het onderzoek betrokken leerkrachten hun traa l ste l len van de zi nskern een syntactisch noch ervaringen met de gegeven l essen in hoofdstuk 4 semantisch du i delijk te markeren eenhe i d en vraagt bespreken de onderzoekers hun bevindingen formu meer aandacht voor beteken i srelaties zi j p l eit e rv oor leren zij vraagstell i ngen waarmee zij geconfronteerd grammatica als onderdeel van het taalbeschouw i ngs werden en gaan zij in op theoretische gezichtspun onderwijs niet af te schaffen maar te vernieuwen ten in hoofdstuk 5 worden de conc lusi es weergege ven en probl eemstell i ngen voor vervolgonderzoek 26 geformuleerd eenveren f van r grootendorst wat hebben we ook weer a rgumentati eleer l 21 i n van paassen rijlaarsdam zwi tserlood red dekkers p 1984 p 112 130 1 woorden rijk na een in l eidende paragraaf waarin de auteurs de in lentz van tu i jl red 1982 4 p 21 27 1 theorievorming over argumentati e schetsen beper de auteur geeft een aantal suggesties voor taalbe ke n z i j z ich to t een benaderi ng een d i alec tisch e ar schouwings lessen over woorden woordlaborato gumentatieleer d it theoretische standpunt wordt rium woorden lij st woordme l od ie modewoorden gedemonstreerd aan een cursus betoogana lyse met als elementen het onde r kennen van een meningsver 22 sch i l het interpreteren van een betoog en het ontle dekkers p den van de argumentatiestructuur in een slotpara kinderen bezig met taalregels zijn ware jonge graaf bespreken ze onder welke voo r waarden argu onderzoekers mentatieleer op school gegeven kan worden en ge in onderwijs en opvoeding jrg 25 1973 nr 3 ven ze een voorbeeld van een analyse opdracht p 59 62 1 de auteur betoogt dat de taalstructuur wel op een 27 systeem lijkt maar niet consequent gesystemati etshout h van de n seerd is daaraan moeten didactische consequenties je gebruikt te veel en taalbeschouwing in de verbonden worden hij schetst enkele alternatieven freinetklas naar aanleiding van de begrippen morfologische en in over vernieuwing jrg 3 1983 nr 3 p 9 161 syntactische valentie in freinetscholen wordt geen taalmethode gebruikt maar schrijven de leerlingen zelf de teksten waar 23 mee gewerkt wordt bij de bespreking van deze dekkers p teksten worden aspecten als opbouw spelling stijl werkp lan taal 3 taalbeschouwing beschouwd s he rt ogenbosch malmberg 1982 104 p een ideeenboek voor onderwijsgevenden i n de bo 28 venbouw van de bas i sschoo l de l esvoorbee l den z ijn fa s e g uitgewerkt i n een i nleiding voor de l eerkracht een taalbeschouw i ngsonderw ij s in een mult i cu l ture l e uitwerk i ng voor de klas verdere suggesti es een bi groep b l iografie met verw ijzi ngen naar gebru i ksmateriaa l in lammers le n tz van tuijl red 1984 aan de orde komen de voorbee l den thema s mon p 7 5 7 9 delinge commun icat ie taalvormen spelen met taa l tekst van een lezing gehouden op de conferent ie taa l beschouwing ter d i scuss i e de auteur betoogt 24 dat taa l beschouw ingsonderwijs i n een mu l ticulturele dekke r s p g van hierden groep a ll een l u kt als het i n het taa l handelen verwe taalbeschouwing zonder drempels ven i s zij werkt dit u i t voor het sch ri j f s pe l onder in moer 1983 3 5 p 135 141 1 w ijs het bespreken en corrige ren van geschreven in het a rtike l wordt een l ong itud i naal p lan kleuter teksten voor ze gedrukt worden i s een b ij u itstek ge school voortgezet onderw ij s geschet st voor een s c h i kt mome n t voor taa l beschouwing gezien de 81 eisen d ie de k i nderen zelf aan di e teksten stelle n 33 glopper k de g r ijlaarsdam 29 taa lbeschouwing al s alternatief voor trad itionee l fa s e g grammatica onderwijs taa l beschouwingsonderwi j s i n een multi culturele i n l even de talen n r 379 1983 p 93 1031 groep kritische beschouwing van de aclo m slo nota i n lentz van tu i j l red 1982 5 p 29 341 over onderwijs in taa lbeschouwing 1981 de au identi ek aan fase 1984 zie aldaar teurs bespreken eerst de manier waarop de voors en tegens van het grammatica onderwijs tegen elkaar 30 z ij n afgewogen ve rvo lgens de doelstell i ngen in frank h l de groot houd organ i satie en werkvormen van taalbeschou werken met het woordenboek in je achterhoofd w i ng z ij concluderen dat taalbeschouwing op dit in levende talen nr 395 1984 p 500 503 moment nog geen alternatief voor het grammat i ca de auteurs beschrijven hun praktijkervaringen met onderwijs vormt taks 1982 ze geven enkele lesverslagen en con cluderen dat het lespakket veel vaak leuke oe 34 fenstof maar te weinig leerstof biedt dat het reflec gr i ff ioen j tieprobleem onderschat wordt dat de lessen te taal taalvaard igheid taalgebruik taalbeschouw i ng kundig zijn en dat ze cursorisch het best tot hun in levende ta len 1975 p 478 491 1 recht komen de auteur reagee rt in d it a rtikel op de denkbee lden van van ca lcar 1975 de belangri jkste kr it iek richt 31 zich op de integrat i e van hulpdisciplines socio geldaren a va n psycho en pragmali nguisti ek i n het taalbeschou reflect i e i n het onderw ijs een bespreki ng van taal w in gson der w ij s i n het l aatste gedee lte w ordt een beschouwi ng als reflectiviteit mogel ijk alte r nat i ef u i teengezet in spiege l j rg 4 1986 nr 2 p 67 76 1 besp rek i ng van damsma e a 1985 na een ko rt e 35 weer ga ve van de i nhoud betoogt de auteu r dat de griffioen j onderzoekers niet consequent z ijn i n hun methodo lo ref le c teren gische opva ttingen actie onderzoek wordt gecombi i n sp iegel j rg 1 1983 nr 3 p 97 100 1 neerd met empi ri sche vraagstellingen vervolgens bespreking van f a j ko rthagen leren reflecteren formu l eert hij dri e specif i eke krit iekpunten 1 het als basis van de lerarenop le iding har lingen f levo onde r zoeksve l d is n i et systemati sch i ngeperkt 2 de druk 1983 d i sse rt ati e uva svo reeks 67 de au presentat i e van de onde rzoeksre s u ltaten is te i m teur legt een verband tussen ko rt hagens visie op re p res s ion is t is ch 3 de s tructuur van het verslag is fl ectie en taa l beschouwing onove rzic hte li jk en maakt h et ontoeganke lij k 36 32 gron ingen a van p zevenberge n glasbars h s k roo n de taal der dieren een taalbeschouwi ngsles i ntercultu ree l o n derwijs moedertalen anders dan in levende talen nr 403 1985 p 403 404 standaard neder lands en taalbeschouw i ng uitgaande van een hoofdstuk uit un i versele taalkun i n mo e r 1986 2 p 116 124 1 de van v fromkin en r rodman neder landse be de auteu rs bep l e i ten de noodzaak van interc u l tu ree l werking a neij t dord r echt for is pub lications onde r wi j s op a l le bas issc ho l en naar aanle i d i ng van 1983 bes chr ijven de auteurs een les taalbeschou het toenemende aanta l a ll o c htone ki nderen i n nede r wing over de taa l der d i eren land z ij zi en taa l be s chouwi ngsonde rwijs a ls het het b ij deze les behorende opd r a chtenstenc i l is af m idde l b ij u i ts tek om al l oc htone en au t ochtone taa l gedrukt in levende talen nr 405 p 548 549 1 vari ete iten in de samenleving te i ntegre ren en zo doende tot een culturee l plura l isme te komen z ij 37 gaan i n op het begr i p taalbeschouw i ng op bas is van groot h de j k le i nepie r r eed s ve rsc henen lite r atuu r vervo l ge n s doen de au traditionele g rammati ca en taal beschouw i ng teur s enke l e g l oba l e less uggest ie s voor de bas i s in levende talen 1984 p 406 407 school opge s p litst in taa l bes c houwel ij ke s uggest i es een bes p r eki ng van traditionele grammatica en t a al met betrekk i ng tot het bereiken van i nterculture le beschouw ing van w p ijffers de auteurs menen dat doelen enerzijds e n t aal be hee rsin g s doel en a nd erzijds in d it boek op een te grote doelgroep wordt gemi kt hoewe l daa rdoor alle onde rw ijsn i veaus pa l0 mo info rmatie eru i t kunnen putten bovend i en wordt volgen s hen een verband ge legd tussen theor ie en praktij k hoewel een alternat i ef taal besc houwingson derwijs n i et con creet wordt gemaakt 82 38 de c onferen ti e taalbesc ho u w in g te r d isc ussie be haans a vat b i o en b i bl i ografische gegevens over de i n le i taa l beschouwing en taa l beheersing ders op de c onferent i e toe lic htingen op de inle id in i n moer 19 7 514 p 224 230 gen en d iscussi epunten in een nabeschouwi ng for de auteur maakt een ondersche id tussen muleren de auteurs zes ste lli ngen over taa l beschou performance verbeter i ng b i jvoorbeeld concentrat i e wi ng oefen ingen en competence uitbrei d i ng het laatste wordt als wezenl ijk gezien voor het moedertaalon 43 derwijs en kan al leen tot stand komen op basi s van hoven p van den t a albe sch ouw i ng c ompeten ce uitbreid ing wo rdt m o betoog beschouwen gelij k geacht ten aanzien van onder andere het l ex i in van paassen rijl aarsdam zw itserlood red con transformati one l e re l aties en de taalgebruiks 1984 p 131 153 1 s ituat ie de auteur behandelt de beschouwing van argumen tatie i n teksten aan de hand van twee thema s 1 39 het herkennen van argumentatiestructuren 2 het hagen a j stu rm beoordelen van argumentatie als posit iekeuze in een dialect en schoo l kwest i e in d i scuss i e in een i nle i dende paragraaf gron i ngen wolters noordhoff 1982 dcn cah i er p l aatst hij deze thema s binnen een taalverkeerstaak 12 144 p d i e wei nig aandacht kr ijgt i n het onderwi js het for hagen besp reekt i n di alect p 113 117 het ver mu l eren van een kritiek op een betogende tekst schijn s e l d i a l ect en d ial ectgebruik speciaal i n re lat ie tot het onderwijs in onderwijs in dialectbeschou 44 wing p 118 144 legitimee rt sturm dialectbe hube rs g schouwing aans l uiti ng b ij het bekende bestr ijd i ng taa l besc houwing vooroordelen wegnemen leerbelemmer ingen van in moe r 19 7 9 4 p 8 20 1 d i a l ectsprekende k i nderen en p l aatst het b i nnen het het verslag van het onderdeel taa lbeschouw i ng van taalbe sc houwingsonde rw ijs sugge s t i e s voor de or het von congres 1979 beschrijft de u i tkomst van gan i sati e van onderw ij s i n d i alectbes chouwing wor d i scuss i es over een taalbeschouwelijke benader i ng den gevolgd doo r drie lesvoorstel l en van spe lli ng en tekstontl ed i ng de auteur gaat in op de verhoud ing tussen theoretische inz i chten en de 40 prakti jk van het moedertaalonderw ijs en schetst een hagen t al gemene taaltheorie voor de schoo l mon ito r ing en taa l beschouwing in lammers lentz van tui jl red 1984 45 p 88 941 huishof h tek s t va n een l ez i ng gehouden op de conferent i e taalwetenschap en het vak neder l ands taalbe sc ho uw ing ter disc ussi e de auteu r legt een in van paassen ri jlaarsdam zwitserlood red verband tussen mon i tor i ng en r eflectie d i t lei dt tot 1984 p 154 176 1 een d ri ed i mensionale referentie el i nteracti onee l for de auteur be li cht de verhouding tussen taalweten mee l normat ief benaderi ng van het taa l be schou schap en het moedert aa londerwijs h ij p laatst ver wi ngsonderwijs de aut eur p l eit voo r een evenwich sch il lende opvatti ngen over taal beschouw ing en en tige ve rtegenwoord i g i ng van deze d imensies in het ke le methodes i n een schema met als dimens ies d i moede rt aalonde rw ijs en waarsc huwt voor een te dactiek niet d i sc i p linair sterk d i sc ip li na i r en ee nzi jd i ge n adruk op commun i cat ief onde r wijs doelste l l i ngen praktisc h ger i cht intellectueel ge richt ten aanzien van de onderwi j sleersi tuat i e 41 wordt een onderschei d gemaakt tussen mets ver hezemans m bonden met taa l vaa r dighe i ds les s en en ext r a ref l ec vragen ste ll en t i e op taa l a l s doe l op zich communicat ieve taalbe in lentz van tui jl red 1982 7 p 43 48 1 schouwing de ext r a communicatieve taalbe schou d e auteur dee d o n derzoek naa r de man i er waarop w i ng wo rdt u itgewerkt doo r een schets van wat de a llochtone k inderen vragen s tel l en en beschri jft hier taa l kunde te b i eden heeft en do or enke l e prakt ij k een reeks lessen om hun inz i cht en vaardighei d i n voo r beelden het stell en van vragen te vergroten dit a rtike l staat i n de inhoudsopgave ve rme ld als taa l wetenschap en moedertaalonderw i j s 42 hogendorp a m koppe rs i va n meel is e a 46 taalbes cho u wing op de bas issc hool jansen f in lammers lentz van tu ijl red 1984 taalkunde taa l be sc hou w i ng of to ch maar p 25 63 1 ontleden tekst van de voor informatie voor de deel n e me rs aan i n levende talen nr 402 1985 p 347 349 1 83 bespreking ven e a binnerts en j m van der horst dialectolog i sche i nzi chten over taalvariati e en leggen jan klaassen op herha ling een ande re kijk op gram uit hoe deze van belang kunnen zijn voor leraren en matica hulshofs a rti kel taalwetenschap en moe leerlingen tenslotte vermelden ze suggesties voor de rt aa londerwijs i n van paassen rijlaarsdam opdrachten en lessen zwitserl ood red 1984 en lammers lentz van tu ijl red 1984 52 lammers h 47 voorwaarden voor taalbeschouwingsonderwijs jansen f m basyens in lentz van tuijl red 1982 p 17 19 1 autotaa l besch ouw i ng de auteur beschrijft de voorwaarden waaraan leer in moer 1980 5 p 12 18 1 kracht en leerlingen moeten voldoen wil een les taal de auteurs beschr ijven een reeks taalbeschou beschouwing tot een succes worden wingsle s sen naa r aan le i d i ng van autonamen z ij con s tate ren dat bij lessen a l s deze ook maatschap 53 pel ijke en h i storische aspecten betrokken moeten lammers h worden taalbeschouw ing en communicatieve competentie in levende talen nr 387 1983 p 625 6301 48 de auteur ondersche idt ten aanz i en van het begrip klein r communicatieve competentie een linguistisch en een geric ht e taalbeschouw i ng pragmal i nguist isch aspect en beredenee rt in hoever i n g lot jrg 2 1979 nr 2 p 141 1461 re taalbeschouw i ng voor elk van deze aspecten tot bespreking van n i euwenhu i jsen 1978 de auteur verbetering kan l ei den geeft een ko rt overzi cht van de inhoud en legt daar bij de nadruk op het programmat i sche eerste hoofd 54 stuk vervolgens bespreekt hij dr i e prob lemati sche lammers h punten 1 d e verhoud i ng tu ssen fundamentele pa de prakti jk van het taalbeschouw i ngsonderw ij s t ronen en begr i ppen van het denken en de uitdruk i n l e vende ta len n r 388 1984 p 24 29 1 k i ng daarvan i n taal 2 n ieuwenhu ijsens keuze prag ve rv olg op lammers 1983 dit a rti kel gaat over de mat i sche kwesties buiten beschouw i ng te laten 3 mogelijkheden om de daar geschetste theor ie in de de doel stelli ngen d i e voor taalbeschouwing gekozen praktij k te brengen er wordt een overzicht gegeven worden van verschi llende vormen van taalbeschouwingson derwijs en mogelijke doelstel lingen voor dat onder 49 wijs ve rvolgens worden enkele punten belicht d ie k looster w g samenhangen met de praktische uitwerk i ng van taal je we e t n i et wat je weet een verantwoord i ng beschouw i ngsonderwijs keuze van materiaal struc in spektator n r 4 1974 p 9 13 1 tuur van de les lesvoorwaarden de aut e ur geeft een verantwoording van het school boek je weet n iet wat je weet moderne taalkunde 55 voor het eerste leerjaar mavo havo vwo deze me lammers h thode w il meer z ij n dan een grammatica en is geba taalbeschouw i ng in een interdiscip l inair perspect i ef seerd op de overt uig i ng dat bevordering van een in lammers lentz van tu ijl red 198 4 taa l besc houwingsa tt itude het vermogen ontwikke lt p 67 74 1 de i ntu it i eve kenn is van de e i gen taa l te explic iteren tekst van een l ezing gehouden op de conferentie taalbeschouw i ng ter discussie de auteu r stelt dat 50 een interdiscip li naire benadering waaraan wordt bij kroon s r lieb rand gedragen door de taalwetenschap de leerplanont tien l essen over taa l var i atie wikkel i ng en de ontwikkelingspsycho l ogie vere ist is in moer 1982 3 p 22 34 1 om tot goed taalbeschouwingsonderwijs te komen na een theo ret i sche i n leidi ng beschrijven de auteurs bij z o n be nadering m oet echter systematisc h u i tge een ree ks van ti en l essen over d i alectgebruik in ne gaan worden van de commun icati eve situaties waar derl and d e l eerli ng e n ve r werken deze i nformati e in leerli ngen zich bev i nden tene i nde een te grote dis door het u i tvoeren van een aantal taalbeschouwelij crepantie tussen onderzoeksresultaten en vragen ke activite iten vanuit de praktijk te vermijden 51 56 kroon s r l i ebrand lammers h taalvari ati e en dialectbes chouw i ng een krit iek nader beschouwd in van paa ssen rijl aa rs dam zw itse r lood red in levende ta len nr 400 1985 p 242 2451 1 984 p 63 85 1 rea ct ie op velthoven 1985 de auteurs bespreken enkele soc iol inguistische e n 84 57 lammers h l lentz h van tu i jl 62 taa lbescho u wing ter discuss ie lepeltak j enschede slo 1984 140 p taalbeschouw i ng en i nformat i ca in het voort gezet verslag van een op 16 mei 1984 gehouden confe onderwijs renti e over taalbeschouw i ng bevat een in le idend ar i n l even de talen nr 393 1984 p 376 38 01 tikel lentz e a 1984 de i nformat i e d ie de dee l ne een p l e i doo i voor een vakken geintegreerde aanpak mers voo r af ter besch i kk i ng werd gesteld hogen van het vak i nfo rmat ica i n het voo rtgezet onde r wij s dorp e a 1984 de gehouden lezingen lammers en voor experimenten binnen het moede rt aalonder 1984 fase 1984 van do rt sli j per 1984 hagen wijs i n het bijzonder de taalbeschouw ing in het 1984 tack 1984 sw ital l a 1984 en een verslag eerste gedeelte wordt besproken i n hoeverre taa lbe van de d i scussie naar aanle i d i ng van de lezingen schouwing een rol kan spelen b ij te ontwikkele n cu r sussen informatica in het voortgezet onderwijs het 58 tweede deel bevat een voorstel voor een ser i e l es lentz l w herr litz h lammers sen zoals d ie als experi ment gegeven werden in taalbeschouw ing een ki nderspel 1984 i n lammers lentz van tu ij l r ed 1984 p 1 1 231 63 de auteurs verwerpen een taalbeschouw i ng die z ic h l int p va n eenzijdig op de verbeter i ng van de taa l vaa rdi ghe i d communicati e op afstand gesproken vormen van richt u itgaande van de man ie r waa rop kinderen re taalverkeer in de media flecteren en waarbij het spe l een bel angrijke rol in van paassen r ij laarsdam zwitserl ood r ed speelt formuleren z ij twee inva l shoeken voor taalbe 1984 p 8 37 1 schou w in g 1 een func ti o nele ben aderi ng taa l be de auteur behandelt tweegesprekken zoals d i e voor schouw i ng als didactiek voor het taalvaard i ghe i dson komen i n tele en massacommunicatie na een pl e i derw ijs en 2 taa l beschouw i ng als cu l ture le dooi voor meer aandacht voor de med i a in het moe vorm i ng de rtaa l onderw i js geeft de auteur een cl ass ificati e de theori e socio retorica wo rdt toegepast op het 59 advi esgesprek en het politieke intervi ew dit l eidt tot lentz l h van tu i j l een analyse waarin het accent op interact i onele en kij ken naa r hoofdle tt ers en punten organ i satorische elementen ligt het doel van zulke in lentz van tuijl red 1 982 6 p 3 5 42 1 analyses is het ontdekken en zelf leren toepassen de auteu rs vestigen de aandacht op een onderwerp van retor i sche rege ls waar de mee s te taa l boekj es nauwe lijks aandacht aan bestede n het gebru i k van hoofd l etters en punten 64 en geven enke l e suggesties om deze stof op een medden s h taal be schouwel ijke man ier te behandel en traangas braakgas zenuwgas in moer 1982 1 p 7 21 1 60 voor het onderwijs i n praten en lu isteren worde n lentz l h van tui jl p raktische aanwijz i ngen gegeven tevens wordt de gehe i m samenhang van taalbeschouwing met spreek lu i ster i n lentz van tui j l red 1982 2 p 3 91 vaar d igheid uitgewerkt en er worden analyse beschrij ft een reeks taalbeschouwi ngslessen naar moge lijkheden gegeven d ie u itgaan van een taa l be aanleid i ng van het thema gehe i m aan de orde ko schouwingsmodel dat gebaseerd i s op een i ndel i ng men het woord gehei m de taa l van gehe imen met in syntax is semanti ek en pragmat iek taal bondgen ootschappen sl u iten de taal van de namen 65 medden s h 61 gaat u zitten zolang het nog kan conversati e lentz l h van tu ijl red analyse i n de bovenbouw katernen taa lvaardigheid in de basisschool in van paassen ri jlaa rsdam zwitser lood red enschede slo 198 2 1984 p 3 8 62 1 in deze losbl ad ige katernen wo rden de resulaten van rad i o en tv programma s zijn het materi aal waaraan het slo p roject taalvaard ighe i d in de basi sschoo l de auteur z ij n theo retisch kader demon stree rt dit naar de prakti jk vert aa ld door het geven van lessug kader omvat de dri e niveaus pragmat iek communi gest i e s en voorbeelden di dactische aanwijz i ngen en catiesi tuat i e di gita l e en analoge communicati e taal achterg r ondinformati e behalve de rubr iek taal be u i t i ng en taalhandeli ngen sequenties beu rt en en schouw i ng z ijn er onder meer b ij dragen over taal beurtwisseling semantiek betekenis en werkelijk drukken werken met teksten en gesprekken i n de hei d en syntaxis voort gangsschema en werkelijk kl as heid tenslo tt e wordt dit theoret isc h kader omgeze t 85 in een aantal vragen die n i et a lleen naar aanle id i ng 70 van gesprekken op radio en tv gesteld kunnen wor p ijffe rs w den maar d i e ook op andere gesprekken van toe traditionele grammatica en taalbeschouwing pass i ng z ijn gron i ngen wolters noordhoff 1983 104 p dit boekje is voornamel i jk bestemd voor studenten 66 aan pa s en lerarenople i dingen en beoogt de aan nieuwenhuij sen p m staande leraar te helpen de veelheid van taalver r i cht ing geven aan taalbeschouw i ng schijnselen te systematiseren deze systematisering in spektutor jrg 6 1976 nr 5 p 260 275 1 volgt de indeling klank woord zins en beteke de auteur betoogt dat taalbeschouw i ngsonderwijs nisleer waaraan soc i olinguist i sche pragmatische en de taa l beheers i ng kan verbeteren mi ts nagegaan log i sche onderscheid i ngen z ijn toegevoegd de 16 wordt op welke punten de taa l beheers i ng van de ko rte hoofdstukken worden vergezeld van opdrach leerl ingen voor verbeter i ng vatbaa r is h ij noemt ten en l iteratuu rv erwijz i ngen voor verdere stud ie condit i onel e zinnen a l s voorbeeld van een lacune in het taa l ve r mogen de door de transformationeel 71 generatieve theorie geinspireerde taalkunde is de pisfoor e r k i elt e postma taa l kund ige basi s voor zo n taa lbeschouwing lesideeen gron i ngen wolters noordhoff 1984 102 p 67 de auteurs geven 227 in r ubr i eken gerangsch i kte n i euwenhu i jsen p m les i deeen voor het voo rtgezet onderw ijs beha lve de ge richte taalbeschouwing rubriek taalbeschouwing met 12 suggesti es bieden gron i ngen wolters noordhoff 1978 187 p ook de rubrieken woorden leesvaardighe id in hoofdstuk 1 zet de auteur zijn opvatti ngen u i teen luisteren en media aanknopi ngspunten voor taal taalbe s chouw i ng kan een b ijdrage leveren aan een bescho uwelijke act i v i teiten met werkb l aden grotere taalbeheersing a ls d i e beschouw i ng zich ri cht op l acunes in het taalvermogen in de hoofd 72 stukken 2 e n 3 wordt deze benadering u i tgewerkt sl uis k voo r twee van die l a cunes de v oorwa ardel i j ke rel a nota taalbeschouwing n i et publiekgericht ti e en presupposities en andere i mp li caties in hoofd in moer 1 982 3 p 50 54 1 stuk 4 introduceert hij de begri ppen autonome en krit ische bespreking van over onderw ijs in taalbe geinteg reerde taalbeschouw i ng en geeft hij enkele s chouwing aclo m slo 1981 de auteur noemt voorbeelden a ls voo r naamste bezwaar dat de not a geen handre i king aan l eerkrachten van de basiss c hool b iedt 68 paass e n w v a n g r ij laarsdam f zw i t s e r lood 73 red swita l la b taalbeschouwing voor gevorderden leerpl anontw i kke li ng voo r taa l beschouw i ng bemer s he rtogenbosch malmberg 1984 dcn cah i er 15 kungen zur aktue l len disk u ssi on 176 p in lammers lentz van tu ijl red 1984 een bundel a rtikelen over taa l beschouw i ng voor ge p 95 103 1 vorde rde leer l i ngen in de bovenbouw v an het voo rt tekst van een l ezi ng gehouden op de conferenti e gez e t ond e rw i j s en voor gevorde rde leraren de b ij taalbeschouwi ng ter d i s cussie de auteur reagee rt dragen z ijn geschreven door taa l wetensc happers en op een aanta l vragen die geformul eerd werden op moeten no g vert aa ld worden naa r de onderw i jsp rak een in 1 983 gehouden werkconferent ie over taal be t ijk b e vat a rti kel en over gesproken vormen van taa l schouw i ng hij brengt deze vragen onder in een verkeer in de med ia van lint c onvers at i eana l yse schema waar i n de samenhang tussen doelstell ingen meddens taa l var i at i e en d iale c t k roon lie d idact i ek leerp l anontw i kke l ing taa l beschouwi ngson brand p ragmat i ek en semant i ek van calcar argu derwij s taalvaa rd i gheid en taaltheo rie wordt aange mentat i e leer van eenveren grootendorst argu geven mentat ie i n een betogende tekst van den hoven taal weten sc hap en moedertaa l onderw ijs huishof 74 tack p 69 taalbeschouw i ng gedemonstreerd i n l essen over pee r w va n protesteren een ge bru i ksaa nw ijz i ng voor taal geb ruiken in nova et vete ra jrg 9 1 1982 1983 1 nr 5 i n l even de talen nr 368 1982 p 78 82 1 p 34 0 353 1 een aanvulling op taal gebru iken anko ne e a de auteur besc h r ijft e en reeks le sse n over prote ste 1978 in de vorm van een alfabetisch zaakregister ren een taalhandel i n g d i e vanuit een c u l tureel een van les onderwerpen commu ni catief en een grammati caa l perspectief be schouwd wo rdt daarnaast wordt een t i enta l andere 86 mogelijkheden voor de beschouwing van proteste 80 ren aangegeven vuu rmens a c j nalissen ki nderen onderzoeken hun taal 11 75 in mo e r 1984 3 p 22 31 1 tack p de auteurs beschri jven het werk van de sovjet excuseer ik kon niet beter onderwi jspsychologe l i ajdarova zi j ontwikkelde in moer 1983 2 p 19 26 1 een experimenteel moede rtaalonderw ijsprogramma de auteur beschrijft een reeks lessen over excuse waari n taal systemati sch tot object van onderzoek ren waarbij aandacht wordt besteed aan excuseer wordt gemaakt in d it a rt ikel staat d i e orienter i ng in strategieen en aan de maatschappelijke normen de taa l c ent raa l waarbinnen taalgebruik functioneert 81 76 vuurmens a c j na lissen tack p kinderen onderzoeken hun taal 2 1 een visie op taa l beschouwingsonderwijs vanuit de in moer 1984 4 p 23 29 1 praktijk de aute urs be sch rijven het werk va n de so vjet in l ammers lentz van tuij l red 1984 onderw ijspsychologe l i ajdarova d i e een exper i p 88 94 1 menteel moede rtaalonderwijsprogramma ontwikkelde de auteur beschr ijft een taalbeschouw i ngsonderw ij s waari n taal systemat isch tot onderwerp van onder dat z ich richt op de reele behoeften van de l eer li n zoek wordt gemaakt in dit a rtike l staan spe ll ings gen h ij g eeft a a n hoe hij de aarzelingen van de leer mo rfologisch onderzoek en poeti ca centraal li ngen overwint om vervolgens voor hen reele com municatieve si tuaties aan de orde te stellen bij deze benader i ng spelen normen en conventies een cruc i a le rol publikaties over de vraag 77 wat is taalbeschouwing taks w het woordenboek i n je achterhoofd er bestaan verschil l en de o p v atting en over wa t in moer 1982 5 p 46 54 1 taalbeschouwin g nu p recies is h oort het bes ch rijft een reeks taa l beschouw ings l essen voo r de grammat ica ond er w ijs er oo k bij is ta a l be l age re kla s sen van het voo rt gezet onde rwijs over schou win g h etz elfde als reflectie wat zijn d e woordvorm i ng doelstelling en v a n het taal beschou w ingsonder 78 w ijs7 w at is d e plaa t s van taa l beschou w ing tordoir a als onderd eel van het mo edert a alon derwijs taalbe sc ho uw i ng voor mto en vto niet ie d ereen bean tw oor d t d eze vrag en op de i n levende talen n r 364 1981 p 641 659 1 zelf de m a nier in de vol g en de publikaties pro beschr ij ving van een l i ter atuu ronderzoek naar de beren de auteurs zul ke vra g en te be a nt woor aansl u iti ng van moede rt aal grammati ca onde rw ijs op den en daarmee leveren ze direct of indirect het vreemde ta l enonderwijs de auteur schetst de si een bijdrage aan de ont w i kkeling van het be tuat i e i n nede rland en d iverse europese l anden en grip taalbeschouwing en aan het taalbe signalee rt i n het bu itenlandse onderzoek een ten dens naar ee n taa l beschouw i ngsonderwijs dat fundamen schou w in gson derw ijs teel verschilt van het tradit i onel e grammatica onderw i js zi j beple it de ontwi kkeli ng van een leer 1 2 5 7 8 9 10 15 17 18 20 24 25 gang taa l beschouwi ng waarin op sy s temati sche wi j 28 31 32 34 35 38 39 40 42 44 45 ze de betrekki ng tus se n de moedert aa l e n de vreem 48 49 51 53 54 55 57 58 62 64 66 de talen ver werkt is 67 68 70 73 76 78 80 81 79 publikaties over de praktijk ve l thoven a de taa l bescho uw i ng vol gens lammers van het taalbeschouwingsonderwij s in levende ta l en nr 400 1985 p 238 245 1 k ri t is che bespreki ng van lammers 1983 1984 de suggesties voor de praktijk van het taalbe auteu r bekri t i see rt de opzet van de a rti ke l e n en be schouwingsonderwijs zijn er in allerlei soorten toogt dat ze ni et bru ikbaar zijn voor de onderwijs en maten varierend van summiere aanduidin prakt ij k gen van onderwerpen die op taalbeschouwelij ke wijze behandeld kunnen worden tot uitge werkte lesvoorstellen met een verslag van d e 87 pr aktij k ervaringe n we make n een on dersc he i d recensie s en re acti e s tussen lessu gg esties en voorst e llen enerz ij d s en ui tgew erk te lesvoorstellen an d er zijd s su g in deze ru b ri ek vindt u b oe kb espreking en en gesties en voo rstellen geven een korte aandui reacties o p a rti kelen en pu b li k aties ding van mo g elij ke on d erw erpen en even tueel de manier w aarop ze aan d e orde aclo m slo 1981 33 72 gest e l d kunnen wor d en u i tgew er kte les damsma e a 1985 31 voorstellen g even g e d eta ille e rd aan h o e e e n calcar van 1975 34 bepaald onderwerp op taal beschou w elijke ma huishof 1984 46 nier in een of meer lessen of in de vorm van kort hagen 1983 35 een thema behandeld kan worden en even lammers 1983 1984 79 tueel wat de ervaringen met dergelij ke lessen lammers lentz van tuijl red 1984 46 zijn uit g e we rkte lesvoorst ellen z ijn h e rk enbaar nieuwenhuijsen 1978 9 48 a an een gecursiveerd nummer pijffers 1983 37 sommige lesvoorstellen zijn expliciet voor een velthoven 1985 56 specifiek niveau o f schooltype bedoeld soms blijf t zo n aanduiding achterwege w e maken onderscheid tussen het basis en het voortge zet onderw ijs en voor zover mo g elij k tussen de onder en de bovenbou w d e onderbouw van het basison der w ijs omvat de groe p en 1 tot en met 5 vroeger de kleuterschool en de klassen 1 3 de bovenbouw de groepen 6 tot en met 8 vroeger de klassen 4 6 de onder b ou w van het voortgezet onder w ijs omvat de klassen 1 3 de bovenbou w klas 4 tot en met het laatste schooljaar bas i sonderwijs 1 4 15 19 21 22 27 28 32 41 59 60 61 80 8 1 basisonderwijs onderbouw 5 6 bas i sonderw ij s bovenbouw 1 1 23 voortgezet onderw i j s 3 15 18 39 62 67 71 78 voo rt gezet onderwijs onderbouw 10 20 30 36 47 74 75 76 77 voo rt gezet onderw ij s bovenbou w 13 14 16 26 43 45 50 51 63 64 65 88