Bijlage 2 – Stellen – wat moet je daarvoor kunnen?

bi j l age 2 stellen wat moet je daarvoor kunnen een poging tot concretisering van de doelstellingen van het onderwijs in het produktief schriftelijk taalgebrui k dr s h w esdo r p 1 het is wellicht mogelijk de doelstellingen van het basisonderwijs niveau eind zesde klas voor het produktief schriftelijk taalgebruik te formuleren in termen van leesbaarheid deze benadering zou kun nen uitmonden in een formulering als de volgende aan het eind van het basisonderwijs moet de leerling in staat zijn in een tijd van x minuten een stuk geschreven taal te produceren van minstens 4 zinnen de gemiddelde zinslengte moet liggen tussen de 5 16 woorden het gemiddelde aantal lettergrepen per 100 woorden moet liggen tussen de 127 en 157 de leesindex wordt dan 80 100 bovendien kan een bepaald percentage persoonlijke woorden geeist worden b v 7 bij een bepaald percentage per soonlijke zinnen b v 20 men kan ook van de leerlingen een maximale gemiddelde zinslengte van 10 en een maximale gemiddelde woordlengte van 1 48 eisen 2 1 het is ook mogelijk de doelstellingen te formuleren in termen van tekorten die opgeheven moeten worden 4 dit is gebeurd in het kader van een researchproject 0123 aan het research instituut voor de toegepaste psychologie te amsterdam waarvan de doelstelling is het construeren van een aantal toetsen ter meting van de produktief schriftelijke taalvaardigheid op het niveau eind basisonderwijs voor dit projekt was het uiteraard noodzake lijk de doelstellingen voor dit onderdeel van het moedertaalonderwijs te concretiseren de gedachtengang bij de concretisering was als volgt het onderwijs leidt op tot een bepaalde vaardigheid kennelijk wordt die vaardig heid niet voldoende beheerst anders zou er geen onderwijs in zijn er zijn dus tekorten te constateren inventarisatie van deze tekorten geeft een antwoord op de vraag wat het onderwijs in elk geval moet doen om de tekorten op te heffen daarmee is een deel van de doelstellingen van het onderwijs iets concreter geworden 425 opstellen van 12 jarigen werden geinventariseerd op aanwezige gebreken de geconstateerde fouten werden zo goed als het ging in een aantal categorieen ondergebracht deze foutencategorieen ware n 75 ontleend aan bestaande literatuur op het gebied van de foutenanalyse van het schriftelijk taalgebruik de gesignaleerde tekorten zijn in 5 hoofdcategorieen geplaatst zie de bijlage indeling van gesignaleerde tekorten de analyse van de opstellen leverde een globaal inzicht in de frequen tie waarmee de verschillende fouten voorkwamen op grond van deze informatie kon een aantal opgaven hier toetsen worden gemaakt waarin deze tekorten aan de orde werden gesteld de frequentie waarin de fouten voorkomen wordt weergespiegeld in de toets aan sommige tekorten wordt meer aandacht besteed dan aan andere de toetsen zijn dus concretiseringen sterker nog opera tionalisering van het onderwijsdoel de constructeurs stellen iemand die op een dergelijke toets minstens een bepaalde score behaalt heeft de gewenste produktief schriftelijke taalvaardigheid die doelstelling is van het basisonderwijs er zijn twee verschillende toetsvormen ontwikkeld in het reeds ge noemde project 0123 van het r i t p een objectieve toets en een interlineaire toets 2 2 de objectieve toets is een toets met vierkeuze items hij is objec tief scoorbaar d w z eventueel zonder tussenkomst van een menselij ke beoordelaar aan de hand van een meestal door een leerling ge schreven tekst worden items gemaakt de items zijn gewijd aan bepaalde categorieen van fouten nl die categorieen die blijkens de reeds genoemde tellingen voorkomen in het produktief schriftelijk taalgebruik van 12 jarigen behalve de veel voorkomende fouten tegen het taalgebruik komen ook fouten tegen de organisatie van het opstel aan de orde fouten op het gebied der conventies kunnen echter eenvoudiger in een aparte toets aan de orde gesteld worden het is de bedoeling uiteindelijk combinaties van toetsen te maken die een redelijke vertegenwoordiging bevatten van de op het beoogde niveau nog gesignaleerde tekorten het is echter soms moeilijk een bepaald tekort te categoriseren het categorieen systeem is niet ats dat was een groot probleem bij de foutenanalyse de resultaten van deze foutenanalyse moeten dan ook met de nodige voorzichtigheid worden geinterpreteerd wel zijn ze uiteraard een nuttige aanwijzing voor de toetsconstructeurs geweest die eruit kon den aflezen welke tekorten helemaal niet meer of nog helemaal niet voorkwamen zodat ze daaraan tenminste geen aandacht behoefden te besteden 2 3 de interlineaire toets is een niet objectieve toets hij moet door een beoordelaar worden gescoord de toets bestaat uit een veelal 76 door een leerling geschreven tekst die voorzien is van bepaalde tekor ten de leerling moet de fouten tussen de regels verbeteren de in de tekst verwerkte fouten zijn ongeveer dezelfde als bij de foutenanalyse naar voren komende tekorten het is in dit toetstype echter niet mogelijk gebreken op het gebied van de organisatie op eenvoudige wijze aan de orde te stellen om bij de scoring subjectieve beslissingen zoveel mogelijk te voorkomen is er een scoringsvoorschrift dat zeer nauwkeurig aangeeft wat nog wel goedgekeurd moet worden en wat afgekeurd moet worden in sommige regels zit een item te verbeteren plaats in sommige twee of drie de leerling wordt alleen beoordeeld op zijn behandeling van de bewust aangebrachte tekorten verandert hij op andere plaatsen iets aan de tekst dan wordt daarop niet gelet in een apart onder zoek wordt nagegaan of wel letten op niet bedoelde veranderingen invloed heeft op de uiteindelijke rangschikking der leerlingen het voordeel van de interlineaire toets boven de objectieve is dat hij voor de onderwijzer in de praktijk een zekere geldigheid heeft men is het er in het algemeen wel mee eens dat deze toets vaardigheden meet die van belang zijn bij het zich schriftelijk uitdrukken de leer ling moet immers zelf fouten verbeteren dus formuleren deze gel digheid is voor de objectieve toets minder duidelijk de leerling zet immers alleen maar kruisjes zie ook 2 4 1 2 4 discussie voor en nadelen van deze operationalisering 2 4 1 dit zijn indirecte methoden ter operationalisering van de pro duktief schriftelijke taalvaardigheid de leerling moet wel iets doen maar in het geval van de objectieve toets moet hij in het geheel niet in het geval van de interlineaire toets moet hij in geringe mate schrij ven dit is een nadeel de validiteit geldigheid van de toetsen moet nog worden aangetoond er moet nog worden nagegaan of de leerlingen die goed tekorten kunnen herkennen en aanvullen ook goed kunnen formuleren dit zal in het project 0123 worden gedaan het probleem is alleen hoe valt aan te tonen dat bepaalde toetsen de onderwijsdoelstellingen dekken als er nog geen duidelijke concretise ring van de onderwijsdoelstellingen is de toetsen zelf zijn een poging tot concretisering maar welke andere concretisering is beschikbaar zodat een vergelijking gemaakt kan worden het ligt in de bedoeling de toetsen te valideren tegen een criterium van opstelbeoordelingen elke leerling zal een aantal toetsen maken en tevens een aantal op stellen schrijven deze opstellen zullen door onderwijzers die het doelstellingengeweten van het onderwijs zijn worden beoordeeld ieder opstel zal door 5 onafhankelijke beoordelaars worden gescoord 77 nagegaan zal worden of er een sterk verband bestaat tussen de toets scores der leerlingen enerzijds en hun opstelscores anderzijds 2 4 2 de formulering van doelstellingen in termen van tekorten die moeten worden aangevuld is zeer praktisch zij gaat uit van de situa tie in de klas waar de onderwijzer elke dag tekorten constateert en er wat aan tracht te doen de benadering vanuit de tekorten theorie is daarom zo nuttig omdat een toets die vanuit deze theorie is opgebouwd direct kan laten zien welke tekorten per leerling of per klas nog niet voldoende zijn aange vuld de onderwijzer heeft veel sneller dan in de dagelijkse praktijk een antwoord op de vraag waar liggen de tekorten en wat moet ik dus doen het is voor een dergelijke werkwijze echter wel nodig dat toetsen worden geconstrueerd die geschikt zijn voor dit zgn diagnos tisch gebruik per subvaardigheid per subcategorie van voorkomen de tekorten moet een ruim aantal gevallen in de toets voorkomen bovendien moet de analyse van de resultaten op eenvoudige wijze mogelijk zijn zodat zeer snel subscores per vaardigheid bekend zijn 2 4 3 de toetsen zijn mits goed samengesteld uitstekend diagnos tisch te gebruiken vooral de interlineaire toets is goed te gebruiken als didactisch instrument als het niet in de bedoeling ligt om te toetsen is een interlineaire toets toch nog een handig hulpmiddel om bepaalde aspecten van schriftelijke taalvaardigheid klassikaal aan de orde te stellen een klas kan een dergelijke toets maken waarna klassikale bespreking van de verbeteringen kan volgen het voordeel is dat alle leerlingen dezelfde problemen hebben moeten oplossen zodat klassikale behandeling zinvol is bij het klassieke opstel is indi viduele behandeling van formuleer technische problemen regel in de praktijk heeft menige docent te weinig tijd om iedere leerling vol doende aandacht te schenken de leerling krijgt dus vaak niet vol doende informatie over de mate waarin hij de doelstellingen heeft bereikt 2 4 4 het effect op het onderwijs elke toets die een zekere status heeft in de onderwijswereld bein vloedt het voorafgaande onderwijsproces het onderwijs richt zich nu eenmaal naar examens e d die de enige tastbare concretiseringen van de doelstellingen zijn werken voor het examen of werken voor de toets is in vele scholen gewoon dit hoeft geen bezwaren op te leveren mits het examen of de toets waarvoor gewerkt wordt een concretisering is van alle onderwijsdoelstellingen wij weten echter allen dat geen enkel examen of geen enkele toets alle onderwijsdoel stellingen bevat het beste examen is altijd nog maar een gedeeltelijke 78 dekking van de doelstellingen als de doelstelling van het basisonder wijs is dat de leerling zich op een bepaalde wijze zie 1 schriftelijk moet kunnen uitdrukken dan dient op een afsluitend schoolexamen deze vaardigheid op die wijze aan de orde te komen helaas is dit in de praktische situatie van het schooleindonderzoek niet altijd moge lijk in het geval dat een objectieve of interlineaire toets zoals be schreven in 2 2 en 2 3 in dat schooleindonderzoek wordt opgeno men is het niet denkbeeldig dat het onderwijs gaat trainen voor de toets de leerlingen zullen geen opstellen meer schrijven zeker in de laatste maanden maar interlineaire en objectieve toetsen maken als we dit een groot nadeel vinden omdat we duidelijk kunnen aantonen dat het maken van zulke oefeningen weinig of niet bij draagt tot de eigenlijke doelstelling het opstellen schrijven moet een interlineaire of objectieve toets alleen in uiterste noodzaak in een schooleindonderzoek worden opgenomen we moeten er dan naar streven dat in elk geval de eigenlijke doelstelling in het eindonder zoek vertegenwoordigd wordt al zal het nooit zo mogen zijn dat het opstel op zeer onbetrouwbare wijzet wordt beoordeeld en dat leer lingen een advies tot vervolgonderwijs krijgen op grond van onder andere deze onbetrouwbare score het is beter in het examenpakket de eis op te nemen dat gedurende de laatste jaren de opstelvaardig heid moet zijn geoefend en dat ten bewijze hiervan een aantal voor beelden worden getoond de examenvoorstellen van de groot pro beren zoveel mogelijk recht te doen aan de onderwijsdoelstellingen enerzijds en aan de leerlingen anderzijds de leerlingen hebben zeker in examensituaties het recht op een betrouwbare beoordeling dat is een beoordeling waar men staat op kan maken een beoordeling die niet van de toevallige beoordelaar of het toevallige opstel of de toe vallige situatie afhankelijk is maar t o v de doelstellingen van het onderwijs zijn wij verplicht ervoor te zorgen dat geen verschraling optreedt de doelstellingen van het onderwijs in het productief schriftelijk taal gebruik moeten geconcretiseerd worden op een zodanige wijze dat operationalisering in toetsen mogelijk wordt om het eventuele nadelige effect te voorkomen dient het tonen van gemaakte opstellen ook in doelstellingeneisen te worden opgenomen noten 1 zie b rouwer r h m o nd erzoek naar de leesmoeilijkheid van n e derlan d s proza pedagogische studien 40 no 10 1963 pag 454 469 2 deze p ercentages ontleen ik aan flesch r how t o test rea dability n ew y ork 1953 pag 9 waa r een gemakkelijk afleesbare tabel staat d ie voor het enge l s geld t niet voor h et nederlands 3 van der w erff f c h oe maak ik m ijn gesch riften l eesbaar rotterdam 1966 79 4 mellenbe rgh g j s san db e r gen j vastenh ouw g d e z eeuw vaard ighed en e n tekorten een strategie voor het analyseren van onderwijsdoelen nederlands tijdschrift voor de psych ologie en haar gre nsgeb ie den xxiii 19 68 p 6 09 6 3 1 5 hermke n s h m apparaat voor cor r ecti e van spelfoute n en taalfo uten den b osch 1967 diem e r w waarop letten bij het sc hrijven i n he t n e derland s de ld en 2 j 6 op stellen beoordele n is een hach el ij k e zaak z ie weld orp h op stel beoordelings t ech nie ke n i nterimra pport project 0 1 23 r i t p amster dam 1970 o p aanvraag verkrij gbaar 7 de groot a d s tud ietoetsen en examens levende talen 244 pag 71 78 1968 80 b i j lag e indeling van gesignaleerde tekorten i tekorten op het gebied der conventies 1 fouten in spelling van gewone nederlandse woorde n 2 fouten in spelling van zgn bastaard woorde n 3 fouten in spelling van werkwoordsvorme n 4 fouten tegen het gebruik van hoofdletters 5 fouten tegen de regels der interpuncti e 6 diverse fouten b v foute afkortingen te klein getal in cijfers verkeerd afbreken etc ii tekorten op het gebied van de grammaticale bouw van de zi n 1 woord ontbreekt waardoor zinsstructuur gebrekkig is 2 verkeerd woord veelal verwijswoord geslachtsaanduiden d woord voorzetsel 3 verkeerde werkwoordstij d 4 incongruentie veelal onderwerp persoonsvorm echter oo k soms ond n w deel etc 5 verkeerde volgorde van zinsdelen 6 verkeerde beknopte bijzin over fouten met om zodoende 7 contaminatie van zinne n 8 onjuiste samentrekking van zinnen 9 foute lijdende vorm 10 algemeen syntactisch gebrekkige zinsbou w iii tekorten op het gebied van het passend taalgebruik het effec tief taalgebruik 1 woord te veel overbodi g 2 storende herhaling van een woord 3 niet passend niet effectief woord 4 contaminatie van woorden van uitdrukkinge n 5 storende herhaling van een stuk van een zin of gehele zin 6 omslachtige uitdrukking 7 verkeerde uitdrukkin g 8 passe partout nietszeggend onduidelijk van bedoeling 9 cliche foute of afgesleten heelspraak 81 10 niet acceptabel praattaal telegramstijl 11 te kort dus onduidelijk geformuleerd iv tekorten op het gebied van de organisatie van het betoog 1 er ontbreekt noodzakelijke informatie welke 2 er ontbreekt bepaalde informatie waar plaatsen 3 er is bepaalde informatie overbodi g 4 de informatie staat in onjuiste volgorde op verkeerde plaats 5 de alinea indeling indeling van de informatie is gebrekki g 6 er is een gebrekkig verband tussen bijeenbehorende informatie 7 er is een gebrekkig verband tussen onderwerp titel en opstel 8 het slot is niet overtuigend sluit gebrekkig aan bij betoo g v tekorten op het gebied van de samenhang van de inhoud 1 onlogische gedachtenspron g 2 onjuiste conclusi e 3 tegenspraak tussen zinnen 4 verward n b het is waarschijnlijk niet mogelijk vaardigheid v los van de andere vaardigheden te concretiseren het is ook de vraag of deze doelstelling moet worden nagestreefd 82