Binnen een bepaald tijdsbestek: een interview-onderzoek bij twee moedertaaldocenten naar opvattingen over moduleren

joke wooldrik jan sturm binnen een bepaald tijdsbestek een interview onder zoek bij twee moedertaaldocenten naar opvattingen over moduleren 1 achtergrond en probleemstelling1 1 1 doorstroming diploma s en het nieuwe jasje voor het dag avondonderwijs in juni 1987 ontvouwde de minister van onderwijs en wetenschappen een aantal gedachten die een rol spelen bij de wens het dag avond a v o v w o in een nieuw jasje te steken slo 1987 14 15 u en ik weten dat het dag avond avo vwo tot stand is gekomen en groot is geworden als tweede kansonderwijs voor volwassenen dat overigens identiek was en is aan het jeugdonderwijs u en ik weten ook dat anno 1987 nieuwe en andere eisen gesteld worden aan dit onderwijs de deelnemer vraagt om korte doelgerichte opleidingsmogelijkheden doelgericht voor wat betreft de doorstro ming naar vormen van beroepsonderwijs en ander vervolgonderwijs doelgericht ook gelet op specifieke omstandigheden en behoeften ib de minister heeft een nieuw onderwijstype op het oog het voortgezet algemeen volwassenenonderwijs vavo het is de bedoeling dat die scholen voor vavo een vergaande mate van vrijheid en dus eigen verantwoordelijkheid krijgen voor de inrichting van het onderwijs ministerie van onderwijs en wetenschappen 1988 13 vooral met het oog op de zogenaamde diploma en doorstroomfuncties van dit nieuwe schooltype wil het ministerie bevorderen dat een nog niet bestaande modulaire opbouw van het onderwijs ingevoerd wordt het gaat daarbij om een onderwijskundige vernieuwing die de overheid ook elders in het onderwijs krachtig stimuleert de essentie van een verandering als deze zal veeleer zitten in het feit dat de leerweg in het dag avond a v o v w o aanzienlijk soepeler zal kunnen zijn dan thans het geval is slo 1987 15 de overheid plaatst haar bemoeienis met modulering van het onderwijs in eerste instantie in het kader van de zorg voor de kwaliteit van het onderwijs de zorg voor de maatschappelijke functies van het onderwijs de zorg voor rendement en efficiency2 het initieren van een leerplanontwikkelingsproces gericht op de ontwikkeling van modulen ziet de overheid in dit geheel als haar taak 1 2 moduleren als onderwijskundige vernieuwing moduleren wordt door de overheid gepresenteerd als een technisch middel om be paalde binnen het onderwijsbeleid gestelde doelen zoals met betrekking tot het va vo te bereiken aansluitend op dat overheidsbeleid werkt de leerplangroep volwas seneneducatie van de slo samen met het cito en de vslpc vereniging samenwer kende landelijke pedagogische centra aan de ondersteuning van modulering in het beroepsonderwijs en in het dag avondonderwijs avo vwo de slo gaat daarbij uit van drie ondersteuningsniveaus 75 spiegel 7 1989 nr 2 75 91 het landelijk niveau modulenontwikkeling in de vakken het projectschoolniveau ontwikkeling van een modulair systeem het schoolniveau overdracht van de produkten die op de twee vorige niveaus zijn ontwikkeld meer in het bijzonder zal de bijdrage van de slo bestaan uit het inventariseren van bruikbaar materiaal uit het deeltijd voltijd en afstands onderwijs het ontwikkelen van nieuw materiaal in de vorm van modulen en of bestaand materiaal aanpassen op grond van die inventarisatie en van wat genoemd wordt eindtermen die gebaseerd zijn op de bestaande eindexamenprogramma s het uitproberen van het materiaal op project scholen over het begrip module bestaan uiteenlopende opvattingen wardenaar willems 1984 9 zijn van mening dat afhankelijk van de invalshoek die gekozen wordt en de intenties die men met modulair onderwijs heeft aan het begrip module een meer administratieve of een meer onderwijskundige betekenis wordt gegeven van opstal 1979 hover 1982 en de bie et al 1984 12 13 illustreren de variatie in opvat tingen opvallend is dat een begrip module in de aangehaalde literatuur inhoudelijk min of meer leeg is en dat daarnaast de tijd als structurerend element er een belangrijke rol in speelt verder gaan de genoemde auteurs uit van een aantal vanzelfsprekend heden zoals leerstof leent zich voor verkaveling leerlingen studenten willen of kunnen met of in modulen werken moduleren is ergens goed voor3 de docentengids 1987 afl 40 2 merkt over die leegte op wezenlijk is dat een moduul een afgeronde eenheid is waarmee studieprogram ma s te construeren zijn inhoudelijk en didactisch is het begrip moduul leeg knelpunten die te maken hebben met de inhoud van een programma lost men dan ook niet zonder meer op met modulering hoewel er kennelijk van een eenduidig begrip moduleren als onderwijskundig principe nauwelijks sprake is speelt dat moduleren in de vakinhoudelijke discussies over en in verspreide ontwikkelingsactiviteiten voor moedertaal onderwijs al volop een rol niet voor niets rekent de slo er immers op bruikbaar materiaal te kunnen inventariseren dat betekent overigens wel dat zo n inventarisatie zeer uiteenlopend materiaal bijeen kan brengen via bewerkingen kan dat materiaal weliswaar geharmo niseerd worden maar bij een daarop volgende overdracht duiken de verschillen in opvatting opnieuw op het gebruik van de aangeboden modulen zal immers beinvloed worden door de opvattingen van de gebruikers over wat een module is of kan zijn sturm 1987 het is niet ondenkbaar dat de intenties van de ontwikkelaars achter de modulen daarbij in hun tegendeel verkeren vanaf januari 1989 werkt de leerplangroep volwasseneneducatie van de slo aan de ondersteuning bij de modulering van het programma aanbod nederlands en nederlands als tweede taal in het dag avond onderwijs daarbij staat in eerste instantie de 76 techniek op de voorgrond naast die orientatie op de techniek van het moduleren richt de slo zich bij de ondersteuning voor het schoolvak nederlands kennelijk vooral op de diplomafunctie van het dag avondonderwijs bij de ondersteuning voor nt2 onderwijs gaat de slo ervan uit dat anderstaligen na doorstroming vanuit de basiseducatie naar vervolgopleidingen specifieke problemen ondervinden met de onderwijstaal en de vaktaal via modulering in de basiseducatie wil de slo daarvoor oplossingen helpen bieden 1 3 probleemstelling in een soort schakelfuntie tussen overheidsbeleid en onderwijspraktijk wil de slo ondersteuning bieden bij de modulering van het onderwijsaanbod nederlands op dag avondscholen op een tamelijk abstract niveau zijn de doelstellingen van het over heidsbeleid duidelijk over de aard van het instrument waarmee de doelstellingen gerealiseerd moeten worden modulering van het onderwijsaanbod bestaat nog veel onduidelijkheid dat betekent enerzijds dat de slo zelf voor de opdracht staat dat instrument binnen de beleidsdoelstellingen van de overheid hanteerbaar te maken aan de andere kant leert de ervaring dat ondersteuning van de onderwijspraktijk alleen kans van slagen heeft als ze op een of andere manier aansluit bij al dan niet opgeroepen behoeften de slo staat daarmee voor de taak zicht te krijgen op die behoeften voorzover ze althans passen binnen de beleidskaders van de overheid gegeven de gesignaleerde onduidelijkheid rond modulering als verschijnsel lijkt het niet onproblematisch die taak te vervullen een gemeenschappelijke taal om over die behoeften te communiceren en ze zodoende te modelleren naar het beleid lijkt niet voorhanden 2 opdracht en vraagstelling van het onderzoek op verzoek van de leerplangroep volwassenen eduactie van het instituut voor de leerplanontwikeling slo heeft de veldadviescommissie leerplanontwikkeling moe dertaal valo m een opzet voor een adviesvoorbereidend onderzoek geformuleerd als doel van het onderzoek noemde de valo m een gefundeerder en systematischer inzicht in behoeften aan leerplanontwikkeling nederlands voor dag avondonderwijs avo vwo toegespitst op modulering in het algemeen en voor nt2 meer in het bijzonder voor de uitvoering zocht de valo m contact met de vakgroep nederlands kun ze vroeg of het mogelijk was het onderzoek uit te voeren als leeronderzoek voor studenten vgl klinkenberg et al 1984 sturm van der ven 1987 gelet op de beperkingen van zulk onderzoek is in overleg gekozen voor een lang interviewonderzoek bij een tweetal respondenten beiden zijn als docent nederlands werkzaam zijn in het dag avond onderwijs het onderzoek zou antwoord moeten geven op de vraag welke behoeften aan ondersteuning bij een eventuele modulering van het onderwijsaanbod nederlands en nederlands als tweede taal brengen de respon denten onder woorden als subvragen werden geformuleerd 1 welke opvattingen en ideeen verwoorden de respondenten over modulering in het 77 algemeen en over modulering van het onderwijsaanbod binnen het dag avond onderwijs avo vwo meer in het bijzonder 2 welke mogelijkheden zien de respondenten voor een gemoduleerd onderwijsaanbod van hun moedertaalonderwijs binnen het dag avondonderwijs onder welke voor waarden met name met betrekking tot ondersteuning 3 welke opvattingen en ideeen hebben de respondenten over nederlands als tweede taal nt2 binnen het dag avondonderwijs avo vwo 4 welke mogelijkheden zien zij om het onderwijsaanbod voor nt2 te moduleren onder welke voorwaarden met name met betrekking tot ondersteuning 3 opzet en uitvoering van het onderzoek 3 1 een korte karakteristiek van het lange interview methodologisch benoemt het nijmeegse onderzoek4 naar moedertaalonderwijs zichzelf als empirisch interpretatief daarmee wil het zich onderscheiden van de gangbare empirisch analytische aanpak in onderwijs onderzoek wardekker 1987 kunneman 1987 smaling 1987 als globale probleemstelling voor het onderzoek geldt de vakinhouden van moedertaalonderwijs lijken in historisch perspectief in de praktijk weinig te veranderen 0 a herrlitz et al ed 1984 en kroon 1985 leveren hiervoor een tamelijk globale onderbouwing het tot nu toe uitgevoerde onderzoek leert dat die stabiliteit te begrijpen is als een functie van de kloof tussen retoriek en praktijk het lopende onderzoek richt zich dan ook op de vragen hoe gaan moedertaaldocenten in hun praktijk om met die kloof hoe willen ze daarmee omgaan aan de hand van enkele parafraserende citaten uit mccracken 1988 gaan we hier iets nader in op het lange interview als instrument om zulke vragen te beantwoorden het lange interview brengt ons in de denkwereld van het individu het geeft ons een indruk van de categorieen en redeneringen waarmee zij hij de werkelijkheid waar neemt het brengt ons ook in de leefwereld van het individu zodat we de inhoud en vorm van haar zijn dagelijkse ervaringen kunnen waarnemen het lange interview biedt ons de mogelijkheid deel te nemen aan de denkwereld van anderen en de werkelijkheid op hun eigen manier waar te nemen en te ervaren ib 9 het lange interview dient hetzelfde doel als participerende observatie maar vraagt minder tijd in tegenstelling tot de focus group morgan 1988 is het gericht op een respondent anders dan het diepte interview houdt het zich bezig met culturele categorieen en gedeelde betekenissen niet met individuele gemoedstoestanden ib 7 bij het opzetten en uitvoeren van het lange interview onderscheidt mccracken vier cyclisch geordende stappen 1 review of analytic categories een overzicht en deconstructie van de relevante wetenschappelijke literatuur ib 31 2 review of cultural categories enerzijds je als onderzoeker vertrouwd maken met de werkelijkheid die je wilt onderzoeken anderzijds het vanzelfsprekende daarin vreemd maken volgens mccracken leidt dat tot 78 het opstellen van een lijst relevante onderwerpen die in het interview aan de orde zullen komen zelfonderzoek welke culturele categorieen gebruik ik zelf als vanzelfsprekend in dit kader kritische distantie ten opzichte van de onderwerpen 3 discovery of cultural categories de voorbereiding5 uitvoering en verschriftelij king van het interview zelf 4 discovery of analytic categories op welke categorieen relaties en veronderstellin gen berust de kijk van de respondent op de werkelijkheid in het algemeen en op het onderwerp onder studie in het bijzonder in deze analyse worden vijf fases doorlopen die aan de hand van de volgende vragen getypeerd kunnen worden a welke uitspraken uit het interview kan ik uitgaande van mijn intuities en de gevonden analytische en culturele categorieen als ingang voor mijn analyse gebruiken b welke andere uitspraken kan ik daarmee in verband brengen in het protocol in het resultaat van 1 wat is de aard van dat verband c hoe hangen de gekozen uitspraken mogelijkerwijs samen speculatie d welke overkoepelende thema s kan ik in de gekozen uitspraken ontdekken e welke conclusies kan ik trekken hoe zijn die te relateren aan de conclusies die ik kan verbinden aan de analyse van andere interviews uit hetzelfde onderzoek 3 2 opzet en uitwerking van het onderzoek in de periode oktober 1987 maart 1988 hebben we drie interviews afgenomen de eerste onderzoekslokatie docent a op school b te c is vooral gekozen omdat twee van de onderzoekers onafhankelijk van elkaar en vanuit verschillende relaties de betrokken docent kenden daardoor leverde de toegang tot de respondent niet veel problemen op beide onderzoekers achtten de verwachting gerechtvaardigd dat de respondent makkelijker dan andere docenten zijn opvattingen over inhoud en vorm geving van het moedertaal onderwijs zou kunnen articuleren bovendien leek zijn dag avondschool voor avo vwo qua voorgeschiedenis en opbouw tamelijk normaal er waren en zijn geen gegevens die erop wijzen dat school b op belangrijke punten afwijkt van andere dag avondscholen de school verzorgt onderwijs in het kader van de dag avondopleidingen mavo havo vwo meao en van de basiseducatie onder basiseducatie valt op b alfabeti sering open school en nederlands voor anderstaligen sinds september 1987 is er op b ook sprake van voorbereidend hoger onderwijs voor anderstaligen de school telde in het schooljaar 1987 1988 ongeveer 2200 cursisten a is rector van de school hij is eerder docent nederlands in het voortgezet jeugd onderwijs geweest en op een nlo in het eerste interview ging het vooral om de spontane opmerkingen van de respon dent over moduleren leerplanontwikkeling voor nederlands in het algemeen en voor nederlands als tweede taal in het bijzonder het interview is geprotocolleerd en 79 globaal geanalyseerd op opvallende uitspraken die zijn gerelateerd aan de twee hoofdonderwerpen van het onderzoek modulering van het onderwijsaanbod nederlands in het algemeen en voor dat van nt2 in het bijzonder het tweede interview met a vond plaats aan de hand van het protocol van het eerste interview tevens hadden wij a ons onderzoeksplan toegestuurd daardoor was hij meer in detail op de hoogte van ons doel en onze hoofdonderwerpen het gesprek spitste zich dan ook toe op moduleren en nt2 ook dit interview is volledig geproto colleerd en globaal geanalyseerd op opvallende uitspraken vervolgens zijn de eerste en tweede analyse samen zeer nauwgezet doorgesproken op hoofdlijnen6 in de verdergaande analyse zijn die hoofdlijnen uitgewerkt de tweede onderzoekslokatie school e een avondcollege voor avo vwo met ongeveer 1600 leerlingen te f is gekozen omdat de betrokken docent d al eerder bij onder zoek vanuit nijmegen betrokken was geweest op grond van de gegevens uit dat onderzoek mocht worden aangenomen dat de docent geinteresseerd was in de ontwik keling van het dag avondonderwijs vooral op het gebied van het schoolvak neder lands bovendien mocht aangenomen worden dat de school aandacht wilde schenken aan alle aspecten van het schoolvak nederlands om het onderzoek in tijd wat sneller te laten verlopen hebben we er in afwijking van het onderzoeksplan voor gekozen om het interview met d tamelijk strak omlijnd te laten verlopen strak omlijnd wil zeggen dat wij op basis van de gegevens uit de interviews met a een aantal aandachtspunten en vragen hebben opgesteld die wij aan d hebben voorgelegd7 het is duidelijk dat dit interview daardoor minder open van karakter was ook dit derde interview is eerst apart op hoofdlijnen geanalyseerd daarna heeft een vergelijking plaatsgevonden met de resultaten van de analyses van de gesprekken met a vervolgens zijn de analyses op hoofdlijnen gerelateerd aan de door ons geformuleerde vraagstellingen voordat we in paragraaf 5 een overzicht geven van onze bevindingen zullen we in paragraaf 4 een representatieve illustratie geven van onze manier van analyseren en interpreteren enerzijds biedt die illustratie een concretisering van onze werkwijze aan de andere kant geeft ze een aangrijpingspunt om onze bevindingen in paragraaf 6 ter discussie te stellen 4 twee illustraties 4 1 en dit zal wel een geruchtmakende uitspraak worden als het systeem modulair wordt opdat daarmee het aantal contacturen dus lesuren maar even kan worden verminderd dan geloof ik er totaal niet in voor ons type onderwijs en dit zal wel een geruchtmakende uitspraak worden maar ik wil m overal verdedigen ii 7 425 het is niet zo moeilijk om aan te geven waarom de bovenstaande uitspraak bij eerste analyse in de categorie opvallend terechtkomt allereerst markeert a zelf de uit spraak als zodanig maar er zijn meer argumenten te noemen zijn 80 het gebruik van het zeker in gesproken taal weinig frequente opdat de zelfcorrectie waarin a contacturen als synoniem van lesuren aanmerkt het gebruik van de bijwoordelijke bepaling totaal als versterking van een negatie het inclusieve gebruik van ons in de woordgroep ons type onderwijs moeilijker is het om in het kort duidelijk te maken hoe zo n opvallende uitspraak die status in de verschillende fases van de analyse behoudt terwijl andere uitspraken als zodanig uitvallen en op den duur zelfs de status van sleutelcitaat du bois reymond jonker 1988 krijgt toegekend een belangrijke rol daarbij speelt zeker de omstandigheid dat a in de loop van de twee interviews op heel verschillende plaatsen bij de bovenstaande uitspraak een aantal argumenten aanvoert waardoor die uitspraak met steeds meer betekenissen volloopt we geven de belangrijkste daarvan hieronder weer in het korte commentaar dat we op die uitspraken geven construeren we het verband met de sleutel uitspraak want onze cursisten zijn tweede kansers die om allerlei redenen de eerste kans niet hebben kunnen of willen benutten ik merk dat die mensen de motivatie alleen maar gaande kunnen houden als er wekelijks de inspirerende en stimule rende lessen zijn en die inspiratie en die stimulering moet dan van de docent komen he dat wekelijks contact met de docent met de mede cursisten in lesverband nou houdt de vaart erin ii 8 430 a specificeert hiermee ons type onderwijs nader hij acht het groepsgebeuren het werken in klasseverband voor zijn leerlingen cursisten erg belangrijk ik moet er niet aan denken wat er gebeurt als die als die mensen alleen op een kamertje met de leerboeken voor zich aan het werk moeten en alleen maar eens naar school moeten op een uur dat een docent spreekuur heeft om om wat problemen te bespreken en dan volstrekt individueel moeten toetsen ja dat is een uiterste van het modulaire systeem ik zeg niet dat het zo wordt maar daar ben ik dan tegen ii 8 439 in termen van leerlingenbelangen geeft a aan waarom hij niet gelooft in het systeem als nadere argumentatie geeft a twee voorbeelden ik heb het op de lerarenopleiding gezien waar een heel ander type student is beter toegerust onder veel betere omstandigheden studerende nou geindividua liseerde zelfstudie nou een cynisch lachje komt niet op de bandrecorder daarom zeg ik het nu maar even maar nee open universiteit er is een hele rel ontstaan over de publicatie van de van de studieresultaten die sterk tegenvie len nou zelfs daar is dat regelmatige contact noodzaak ii 8 447 vooral de groep jongeren onder de leerlingen cursisten zou volgens a helemaal niet zonder die wekelijkse contacturen kunnen ja ik denk dat die jongeren nog meer de regelmatige begeleiding van een docent nodig hebben al zullen ze dat zelf niet altijd beamen denk ik ii 12 137 een ander aspect van a s ongeloof heeft te maken met het cultureel vormende aspect van het schoolvak nederlands op zijn school wil hij dat niet verloren laten gaan je kunt iemand natuurlijk scholen trainen in in het beheersen van de spelling en in het schrijven van een aardige zakelijke tekst maar ja dan ben je nog niet zozeer bezig met hem tot rijker mens te maken dat doe je bijvoorbeeld door literaire werken met elkaar te bespreken mm door eh eens op zoek te 81 gaan naar achtergronden door de literaire geschiedenis eens te bekijken in samenhang met bijvoorbeeld de kunstgeschiedenis i 14 778 9 wanneer gelooft a wel in het systeem over het opzetten van een modulair onder wijsaanbod en over de eventuele voordelen ervan drukt a zich voorzichtig uit dus als modulair onderwijs tot gevolg zou gaan hebben dat het aantal contact uren zou worden verminderd dan denk ik dat we achteruit gaan in plaats van vooruit gaan maar als dat niet het geval is als modulair onderwijs tot gevolg heeft dat het flexibeler wordt dat cursisten het hele jaar door kunnen instro men en uitstromen dan denk ik dat het voordelen kan hebben ii 8 459 10 dus ik ben er niet een tegenstander van als het op een bepaalde wijze vorm en inhoud krijgt dan denk ik dat je flexibeler wordt en of je het nu wilt of niet je zult het toch moeten doen ii 10 22 als het moduleren van het onderwijsaanbod flexibiliteit met zich meebrengt ziet a zeker voordelen als eerste noemt hij dat mensen het gehele jaar door kunnen in en uitstromen want nu moet je tegen mensen zeggen die in november komen nou ja het heeft nou niet zoveel zin meer om om aan het werk te gaan ii 8 465 en tegen een bedrijf dat in november bij ons aankomt met de vraag kunnen jullie een cursus verzorgen moet je nu nee verkopen want het mag niet je hebt de middelen er ook niet voor nou dat is natuurlijk helemaal een slechte zaak dat is niet arbeidsmarkt relevant ii 8 473 naast het voordeel van het gehele jaar in en uitstromen van leerlingen ziet a ook nog het voordeel dat het mogelijk wordt het verschil tussen snelle en langzame cursisten op te lossen al noemt hij daarbij alleen de meao en niet specifiek het schoolvak nederlands d r zijn mensen voor wie de drie jarige meao opleiding in feite nog teveel vraagt te kort is die zouden het nog wat rustiger aan moeten kunnen doen ii 10 25 tenslotte noemt hij als een voordeel er zijn ook mensen die zeggen zeker als ze maar een paar vakken doen moet ik hier drie jaar zitten alleen maar voor commerciele economie kan dat niet sneller nou met zo n gemoduleerd systeem kun je dat misschien wat beter opvangen ii 10 34 voorzover a de komst van het modulair systeem als onafwendbaar ziet wijst hij op verschillen in vormgeving hij voelt het meest voor een middenstroom in het denken over moduleren wel klassen maar dan in klasseverband een module uitwerken of de cursisten van een studiejaar bij elkaar zetten voor lessen basisgrammatica en daarna in werkgroepen uit elkaar gaan het klassikale aspect moet hoe dan ook bewaard blijven a verwacht dat een modulair systeem hooguit het cursorisch onderwijs in wat wel genoemd wordt basisvaardigheden als spellen en ontleden kan vervangen dit komt vooral doordat het vormingsaspect door a binnen het onderwijs benadrukt wordt daarnaast gaat hij er vanuit dat onderwerpen als literatuur tekstanalyse en spreek vaardigheid het beste alleen in een directe interactie tussen docenten en leerlingen aan de orde gesteld kunnen worden bovendien gaat a er vanuit dat cursisten de 82 motivatie alleen maar gaande kunnen houden als er dat contact is met docent en mede cursist de klassikale les ziet a in dat perspectief als onvervangbaar leerlingen die maar in een paar vakken examen doen zou je volgens a in zo n gemoduleerd systeem misschien wat beter kunnen opvangen maar over eventuele rendementsverbetering uitgedrukt in verkorting van de studieduur drukt a zich ook voorzichtig uit een grotere flexibiliteit in de schoolorganisatie als gevolg van een modulair sys teem zodat cursisten het hele jaar kunnen in en uitstromen ziet a samen met het idee beter aan de wensen van het bedrijfsleven te kunnen voldoen nog als het grootste voordeel van het systeem maar voordat hij een modulair systeem goed ziet functioneren moet er aan heel wat voorwaarden worden voldaan aan het goed functioneren van een gemoduleerd onderwijsaanbod stelt a een aantal voorwaarden nou kijk in de eerste plaats moet je modulen hebben je mag van de docenten hier niet verwachten dat die dat bij hun gewone werk ook nog eens goed allemaal doen dat hoeft ook niet want de slo is aan het werk gezet en andere ook dan moeten de docenten vertrouwd gemaakt worden met het werken met de modulen ehm dat vergt niet alleen inhoudelijke verandering maar vooral ook in de aanbiedingsvorm de overdrachtstechnieken er zal veel meer gebruik gemaakt moeten worden van audiovisuele middelen ook daarin moet training worden gegeven vervolgens moeten die middelen er wel zijn als ik de mensen dat aanbiedt geautomatiseerd bijvoorbeeld moet ik wel hier in de school eh die computers hebben staan waarachter men kan gaan zitten en als daar de hele week door les wordt gegeven ja nou dan kunnen ze nog niet terecht dus er moet wel aan heel wat voorwaarden worden voldaan eer het zover is ontwikke len van de modulen ter beschikking stellen aan de scholen eh na en bijscho ling van de docenten en voldoende hulpmiddelen ii 10 11 40 het zal duidelijk zijn als den haag moduleren wil invoeren met het oog op bezui nigingen dan kan moeilijk tegemoet gekomen worden aan a s voorwaarden maar bovendien van een aantal problemen waarvoor a een oplossing wenst is niet meteen duidelijk wat die met modulair onderwijs op zich te maken hebben zoals de komst van massale hoorcolleges meer audio visuele presentaties computerondersteunende instructie toch verbindt a deze voorwaarden aan de invoering van het modulaire systeem ze zijn voor hem onlosmakelijk daarmee verbonden de interesse voor het systeem en alles wat daarmee samenhangt lijkt bij a niet echt aanwezig dat lijkt nog sterker te gelden voor a s belang bij de ondersteuning ten behoeve van die invoering de slo en anderen moet en de modulen maar ontwikkelen hij ziet het als taak van degene die het systeem graag wil gaan invoe ren om te zorgen dat de benodigdheden modulen geld tijd voor her en bijscholing en andere hulpmiddelen op de scholen terechtkomen en gerealiseerd worden a verwacht van leerplanontwikkelingswerk niet zoveel ondersteuning 83 4 2 binnen een bepaald tijdsbestek nou ik denk dan aan afgepaste leerstofeenheden die binnen een bepaald tijdsbestek moeten zijn doorlopen waarna testen worden afgenomen en waarna een mogelijkheid is om door te stromen naar een ander onderdeel hetzij van hetzelfde leerstofgeheel hetzij naar een heel ander gebied van het vak neder lands bijvoorbeeld iii 1 25 in dit sleutelcitaat geeft d een sterk psychometrisch gekleurd beeld van gemoduleerd onderwijs blijkens andere uitspraken acht d zulk gemoduleerd moedertaalonderwijs zeer geschikt voor mensen die met een gerichte leervraag komen en misschien geen examen willen doen ook de groep cursisten die een zelfstandige werkhouding heeft kan hiervan profiteren evenals mensen die een opleiding snel willen afronden de snelle diploma halers en de echte tweede kansers tenslotte noemt ze in deze categorie de mensen die alleen een onderwerp willen bijspijkeren die categorieen omvatten overigens volgens d slechts een kleine groep binnen het dag avondonderwijs avo vwo voor volwassenen maar ze vindt dat je cursisten die het systeem aankunnen het niet mag onthouden maar er biedt zich nog een mogelijkheid aan voor een gemoduleerd onderwijs aanbod vooral de vraag naar spellingonderwijs is groot binnen dit type onderwijs en nu binnen het huidige systeem kan daar vaak geen voldoende antwoord op gegeven worden en dat is gewoon door tijdgebrek omdat andere onderdelen ook moeten iii 2 96 voor spelling ziet d zeker veel mogelijkheden binnen een gemoduleerd onderwijs aanbod ze spreekt over submodules binnen spelling als mensen alleen bepaalde onderdelen binnen bijvoorbeeld spelling willen leren zouden zij van zo n submodule gebruik moeten kunnen maken d ziet een module spelling ook als iets wat je weer kunt gaan onderbrengen in korte herhalingsvorm binnen schrijfvaardigheid in de sfeer van het kunnen schrijven van zakelijke brieven gaat het om grammatica dan acht d het ook waard te streven naar multi functio nele modulen je zou eigenlijk een cursus ontleden moeten creeren die zowel dienstig is aan het nederlands als aan het duits als aan het engels als aan het frans en aan het latijn dus dan moet je zorgen dat je een soort basisprogramma maakt met daaraan poten voor de diverse andere talen iii 14 6 bij al deze onderdelen wordt meerdere keren gesproken over het gebruik van de computer waar ik in ieder geval erg veel heil in zie is het werken door middel van de computer via goede course ware dat werkt echt iii 12 651 bij het spellingonderwijs op de dag avondscholen ziet d dit computer ondersteund onderwijs echt werken cursisten kunnen zichzelf op die manier onderdelen eigen maken met behulp van de computer maar ook kunnen ze even onderdelen bijspijkeren de computer gebruiken voor remedierend onderwijs het aanmoedigen van het gebruik van de computer en het gebruik van andere media past bij het beeld van d dat gemoduleerd onderwijs leidt tot individualisering van het onderwijs d spreekt dan ook over een open studiecentrum waarin cursisten onder andere zelfstandig kunnen werken 84 d zegt voorafgaand aan het interview misschien wel de eerste te zijn die bij haar op school het modulaire systeem zou willen gaan invoeren maar daarna zegt ze ook bang te zijn dat bij invoering van het modulaire systeem een hele groep leerlingen buiten de boot zal vallen ze specificeert die groep als de cursist van rond de 30 40 jaar die na veel aarzeling weer naar onderwijs is gestapt en daarbij veel begeleiding nodig heeft iii bovendien wijst ze erop dat leren lang duurt het betekent voor deze groep er lang mee bezig zijn en dan komt eindelijk de produktie bij de mogelijkheid voor module vorming voor leesvaardigheid c q tekstverklaren schrijfvaardigheid en literatuur plaatst d haar vraagtekens het zijn allemaal meer procesmatige onderdelen die moeilijker tot een module te verwerken zijn d vraagt zich af hoe literatuur in een module te persen is zodat iedereen hier mee kan werken ze ziet literatuur in een module vorm voor een bepaalde zakelijk ingestelde groep leerlingen wel functioneren maar vaak is die groep niet groot binnen het dag avondonderwijs voor een groep wel die heel zakelijk is ingesteld die zeggen o literatuur dat en dat moet je daar voor kennen dat is kennelijk de bedoeling nou dan lees ik toch die paar boeken met die doelstelling en dan kan ik een schoolonderzoek doen maar zo gaat het bijna niet altijd iii 18 310 bijna aan het einde van het interview komen we op het culturele aspect binnen het onderwijs binnen moedertaalonderwijs ja dat zou je helemaal niet kunnen inpassen in het modulair systeem toch he iii 16 149 nou heb je de kans om in een klas over het toneelstuk van uit welke taal ook te praten zeggen jongens dat is goed daar gaan we naar toe iii 16 157 d wil deze activiteiten eigenlijk niet opgeven maar ja ik denk dat je daar toch ook weer een gaatje voor moet vinden iii 16 152 d hanteert binnen het volwassenenonderwijs kennelijk twee definities van leren in en van taal een smalle die past bij het beeld van gemoduleerd moedertaal onderwijs dat ze in het sleutelcitaat oproept dat nieuwere moedertaalonderwijs wordt afgedwongen door 1 de wens dat onderwijs te geven dat haar publiek aankan 2 haar wens tot moduleren 3 de voelbare druk van de overheid een brede die past bij een oudere opvatting van haar over moedertaalonderwijs waarin vorming een belangrijke plaats inneemt 5 conclusies in het onderzoek komen twee docenten nederlands aan het woord over het onderwijs aanbod nederlands op dag avondschoien hun uitspraken daarover zijn geanalyseerd en geinterpreteerd in het perspectief van de zogenaamde modulering van het onderwijs 85 aanbod nederlands in het algemeen en daarbinnen met het oog op en problematiek van de anderstaligen de beide docenten onder studie kijken verschillend naar de op gang komende verande ring a benadrukt in eerste instantie de schoolorganisatorische implicaties vooral met het oog op docentenbelangen als docent nederlands neemt hij een afwachtende houding aan waarbij hij vooral zijn vrees laat uitkomen dat wezenlijke inhouden van het schoolvak nederlands met name literair culturele inhouden verloren zullen gaan d brengt een positievere houding onder woorden vooral voor leerlingen met duidelijk gestructureerde leerbehoeften in termen van diploma s en specifieke vaardigheden en vermogen tot zelfstandig werken verwacht zij zij het in tamelijk abstract onderwijskundige termen voordelen noch a noch d geven er in dit onderzoek blijk van een meer dan globale voorstelling te hebben van wat modulering voor het schoolvak nederlands zou kunnen of moeten inhouden op basis daarvan lijkt het voor hen moeilijk behoeften aan ondersteuning bij het ontwikkelen van modulen te formuleren als ze concreter worden verwijzen zij naar sterk cursorisch georienteerd deelvaardigheidsonderwijs op het gebied van spel ling en grammatica onderwijs beiden leggen daarbij de nadruk op het remedierend karakter van dit deelvaardigheidsonderwijs bij beiden is gemoduleerd onderwijs dan zeer sterk gebonden aan computer ondersteund onderwijs d lijkt het meest geneigd de consequenties van wat zij ziet als gemoduleerd onderwijs nederlands te verdedigen onderwijs nederlands kan gerechtvaardigd worden als een aanbod om binnen een bepaald tijdsbestek een meetbare vaardigheid te verwerven op grond waarvan een kwalificatie verkregen wordt slechts in de marge van haar uiteen zettingen uit zij zorg over het verlies aan culturele inhouden de doelstellingen die de overheid zegt na te streven met modulering van het onder wijsaanbod worden door beide docenten niet of nauwelijks onder woorden gebracht gerelateerd aan het leerstofjaarklassensysteem noemen zij expliciet het probleem van de tussentijdse instroom en voortijdige uitstroom het leerstofjaarklassensysteem stellen de docenten niet fundamenteel aan de orde doelstellingen gerelateerd aan de wensen van de arbeidsmarkt worden wel genoemd maar daar blijft het bij op de consequenties ervan gaan de respondenten niet in de mogelijkheid die modulering zou bieden om vakinhoudelijke vernieuwing in te voeren blijft in dit onderzoek onbespro ken misschien gaat d s opmerking over de moeilijkheid om een basisprogramma ontleden voor alle talen van de grond te krijgen straks ook gelden voor de ontwikkeling van een modulair onderwijsaanbod nederlands binnen het dag avondonderwijs avo vwo want docenten zijn eigenwijze mensen he daar heb je toch mee te maken ja en als zij het moeten geven ben je toch afhankelijk van wat zij willen geven op een gegeven ogenblik en waar zij achter staan dat is toch zo iii 14 25 beide docenten lijken geneigd de problematiek van de anderstaligen te erkennen maar oplossingen daarvoor buiten het schoolvak nederlands te zoeken 86 wensen behoeften op het gebied van leerplanontwikkeling brengen beide docenten vrijwel niet onder woorden ze lijken geneigd de opgang komende verandering als van boven af opgelegd en daarmee als min of meer onontkoombaar te interpreteren a lijkt geneigd in dat kader te pleiten voor het oplossen van een aantal schoolorganisa torische problemen d lijkt kansen te zien bepaalde onderdelen van het schoolvak nederlands voor een bepaalde leerlingenpopulatie te rationaliseren de globale slo plannen voor ondersteuning op het gebied van leerplanontwikkeling in het kader van modulering en nt2 zijn niet eenduidig te relateren aan wat de docenten onder studie onder woorden brengen 6 discussie 6 1 een confrontatie van de opdracht en de resultaten in paragraaf 5 hebben we onze bevindingen steeds opnieuw slechts geldig verklaard voor de twee docenten onder studie dan rijst natuurlijk meteen de vraag welke conclusies de slo daaraan kan verbinden met betrekking tot de vraag welke behoef ten er bestaan aan leerplanontwikkeling nederlands voor dag avondonderwijs avo vwo toegespitst op modulering in het algemeen en voor nt2 meer in het bijzonder het hoeft geen betoog dat onze bevindingen in statistische zin geen generalisering toelaten zo geredeneerd zou de opdrachtgever onze bevindingen slechts kunnen gebruiken als de voorgenomen ondersteuning zich alleen zou behoeven te richten op de twee docenten onder studie in niet statistische zin zijn wel generaliseringen mogelijk op grond van de volgende overwegingen 1 in paragraaf 3 2 hebben we betoogd dat naar onze inschatting de docenten onder studie tamelijk normaal zijn in de data die we gaande het onderzoek verzameld hebben vinden we geen gegevens die op het tegendeel wijzen ook de docenten zelf geven in geen enkel opzicht aan dat ze zich als uitzondering beschouwen evenmin hebben de docenten bij de respondenten validering van het onderzoek aangegeven dat de conclusies weliswaar voor hen golden maar niet voor hun collega s we moeten hierbij opmerken dat we dat niet expliciet aan hen gevraagd hebben 2 de bespreking van de resultaten in de resonansgroep van de valo moedertaal leverde weliswaar kritiek op maar die had geen betrekking op de herkenbaarheid van de docenten onder studie evenmin leidde die herkenning tot de conclusie dat de docenten onder studie buitenbeentjes zouden zijn we willen in genen dele beweren dat de slo met de gepresenteerde uitkomsten van het onderzoek een instrument in handen heeft waarmee zonder veel problemen een adequate ondersteuning opgezet kan worden zo n instrument levert geen enkel onder zoek op het onderzoek levert wel referentiepunten op waaraan beslissingen over de inhoud en vormgeving van de ondersteuning gerelateerd kunnen worden gemakkelijk zal dat niet zijn de slo lijkt de schakelfunctie tussen overheidsbeleid en onderwijs praktijk te moeten vervullen in een kennelijke top down strategie dat de docenten 87 onder studie er blijk van geven er niet veel voor te voelen daaraan mee te werken maakt hen opnieuw niet tot buitenbeentjes 6 2 verder onderzoek het zou interessant zijn te onderzoeken in hoeverre de gegevens uit dit onderzoek te gebruiken zijn in survey achtig onderzoek dat wel statistische generalisaties toelaat hoewel heel wat methodologen van naam en faam een dergelijke verhouding en samenwerking tussen kwalitatieve en kwantitatieve onderzoekers bepleiten lijken er tot nu toe weinig rapportages voor handen die zo n samenwerking gerelateerd aan de onderzoeksresultaten beschrijven de kwantitatieve onderzoeker die op basis van de uitkomsten van het hier verkort gerapporteerde onderzoek een nieuw onderzoek zou ontwerpen en uitvoeren zou in een concreet geval duidelijk kunnen maken of de resultaten van kwalitatief onderzoek niet alleen in waarde hebben op zichzelf maar ook zinvol gebruikt kunnen worden in een empirisch analytische aanpak van onder wijsonderzoek mccracken op wie we ons in dit artikel in methodologische zin hebben beroepen lijkt niet erg optimistisch over zo n samenwerking t he two research approaches represent two very different sets of intellectual habits and frames of mind learning the qualitative tradition will require the absorption of new assumptions and ways of seeing t he qualitative and quantita tive approaches are never substitutes for one another this is so because necessa rily they observe different realities or different aspects of the same reality 1988 17 18 de uitdaging om de bepleite samenwerking eens concreet uit te proberen wordt daardoor alleen maar groter nijmegen voorjaar 1989 noten 1 het onderzoek waarop dit artikel is gebaseerd is mede mogelijk gemaakt door een subsidie van de leerplangroep volwassenen educatie van de slo de resultaten van het onderzoek zijn samenvattend gerapporteerd in wooldrik 1989a het onderzoek maakt deel uit van een afstudeer onderzoek uitgevoerd bij de vakgroep nederlands kun wooldrik 1989b te verschijnen beide rapporten zijn tegen vergoeding van de kostprijs te verkrijgen bij de vakgroep nederlands kun afd vd erasmusplein 1 6525 gg nijmegen 2 andere doelen die de overheid in ieder geval in het kader van het beleid betref fende modulering nastreeft zijn verbeterde aansluiting op vervolgsituaties horizontale en verticale afstemming verbetering van het civiel effect bevordering wederkerend onderwijs verbetering van de motivatie van de leerlingen individualisering naar inhoud en middelen binnen de modulen 88 snellere aanpassing aan veranderde vereisten van beroep en of vervolgopleiding mogelijkheden voor op maat gesneden opleidingen voor nieuwe doelgroepen de invoering van een modulair systeem in het algemeen en van bepaalde modulen in het bijzonder kan en zal niet worden voorgeschreven het bevoegd gezag van de school is verantwoordelijk voor het al dan niet modulair inrichten van het onderwijs 3 voor meer informatie over het lopende nijmeegse onderzoek verwijzen we naar klinkenberg et al 1984 sturm 1987 en sturm van de ven 1987 blankesteijn van rooij sturm 1989 te verschijnen gaat verder in op de achtergronden van inter view onderzoek 4 tussen de regels wordt dat ergens in de artikelen wel aangeduid in de citaten is het daarom moeilijk te vangen 5 die richt zich concreet op het inventariseren van adequate vraagstrategieen cfr mccracken 1988 34 37 6 die gesprekken werden aanvankelijk gevoerd tussen de twee uitvoerende student onderzoekers van der linden en wooldrik onderling en met sturm als begeleider na de periode van globale analyses staakte van der linden zijn medewerking de gesprekken over de analyses en interpretaties vonden daarna plaats tussen sturm en wooldrik 7 dit maakte het mogelijk om tot een gerichtere vergelijking tussen de uitspraken van a en d te komen 8 de manier van verwijzen zullen we duidelijk maken door een voorbeeld te geven i 8 440 deze uitspraak is te vinden in het protocol van het eerste interview op bladzijde 8 regel 440 ii en iii staan respectievelijk voor het tweede en derde interview 9 het cultureel vormende aspect geldt eigenlijk voor a voor het gehele dag avond onderwijs getuige een citaat ontleend aan de inleiding van de studiegids van b te c door a geschreven in het rijksmuseum te amsterdam ontdekte ik een curieus schilderij van gerard dou overleden 1675 getiteld de avondschool het tafereel is zo donker dat het niet mogelijk is een kopie ervan in deze schoolgids op te nemen dat is jammer want enerzijds zou die afbeelding ons doen beseffen hoezeer de drang tot zelfontplooiing van alle tijden is doch anderzijds zou blijken hoe groot het contrast met het huidige volwassenenonderwijs is het dag avondonderwijs is uit de verborgenheid tevoorschijn gekomen 10 het is mogelijk dat hier een rector aan het woord is die impliciet ook de docentenbelangen behartigt mocht immers het modulair systeem tot gevolg hebben dat het aantal contacturen terugloopt dan zal dat formatieplaatsen kunnen kosten a laat zich in dit interview echter niet expliciet over de werkge legenheid van docenten uit 89 bibliografie bie d de et al modulair en probleemgestuurd onderwijs over kontaktonafhankelijk leren utrecht vbbspo 1984 doz schrift nr 7 blankesteijn e m van rooij j sturm analyseren en terugkoppelen opvattingen over het gebruik van computers bij reteaching zinsontleden een verslag van een open interview onderzoek onder vijf moedertaaldocenten in spiegel 7 1989 nummer 3 te verschijnen bois reymond m du a jonker relaties in het gezin tussen ouders en kinderen 1900 1930 een oral history onderzoek in leiden in comenius 1988 nr 30 175 267 hover c modulen een onderwijsprogramma ontwikkelen is nu net metselen in hbo journaal 5 1982 nr 2 30 33 citoet al 1987 herrlitz w et al eds mother tongue education in europe a survey of standard language teaching in nine european countries enschede slo 1984 klinkenberg s et al het onderzoek naar vernieuwing en vernieuwingsweerstanden in voortgezet moedertaalonderwijs in spiegel 2 1984 nr 3 5 32 kroon s grammatica en communicatie in het onderwijs nederlands groningen wolters noordhoff 1985 kunneman h de waarheidstrechter een communicatietheoretisch perspectief op wetenschap en samenleving amsterdam boom meppel 1987 mccracken g the long interview london etc sage 1988 qualitative research methods series 13 ministerie van onderwijs en wetenschappen concept beleidsnotitie modulering in het voortgezet onderwijs kaders voor de ontwikkeling van modulair onderwijs in het beroepsonderwijs het lbo en het avo vwo den haag ministerie van onderwijs en wetenschappen 1988 ref nr tr 872645 modulair onderwijs in docentengids aflevering 40 juni 1987 rubriek 8 1 11 morgan d l focus groups as qualitative research london etc sage 1988 qualita tive research methods series 16 opstal r c j van gemoduleerd onderwijs een onderwijskundig alternatief voor het hoger onderwijs in intermediair 15 1979 nr 46 13 19 reuten j t h m voorz et al nederlands voor anderstaligevolwassenen doelstellingen en exameneisen voor de certificaten a en b z p 1986 advies van programma commissie nederlands als tweede taal voor volwassenen slo vastberaden maar soepel en met mate rapportage over het eerste halfjaar 1987 van de projectleider ve aan de directeur van de slo enschede slo 1987 interne publicatie ref nr 54 3683 87719 smaling a methodologische objectiviteit en kwalitatief onderzoek lisse swets zeitlinger 1987 diss rul spradley j p the ethnographic interview new york holt rinehart and winston 1979 sturm j schooletnografisch onderzoek en leerplanontwikkeling voor schrijfonderwijs een bespreking aan de hand van een voorbeeld in pedagogische studien 65 1988 nr 4 159 172 sturm j p h van de ven vernieuwing en vernieuwingsweerstanden in voortgezet moedertaalonderwijs een stand van zaken nijmegen kun 1987 mimeo 90 wardekker w l wetenschapstradities en onderwijsvernieuwing naar een cultuurhis torische visie amsterdam vu uitgeverij 1986 diss rug wardenaar e j willems het modulensysteem nijmegen kun 1984 wooldrik j binnen een bepaald tijdsbestek een interviewonderzoek naar behoeften aan leerplanontwikkeling op het gebied van moduleren en nt2 binnen het dag avondonderwijs enschede valo m 1989a mimeo wooldrik j binnen een bepaald tijdsbestek een interviewonderzoek naar behoeften aan leerplanontwikkeling op het gebied van moduleren en nt2 binnen het dag avondonderwijs nijmegen kun 1989b doctoraalscriptie 91