Biografie en verhandeling: uit den boze?

biografie en verhandeling uit den boze tijdens het schooljaar 1986 87 kregen wij aan de lerarenopleiding vakdidac tiek nederlands van de rijksuniversiteit gent de kans om gedurende een aantal maanden samen te werken met het koninklijk atheneum voskenslaan gent gedurende deze periode probeerden we de wensen uit de praktijk te confronteren met de dromen uit de theorie 1 zo hebben we ondertussen een reeks lesvoorstellen uitgewerkt hypotheses die getest werden in de klas vaak in dialoog met de studenten uit de lerarenopleiding u moet deze bijdrage lezen als een poging tot antwoord op twee vragen hoe kan men zonder te vervallen in biografische weetjes met de biografie de lessen literatuur leven inblazen hoe speelt men het klaar om een discussie over een actueel probleem op te zetten die moet dienen als uitgangspunt voor een verhandeling en uiteindelijk ook een beetje een antwoord op de vraag biografie en verhandeling uit den boze hooft toevallig viel de keuze op de figuur en het werk van p c hooft die keuze viel eigenlijk mee omdat de biografie van de jonge pieter cornelis ons interessante uitgangspunten gaf voor een discussie over interessante thema s zo probeer den we via de biografie ook spreek en schrijfvaardigheid aan bod te laten komen de figuur het werk en de tijd van p c hooft gaven ons trouwens nog heel wat meer mogelijkheden daardoor verwijzen we naar onze publikatie en studie dagen 1 maar nogmaals voor dit artikel concentreren we ons op alle aspecten de biografie en de discussie daarrond die leidde tot het schrijven van een verhandeling de informatie in verband met de biografie is vooral bedoeld voor de leraar die er zijn verhaal kan mee opbouwen eventueel vragen van leerlingen beantwoor den want niet iedereen heeft de tijd om dat allemaal op te zoeken biografie precies omdat het genre van de biografie in de periode van de renaissance een belangrijke evolutie ondergaat zijn de lessen overdeze periode geschikt om dat genre te belichten de italianen toonden reeds heel vroeg interesse voor de vonk 1988 18de jg nr 5 234 nauwkeurige schildering van de historische mens met zijn uiterlijke en innerlijke trekken en eigenschappen burckhardt deze interesse voor de mens is het gevolg van het ontwikkelen van een persoonlijkheid die zelf uit de groep naar voren is gekomen en een individu is geworden dan pas kan de biografie ontstaan die de mens uitbeeldt omdat hij iets betekent vertrekkend van de lees en kijkervaring van de leerlingen we denken hierbij aan film en tv bij voorbeeld het recente c ry freedom komen de verschillende vormen van biografie ter sprake wetenschappelijke en geromanceerde biografie autobio grafie hagiografie memoires de literaire biografie dagboeken uiteraard is dit een geschikt moment voor boekenpromotie tegelijkertijd kan ook gereflecteerd worden op het genre biografie 2 in plaats van uit het leven van hooft te vertellen kan de leraar ook een fragment laten lezen in een van de klassen lazen wij een stukje uit de biografie van hella s haasse die verscheen naar aanleiding van de p c hooft herdenking 1981 3 maar de leraar las ook een fragmentje voor uit de wetenschappelijke biografie van van tricht 4 tijdens de bespreking van de teksten kwam in een van de lessen het probleem aan bod of biografische ge gevens de interpretatie rijker maakten of niet problemen uit de literaire kritiek zoals de vorm vent kwestie kunnen op het niveau van de leerlingen aan bod komen ook de over dreven aandacht van de media voor het leven van de schrijvers kan in vraag gesteld worden met die strategie willen we pleiten om problemen die in de literaire kritiek en de literatuurwetenschap rond de biografie bestaan niette verdoezelen maar in de les zelf te behandelen men vindt ook wel altijd iets om aan te sluiten bij de literaire actualiteit en zo aan leespromotie te doen bijvoorbeeld de recente publikaties van boeken als rosalie niemand e marain en hetkoekoeksjong b raskin gaven ons de kans gebruikte maken van interviews op radio en televisie literaire kritieken en uiteraard ook om moderne romans aan te bevelen als huislectuur met specifieke opdrachten in verband met het biografische karakter van deze romans interessant was de confrontatie van de anti helden uit deze romans met het soort biografieen waarin helden en of de groten der aarde centraal staan een fragmentje voor lezen uit het geuzenboek van l p boon ligt ook voor de hand interessant als aanvulling is een aflevering uit de serie andermans leven uit vrij nederiandwaarin precies biografen aan het woord worden gelaten over hun onderwerp bijvoorbeeld het enthousiaste gesprek over belle van zuylen met simone en pierre dubois 5 geinteresseerd zijn in andermans leven vanuit persoonlijke tot zuiver wetenschappelijke motieven is nu eenmaal een veel voorkomende motivering om te schrijven en te lezen 235 terug naar hooft de jeugd het lijkt ons interessant om uit het leven van hooft die momenten te selecteren die de leerlingen wellicht het meest zullen aanspreken zijn jeugd opvoeding school met inbegrip van de grand tour door europa voor de les gebruikten we de recente biografie van hooft geschreven door hella s haasse het werk is vlot geschreven en mooi geillustreerd en richt zich tot een groot publiek de elementen uit de jeugdperiode van hooft bieden stof tot discussie over op voedingsidealen van vroeger en nu over de mode een grand tourte maken door europa als afsluiting van een opvoeding waar zouden leerlingen nu naar toe willen over waarom en hoe mensen reisden vroeger en nu de figuur van p c hooft is interessant om iets van de levensstijl van de rijke burgerij te illustreren en heel specifiek iets te weten te komen over hoe het onderwijs georganiseerd werd in de zestiende en zeventiende eeuw ontstaat in de noordelijke nederlanden een nieuwe klasse van rijke burgers die de nodige v rijheid geld en tijd kregen om zich bezig te houden met literatuur en die zich konden en wilden onderscheiden van de rest van de bevolking door hun levensstijl hooft kreeg een veelzijdige ondogmatische kosmopolitische opvoeding die eigenlijk bedoeld was als voorbereiding op een hoogbestuurlijk ambt of een commerciele carriere maar er bleef plaats voor nog zoveel andere onfunctionele elementen dat er ook een basis gelegd werd voor interesse in de kunst iemand als huygens 6 bijvoorbeeld stelt duidelijk dat de vorde ri ngen die hij maakte niet het gevolg zijn van de eigen begaafdheid maar zoals hij zelf getuigde van de raadgevingen van zijn vader en diens boven alle lof verheven studiesysteem offermans 7 verdedigt de stelling dat dit onderwijs nog niet bepaald was door klasse strategische politieke of economische doeleinden deze activiteiten konden nog in dienst staan van zelfverwezenlijking huygens bijvoorbeeld ve rtelt dat hij zijn leermeester dankbaar is al vanaf jonge lee ft ijd leerde hij frans latijn muziek dansen paardrijden hoo fts thuismilieu wordt besch re ven als een culturele omgeving waarin hij gestimuleerd werd te lezen waarin hij door de vele contacten van zijn vader ook in aanraking kwam met de culturele en de economische politieke actualiteit vanuit zo n gepriviligeerd milieu was het normaal dat va de r hoo ft voor zijn zoon de beste opvoeding wenste hooft getuigt over zijn opvoeding ik heb in school geploecht dat het mijn meester deerde moy geit gecost al eer ick dus veel dichten leerde vresende plack en gard begrauwt den heelen dacht van tricht 1981 26 dat vader hoo ft voor zijn zoon een andere opvoeding koos dan wat toen doorsnee was verwonde rt ons geenszins als we een beeld hebben van het onderwijs in die tijd gewoonlijk zaten kinderen ongeveer twaalf uur per dag op lage banken in een te donker kil achterhuis of souterrain warmte en licht moesten zij zelf meebrengen in de vorm van turf en kaarsen alle leef tijden tussen vier en tien jaar waren ve rtegenwoordigd van indeling volgens vorde ri ngen was geen sprake wel werden meisjes en jongens gescheiden gehouden de goede leerkrachten niet te na gesproken veel meesters en matressen hielden school als bijverdienste in of vlak naast hun winkel of werkplaats soms konden zij zelf nauwelijks lezen en schrijven orde handhaven met behulp van plak en gard gold als belangrijkste taak haasse 1981 13 als voorbereiding tot de latijnse school zal hoo fts vader wellicht een prive leraar hebben aangesproken vaak waren dat ingeweken intellectuelen uit de zuidelijke nederlanden daarna kwam pieter cornelis in de latijnse school in amsterdam het leerplan bestond hoofdzakelijk uit 236 latijn daarnaast ook godsdienst grieks of klassieke cultuur men besteedde veel aandacht aan vertalen cicero tacitus herodotos het is duidelijk dat hier gestreefd werd naar het humanis tisch ideaal van taalonderwijs en morele vorming de moedertaal kwam dus nauwelijks aan bod ook niet aan de universiteiten waar alle onderwijs in het latijn gegeven werd spiegel pleitte reeds in 1585 voor het gebruik van het nederlands maar pas twee eeuwen later zal het aarzelend als onderwijstaal gebruikt worden de invloed van de klassieke opvoeding uit zich bij de jonge hooft in achilles en polyxena een klassieke tragedie waarvan algemeen aangenomen wordt dat hij ze voor zijn zeventiende schreef ze werd opgevoerd in de rederijkerskamer in liefde bloeyende jongeren waren in die tijd vroeg volwassen zij verlieten de latijnse school meestal voor hun vij ft iende jaar en gingen aan het werk vader hoo ft zag zijn zoon als opvolger voor zijn graan en oliehandel de dure opvoeding van pieter cornelis mikte dus enerzijds op die taak maar liet anderzijds toch ruimte over om een eigen persoonlijkheid te ontwikkelen hooft jr voelde er weinig voor zijn hele leven aan handel te doen van spiegel zijn leermeester werd ve rteld dat hij door de winst uit zijn koopmansbedrijf tijd vrij kreeg voor zijn kunstenaarschap in de jonge hoo ft zag spiegel veel van zichzelf belichaamd uit alles blijkt dat vader hooft zijn zoon ruimschoots de gelegenheid gaf datgene te doen wat hem het meest boeide dit stukje biografie is een geschikte manier om de tijdsgeest te illustreren iets overde opkomst van de kunst te zeggen en in dit geval om een gesprek op gang te brengen overde opvoeding en opvoedingsidealen met als vergelijkingspunt de renaissanceidealen offermans 1983 toont zich nogal enthousiast over de opvoeding van hooft de burgerlijke pedagoog stond nog niet voor de keuze of hij de stof of het kind centraal moest stellen dus kon hij ook niet voor de verleiding bezwijken om zo ondubbelzinnig voor het kind te kiezen dat hij de eis van een minimale zakelijke discipline al als een autoritaire aanslag op de onbedorven kinderziel kon voorstellen spelen en leren gingen voorfiguren als hooft en huygens nog samen zonder dwang die als vervelend werd ervaren dat is de ideale voe dingsbodem waarin een autonome poezie kon gedijen een poezie waarin ernst lustbeleving en zelfbeheersing een totdantoe ongekende verbinding aangaan 1983 41 dat klinkt in ieder geval zeer aantrekkelijk maar heeft natuurlijk ook zijn elitaire kantjes de grand tour als zoon van goeden huize kon hooft op zijn zeventiende een grand tour een rondreis door europa maken zo n reis werd beschouwd als een soo rt afsluiting van de leerjaren voor de sta rt in het werkelijke leven vader hoo ft vond het belangrijk dat zijn zoon een kosmopolitische geest verwierf en dat hij ook de nodige praktische kennis opdeed talenkennis kennis van han delspraktijken en boekhouding omgang met mensen uiteraard was zo n reis niet zonder gevaren in het reisboeck door de vereenigde nederlandsche provincien 1689 lezen we wacht u voor die dikwijls luisteren en voor de geenen die veel loopjes en kwakjes te voorschijn brengen om zich bij u aangenaam te maken t welk nergens om geschied dan om bekwaame gelegenheid te vinden om u het pistool op het hert te zetten om u aanstonds al te doen overgeeven wat gij van waarde bij u hebt van tricht 1981 28 ook werd gewaarschuwd voor allerhande geestelijke gevaren lichte vrouwen spelen een wulps gelaet een valsch bedeckt gemoedt hoererens lust en dert le quispel voet een tong gewent tot vloeck en lasterreden sijn het cieraet dat napels dat parijs da roome gee ft hollander zijt ghij wijs blijft t huis leertwel s lands recht gebruyck en seden uit gedichten van simon beaumont cfr van tricht 1981 28 237 hoe zag de reis van p c hooft eruit eerst reisde hij per schip naar rochelle waar hij bij een neef verbleef die een handelskantoor had hij vervolmaakte zijn kennis van het frans en deed ervaringen op in verband met boekhouden en handelsrekenen later trok hij verder te paard naar parijs waar hij behalve het ontspanningsleven ook de franse cultuur leerde kennen hij nam deel aan allerhande discussies en hij las bijvoorbeeld montaigne ronsard rabelais kortom hij ademde iets in van de franse esp ri t wat hem later in nederland werd verweten door zijn ex leermeester spiegel dan reisde hij richting lyon en avignon een stad die hij begroet als het vaderlant van de madonna laura die door petrarca s dichten so seer vermaert is hoofts reisheugenis cfr haasse 1981 30 31 in marseille nam hij de boot naar genua eenmaal in italie bezocht hij padua waar de aristocratische jeugd studeerde en waar een sfeer heerste van vrijdenkerij en oosterse mystiek venetie waar hij bij een bevriend antwerps koopman verbleef rome waar hij geconfronteerd werd met de macht en het geweld van de katholieke kerk bij de verbranding van giordano bruno napels en florence vermeldenswaard met het oog op zijn lyriek is de rijmbrief die hij naar de rederijkerskamer in liefde bloeyende stuurde daaruit blijkt dat hij in die periode de belangrijkste eigentijdse italiaanse schrijvers las uit zijn lectuur in italie werd hij zich bewust van de kracht van de italiaanse volkstaal voor poezie en proza hij leerde er uiteraard de ideeen van de renaissance kennen behalve cultuur stak p c hooft ook praktische handelskennis op italie was nu eenmaal het economische centrum van europa ook de nederlandse handelskantoren pasten de italiaanse boekhouding toe florence en venetie waren financiele centra hollandse kooplieden leverden graan aan italie het gebruik van een landkaart maakt deze grand tour aanschouwelijk en confronteert leerlingen met mogelijke reiservaringen of reisplannen reizend met de jonge hooft komt een heel tijdperk tot leven door een verhaal te vertellen van de reis kan de leraar ook aan boekenpromotie doen rond het reisverhaal dat momenteel een boom beleeft 8 eenmaal terug in amsterdam was de jonge hooft 20 jaar nog vol van zijn reis en voelde hij zich niet echt thuis in het kantoor waar hij verwacht werd later zou hij zichzelf in die periode als loshartig typeren zijn tal rijke verliefdheden leidden tot gedichten die werden opgenomen in de jufferboekjes door h haasse omschreven als een kruising tussen een balboekje en een poeziebundel discussie en verhandeling tijdens de biografie hebben we dus vooral de opvoeding en het onderwijs van p c hooft behandeld zo kregen we de kans het verleden te confronteren met het heden specifiek met wat de leerlingen denken over onderwijs en wat de maatschappij erover denkt de voorbereidingsles voor de verhandeling werd in verschillende klassen gegeven door verschillende leraren studenten stagiaires maar ook leraren met ervaring op die manier zagen wij verschillende mogelijkheden en stijlen de discussie kan op gang gezet worden door een aantal vragen welke ge voelswaarde heeft het begrip elite voor u wat zegt het woordenboek de encyclopedie daarvan is je eigen school je eigen richting elitair hoe denken anderen daarover wie of wat bepaalde die schoolkeuze is er een relatie 238 tussen sociaal milieu en schoolkeuze afdeling geloofje in gelijke kansen voor iedereen wat kan de overheid daaraan doen met zakelijke teksten kan nader ingegaan worden op het onderwijs in hoofts tijd bijvoorbeeld met de brief van vader hooft aan zijn zoon 9 met het fragment over de niet elitaire scholen in de biografie van hella haasse 1981 13 interessant als achtergrond is ook het bulkboek over de renaissance waarin het onderdeel opvoeding speciaal uitgewerkt werd informatie en beschouwingen over het onderwijs in onze tijd kunnen eveneens aangebracht worden door gebruik te maken van zakelijke of literaire teksten die worden meegegeven als huislectuur 10 op het moment dat wij de discussie over opvoedingsidealen voerden stond deze kwestie in de actualiteit onder andere n a v de invoering van het een heidstype in het secundair onderwijs de actie voor het behoud van het tradi tioneel onderwijs de publikatie van een aantal boeken en artikelen waarin over het peil van het andere onderwijs geklaagd wordt we amuseren ons kapotvan neil postman de gedachteloze generatie van allan bloom overde schoolvan jacques de visscher 11 tijdens de discussieles over onderwijs kwamen heel wat vragen op over allerhande problemen wenselijkheid en resultaten van democratisering van het onderwijs het verband tussen milieu schoolkeuze en prestaties de betekenis van i q de leraar verwees naar enkele werken of artikelen waarin de leerlingen zelf bijkomende informatie konden zoeken omdat de leraar uiteraard niet alle vragen kon beantwoorden besloten we een specialist uit te nodigen in de klas in de ene klas lukte dat in een andere klas werd gekozen voor een noodoplossing een interview dat op cassette werd opgenomen de vragen werden vooraf geselecteerd door de leerlingen de leraar nam het interview af van een psycholoog verbonden aan een peda gogisch centrum achteraf beluisterden de leerlingen het interview met het oog op hun verhande ling zij mochten notities maken die nadien met elkaar vergeleken werden en aangevuld door de leraar luisteroefening we beklemtoonden vooral dat deze informatie in de verhandeling kon worden gebruikt uit de discussie komt stof voor de verhandeling leerlingen konden notities maken tijdens deze discussie wij stimuleerden hen om elkaar te citeren in de verhandeling om bijvoorbeeld een mening te ondersteunen of te bekritiseren twee aspecten van de schrijfvaardigheid werden in het licht gezet op hun vraag werd het verwerken van citaten het gebruik van voetnoten en het vermelden van een boek of tijdschrift aangeleerd 239 er werd ook specifiek gewerkt aan het schrijven van een inleiding hoe beschrijf je het probleem zo aantrekkelijk mogelijk voor de lezer de leerlingen waren het erover eens dat een goede anekdote tot de verbeelding spreekt bijvoorbeeld een fragmentje uit het leven van hooft of iets uit de eigen ervaring of iets dat je ergens gelezen hebt de leerlingen werd gevraagd extra attent te zijn voor informatie uit de media over onze brandende kwestie uiteindelijk werd onderhandeld over mogelijke titels met als enige beperking dat het rond onderwijs moest draaien een ding beseffen wij dit werd uitgetest in elite klassen christine dhaese en ronald soetaert p a interfacultair centrum voor leraren opleiding kluyskensstraat 33 9000 gent noten 1 als eerste resultaat van deze samenwerking werd een studiedag voor de leerkrachten nederlands determinatiegraad georganiseerd met een bijhorende publikatie de publikatie is een soort inventaris geworden van vaak uitgeteste mogelijkheden en hypotheses allemaal suggesties uiteindelijk de map moet gezien worden als een soort blokkendoos waaruit de leraar kan selecteren uiteraard kwam ook het werk van hooft aan bod in onze publikatie zijn informatie en lessuggesties opgenomen rond zijn poezie proza en toneel de leraar kan hier een keuze maken uit een aantal mogelijkheden die we samengebracht hebben heel specifiek werd aandacht geschonken aan de functie van emblemen in de renaissance en vandaag ook zijn er suggesties voor interartistiek onderwijs het verband tussen het stilleven een genre dat vooral bloeide in de 16de en 17de eeuw en moderne poezie zo probeerden we de moderne literatuur een plaats te geven in dit project voor de bespreking van het sonnet maakten we een bloemlezing van oude en moderne poezie zo geselecteerd dat aangetoond wordt hoe deze vorm dichters blijft aanspreken in de loop der tijden in de keuze van teksten verzameld in een losbladige bloemlezing werden ook schrijvers uit de wereldliteratuur in vertaling opgenomen deze lessen werden gegeven door christine dhaese de stagiaires van de k a voskenslaan veerle verstappen en peter t kint en de studenten van de lerarenopleiding r u g de lesvoorstellen en de theoretische reflectie kwamen voort uit de samenwerking tussen christine dhaese en ronald soetaert r u g dit alles in samenwerking met het seminarie moedertaaldidactiek prof r vervliet dr n rowan en het i c l interfacultair centrum voor de lerarenopleiding het hele project werd begeleid door de rijksinspectie nederlands ann baert de ripainsel en eric verbeke volgende studiedagen zullen aangekondigd worden o a in vonk voor het theoretisch kader verwijzen we naar de congresbundel letteren in de knel in biblikatieblad van de nederlandse taalunie jg 2 nr 2 okt 88 r soetaert wat baten kaars en bril als den uil niet lezen wil c dhaese vlaanderen krijgt het literatuuronderwijs dat het wil behartigen en bekostigen 2 rubriek bekentenisliteratuur en biografie in h van gorp e a 1986 lexicon van literaire termen leuven wolters de biografie evolutie van het genre in deel 1 van de moderne encyclopedie der wereldliteratuur gent story scientia 240 de literaire biografie in de gids van mei 1988 interessant is ook de inleiding van wam de moor 1982 op de biografie van j van oudshoorn de arbeiderspers 3 hella s haasse arie jan gelderblom 1981 het licht der schitterige dagen het leven van p c hooft amsterdam querido 4 van tricht h w 1980 het leven van p c hooft s gravenhage martinus nijhoff 5 marjo van soest andermans leven simone en pierre dubois over belle van zuylen vrij nederland 28 mei 1988 6 wie de jeugd van huyghens zou willen behandelen vindt interessante informatie in con stantijn huyghens mijn jeugd vertaling en toelichting c l heesakkers amsterdam querido 1987 7 offermans cyril 1983 de kracht van de ongrijpbare amsterdam de bezige bij 8 het was voor ons ook een gelegenheid om met de leerlingen te praten over reizen hierbij werden suggesties gedaan voor creatief schrijven echte of gefingeerde reisverhalen een verhandeling over reizen en huislectuur aansluiten bij de reisverhalen boom in de moderne literatuur 9 g geerts 1975 voorlopers en varianten van het nederlands leuven acco brief van hooft aan zijn zoon p 99 10 fout voor mislukken op school ligt deels bij de leerkrachten de gentenaar 15 mei 1981 overzitten omdat vader ongeschoold arbeider is het laatste nieuws 3 september 1987 de nieuwste elite een column van renate rubenstein in naar de bliksem lk niet 1984 amsterdam meulenhoff kees fens ongeveercultuur de standaard 31 maart 1978 over meritocratie knack 1 september 1976 de nieuwe deftigheid onderwijskrant september 1986 elites en tegenelites in j j a mooij 1987 de wereld der waarden essays over cultuur en samenleving amsterdam meulenhoff e bonte hoe schoon was mijn school knack 30 maart 1988 11 neil postman we amuseren ons kapot het wereldvenster 1987 harold bloom de gedachtenloze generatie spectrum 1988 jacques de visscher 1988 over de school brussel grammens 241