Buiten de orde!

johan eimer s open projectonderwij s buiten de orde in het vorig jaar 1984 verscheen het boek buiten de orde van theo jansen en anne ruth wertheim zij beschreven tien jaar ontwikkeling in open projectonderwijs johan eimers docent aan de nieuwe lerarenopleiding in nijmegen sprak met beide auteurs over hun boek en de tien jaar ervaring met open projectonderwijs die eraan ten grondslag ligt het is 21 december de kortste dag van het jaar er ondanks alle tegenwerking en teleurstelling 1984 vandaag zal ik een twee uur lang gesprek voor bleven kiezen om projectonderwijs gestalte hebben met theo jansen en anne ruth wert te geven heim zij zijn de auteurs van een boeiend boek de beschreven periode van tien jaar is verdeeld in dat enkele maanden eerder verscheen bij sun in drie fasen de tijd van de eerste ontwikkelingen nijmegen buiten de orde heet dat boek en de van open projectonderwijs in wageningen wordt ondertitel geeft aan dat het gaat over dilemma s de opbouwfase 1973 1976 genoemd daarna in de ontwikkeling van projekionderwijs komt er een tijd dat er veel beroering is rond de de eerste zin van het voorwoord vermeldt het wageningse projecten verzet onder collega s en nog wat nauwkeuriger in dit boek beschrijven ouders en een verbod van het departement de we de ontwikkeling van open projektonderwijs strijdfase 1976 1979 tenslotte was er de tijd aan de rijksscholengemeenschap het wagenings van het door de overheid goedgekeurde en bege lyceum een openbare havo vwo scholenge leide experiment projectonderwijs de experi meenschap met ongeveer duizend leerlingen en mentfase 1979 1983 deze drie stappen door de vijfenzeventig leraren over een periode van 10 tijd komen vanaf hoofdstuk twee in alle hoofd jaar van 1973 tot 1983 stukken van het boek terug de hoofdstukken de afgelopen weken heb ik het grondig kunnen zelf vormen telkens een uitwerking van een van lezen en ik vond het een mooi boek ik denk dat de vijf dilemma s die in de ondertitel werden aan er geen school in nederland bestaat waarvan een geduid ik noem nu de titels van die hoofdstuk stuk geschiedenis zo nauwgezet en zo helder be ken en met een korte toelichting de vijf dilem schreven is voor mij is het boek vooral waarde ma s vol omdat het over mensen gaat de mensen die 2 structurering in de projekten dilemma tus 22 sen disciplinering en vrijblijvendheid over het schiedschrijving voor ogen hebben gehad ze streven van leraren in projectonderwijs los te ko maakten zelf deel uit van het proces anne ruth men van de disciplinerende leraarsrol zonder wertheim als docente en theo jansen als nij zich al te terughoudend op te stellen en alle meegs antropoloog in de rol van onderzoeker en structurering uit de weg te gaan begeleider en ze hebben het boek dan ook van 3 de groei van de projektgroep dilemma tussen binnenuit geschreven ondanks die eigen directe puur isolement en verwaterde grootschaligheid betrokkenheid zijn zij erin geslaagd een degelijk hoe kunnen projectleraren voorkomen dat ze en overzichtelijk boek te maken zich als een kleine groep isoleren van hun colle het vraagt aanvankelijk misschien enige moeite ga s en hoe voorkomen ze tevens dat door een zich op de structuur van de uiteenzettingen te te snelle aanwas van de groep de emancipato concentreren maar wie die moeite wil nemen zal rische bedoelingen dreigen te verwateren ontdekken dat het geheel ook in de onderverde 4 de verhoudingen binnen de projektgroep di ling van paragrafen en subparagrafen consequent lemma tussen koele zakelijkheid en beklemmen gestructureerd is hetgeen een plezierige herken de saamhorigheid hier gaat het over de relaties baarheid tot gevolg heeft bij het lezen van de af tussen de projectleraren de sterke onderlinge zonderlijke hoofdstukken vaak emotionele betrokkenheid gekoppeld aan kort nadat de moer redactie mij vroeg het boek een functionele taakgerichte opstelling buiten de orde te bespreken ontmoette ik de 5 democratisering binnen de projektgroep di beide auteurs we slaagden erin een afspraak te lemma tussen geconcentreerde inspiratie en ge maken en nu het boek uitgelezen voor me ligt spreide vervlakking binnen de projectgroep is zitten ze bij mij aan tafel voor een gesprek sprake van informeel leiderschap toch wil men ook zoeken naar een democratische verdeling van acht ergrond en verantwoordelijkheden zonder daarbij overigens de weg te blokkeren voor inspirerende initiatie wat voor soort boek is dit eigenlijk ven t j als je projectonderwijs doet zit je per defi 6 de strijd om invoering van open projektonder nitie in een heel ingewikkeld vernieuwingsproces wijs dilemma tussen ontkrachting en randver je bent dan met zoveel dingen tegelijk bez i g op schijnsel dit hoofdstuk gaat over de plaats van zoveel verschillende niveaus je hebt bijvoorbeeld het projectonderwijs in het krachtenveld binnen met een heel nieuwe situatie in de klas te maken en buiten de school hoe kan het als een authen met de groep van collega s met de schoolorgani tiek concept van emancipatorisch onderwijs zich satie onze ervaring is als je daar midden in zit handhaven tegen de gevaren van ontkrachting en dat het dan een heel chaotisch gebeuren is het is afzwakking enerzijds en het etiket van een buite dan vreselijk moeilijk zicht te houden op waar je nissig experiment in de marge anderzijds eigenlijk mee bezig bent en op de oorzaken van aan de behandeling van deze dilemma s gaat een weerstanden en problemen dat wordt een soort eerste hoofdstuk vooraf over de opkomst van warboel met dit boek hebben we geprobeerd een projectonderwijs in de golfslag van de zestiger kader te maken opgehangen aan die vijf dilem jaren een eerdere versie van dit hoofdstuk ver ma s om een soo rt ondersteuning te geven ook scheen in 1980 als a rt ikel in het tijdschrift ver aan mensen die in soo rtgelijke processen zitten nieuwing van opvoeding onderwijs en maat schappij het vormt een zeer leesbare en verhel je mikt dus op een soort herkenning bij de lezers derende analyse van de toenmalige beweging van vanuit hun eigen situatie kritische leraren met name voor wie in die tijd t j ja maar ook zicht geven op de betekenis al leraar was is het boeiend de herinneringen aan van schoolse vanzelfsprekendheden neem bij eigen activiteiten en idealen te plaatsen in het ka voorbeeld het alleen voor de klas staan in pro der van dit scherpzinnige overzicht van wat er jectonderwijs kom je met meer mensen in de klas aan het eind van de jaren zestig aan het progres en dan blijkt er heel wat aan vast te zitten om die sieve onderwijsfront gaande was zo is het mij al genoemde vanzelfsprekendheid te doorbreken thans vergaan we hebben vooral geprobeerd die e rv aringen be nadrukkelijk vermelden de auteurs in het voor wuster te maken zo van denk erom als je dat woord dat ze met dit boek geen onpartijdige ge gaat doen dan stoot je daarop 23 a r w we hebben ook vanuit onze eigen fouten de projectpraktij k geschreven bijvoorbeeld het selectieve waarne men waaraan we ons binnen de projectgroep ik heb jullie al dikke complimenten gegeven schuldig hebben gemaakt dingen alleen maar in maar ik wil je toch ook eens confronteren met terpreteren vanuit de beperking van het eigen een minder positief commentaar een studente ideologisch begrippenkader ik denk dat wij nu vroeg mij als opleider aan de n o haar een boek ook achteraf heel goed kunnen verklaren hoe het te adviseren over projectonderwijs ze wist daar komt dat veel vernieuwingsbewegingen op niets nog weinig van en wilde er in haar opleiding op uitlopen en je moet toch proberen dat te hel zijn minst overgelezen hebben wel jullie boek pen voorkomen was net uit ik had het globaal bekeken en raadde haar aan dat maar eens te bestuderen ze was na wanneer is het idee opgekomen dit boek te lezing duidelijk teleurgesteld ze had te weinig schrijven praktische informatie gekregen over hoe p roject t j in totaal zijn we er een jaar of vier mee be onderwijs kan worden opgezet dit boek oor zig geweest het is eigenlijk begonnen in 78 deelde zij getuigt meer van een hobby van de toen een jaar lang de open projecten in wagenin schrijvers of van een groep docenten die zelf in gen door de minister verboden waren in dat jaar teressant bezig zijn maar leerlingen komen er zo was er ook helemaal geen perspectief dat er ooit te lezen niet aan te pas nog projectonderwijs door zou gaan in dat jaar t j dat het niet direct over leerlingen gaat dat heeft de projectgroep een aantal activiteiten on klopt zo is dit boek ook niet bedoeld in de in dernomen onder meer een onderwijsreis naar leiding is daar ook op gewezen er zijn andere cuba en een bezoek aan het onderwijsproject in eerdere publikaties die beschrijven hoe de prak tvind daarnaast kwam toen het idee op alle no tijk van de projecten in wageningen was en is tities en papieren van de voorafgaande jaren te misschien zijn we er teveel vanuit gegaan dat ordenen en daarover te gaan schrijven mensen die dit boek lezen ook al wel iets afwe a r w dat was trouwens heel leuk want daar ten van de projectpraktijk in wageningen heeft een deel van de projectgroep ook aan mee a r w het is overigens zo dat er een volgende gedaan op een zolder hebben we toen alle mate publikatie gereed is een brochure met informatie riaal per jaar in mappen neergelegd een waanzin over de projecten en ook over de rol van de nij nige hoeveelheid papier was dat na dat jaar wa meegse begeleiders die brochure is geschreven ren die gegevens geordend toen kon overigens door janwillem lackamp en wordt binnenkort ook het projectwerk nu als formeel experiment uitgegeven door het depa rt ement vooral in de weer van start gaan en wij zijn toen met het beschrijving van de projectpraktijk is dat een aan schrijfwerk begonnen vulling op het boek van ons we streven er ook t j heel snel hebben we toen al gekozen voor naar dat die publikatie dezelfde uitvoering krijgt de structurering in de dilemma s in theorieen als ons boek over onderwijsinnovatie en implementatie wordt het vaak zo eenvoudig voorgesteld in die om t rad i tione le l eraarsro l standigheden moet je zus handelen en in die om standigheden zo terwijl onze ervaring is dat je het valt me op dat jullie in dit boek nogal vaak in heel veel situaties niet eenduidig kunt zeggen de tegenstelling hanteren tussen de traditionele dit is de goede aanpak je staat voor een bepaal leraarsrol en die van de projectleraar alsof dat de situatie elk handelen kan bepaalde nadelen voor iedereen die in projectonderwijs gaat wer hebben dat zijn je dilemma s daar moet je als ken een noodzakelijke verandering is ik vraag het ware tussendoor laveren me af of dat voor iedereen wel zo n relevante te a r w het schrijven vanuit die dilemma s heeft genstelling is ik heb als opleider de misschien voor onszelf de gebeurt enissen ook zeker verhel wat naieve illusie dat nieuw opgeleide leraren derd al heeft het wel lang geduurd voor we het toch wat anders de school binnenstappen niet snapten we zaten zelf ook emotioneel middenin vanzelfsprekend vastzittend aan het traditionele het proces toen we die dilemma s eenmaal han lerarengedrag te karakteriseren in termen van teerden vielen veel dingen die we daarvoor moei disciplinering en individualisering lijk konden interpreteren opeens in een kader t j ja we schrijven daar ook wel over in on s 24 boek wat ons opvalt is dat jonge leraren in hun nieuwe leraren die er in stappen hoofd wel andere dingen hebben zi tt en dan wat een traditionele leraar zou doen je ziet dan ech leerlingen en lerare n ter een aantal risico s in de eerste plaats zie je ze wel vervallen in wat wij noemen een laissez faire mensen die zoals ik wel eens wat van p rojecton achtige houding dat ze op de toer gaan zitten derwijs meemaken ervaren dat het vaak moei van in projectonderwijs gaat het erom dat het zaam gaat dat met name leerlingen je vaak te uit de leerlingen komt het structureren van leer leurstellen van dat soort ellende getuigt jullie processen noemen ze dan eigenlijk al een soo rt boek ook wel maar toch blijft zo n projectgroep autoritaire inbreng verder is het zo dat ze door zo te zien overtuigd kiezen voor projectonder hun andere lessen en in verhouding is dat veel wijs nou kun je zo n overtuiging mijns inziens al meer dan hun weinige projecturen ze toch heel leen maar hebben als met name de leerlingen in snel wel gesocialiseerd kunnen worden in de tra hun gedrag en motivatie laten zien dat het ook ditionele leraarsrol of omdat ze dat niet willen werkt wat je voor ogen hebt en met een aantal idealen binnenkomen dat ze t j ik denk dat daa rvoor heel wezenlijk is wat toch al spoedig met hun kop tegen de muur lo we in het tweede hoofdstuk als conclusie trek pen als je niet autoritair met leerlingen om wilt ken zeker in de beleving van de leerlingen is het gaan moet je toch wel heel stevig in je schoenen werken aan het afbreken van de disciplinering het staan om bij je idealen te blijven leerlingen zijn allerbelangrijkste van projectwerk natuurlijk zie allang zo opgevoed dat ze dat door hebben die je leerlingen die daar misbruik van maken maar praten in termen van orde kunnen houden die in wageningen zijn er altijd mensen geweest die doen dan ook gewoon vervelend mensen krijgen dat zogenaamde misbruik plaatsen in een inter het daar dan ontzettend moeilijk mee of ze laten pretatiekader die niet reageren met ze deugen zich door zogenaamde e rv aren leraren adviseren niet maar het gedrag zien in zijn maatschappe toch maar door middel van straffen bijvoorbeeld lijke context in het soc i al i satieproces van de de zaak strakker aan te pakken school omdat wij dat afbreken van de discipli a r w en juist als die nieuwe leraren meedoen nering zo centraal stellen brengt dat in de bele aan projecten raken ze ook daar vaak teleurge ving van de leerling ook het avontuur in zo n pro steld ze zoeken nog naar een positie tussen ener ject zijds streng aanpakken en anderzijds gelijkwaardi a r w het serieus genomen worden dat is we ge relaties opbouwen met de leerling ze niet als zenlijk voor de leerlingen vijanden zien ze denken dan in projecten de t j in tweede instantie pas praten leerlingen ideale situatie aan te treffen waar ze vanuit de achteraf over de inhouden van projecten de opleiding voor kiezen en dan blijken leerlingen sfeer de onderlinge verhoudingen beleven zij ook daar ju i st te klieren en het hun moeilijk te ook als het belangrijkst maken waar zij dan weer op reageren met disci a r w het is vaak voor leraren ook wel moei plinering rott ig doen of hun eigen frustraties op lijk zelf de veranderingen bij leerlingen waar te de hoofden van de kinderen laten terechtkomen nemen soms lijken die veranderingen aan de op t j het is wel zo dat als er op een school een pervlakte zeer gering ze blijken pas als je na lan projectgroep is of een begin van een projectprak ge tijd na jaren nog eens met leerlingen praat tijk dat dan de jongere leraren daar eerder gevoe over hun ervaringen in projecten lig voor zijn dan degenen die al jarenlang binnen de geijkte patronen werken jullie hanteren in dit boek als het over de inzet a r w terwijl anderzijds de oudere leraren die van leraren gaat nogal eens het begrip vrije tijd er voor kiezen vaak weer het voordeel hebben als het over onderwijs gaat vind ik dat altijd een van hun ervaring i n het gewone lesgeven en bo beetje moeilijk te plaatsen is het niet gewoon vendien kiezen ze vaak voor projectonderwijs een kwestie van prioriteiten stellen binnen de tijd vanuit een duidelijke motivatie de ove rt uiging die er voor je werk beschikbaar is dat ze werkelijk iets nieuws willen t j in de praktijk van de meeste scholen is het t j al met al is onze conclusie wel dat als je zo dat iemand die mee gaat doen aan een pro zoiets wilt op een school dat je dan heel welbe ject daar als compensatie hooguit een lesuur wust en expliciet aandacht moet besteden aan voor krijgt terwijl hij in feite aan dat project 25 waarschijnlijk wekelijks gemiddeld tien uur kwijt d e o ud e rs is en dat komt echt boven de andere achten twintig lessen en de daarbij behorende tijd wat in jullie boek gaat het heel nadrukkelijk ook over in onze ogen zou moeten uiteindelijk dat is dat de ouders de manier waarop zij bij het project projectonderwijs een zo geinstitutionaliseerd on onderwijs betrokken waren veel meer ouders derdeel van onderwijs is dat men de tijd die men dan de projectgroep had durven dromen schrij erin steekt naar verhouding gecompenseerd ven jullie ergens bleken te sympathiseren met de krijgt doelen en methode van de ontwikkelde project het komt nu heel veel voor dat mensen van de praktijk ze namen waar hoe hun kinderen zelf projectgroep een deeltijdbaan hebben bijvoor vertrouwen opdeden leren boeiender gingen vin beeld maar tien of vijftien uur geven en dat ze de den en bevredigender relaties kregen met hun vrije tijd die ze hebben en die geen schooltijd is klasgenoten en leraren ik lees echter niet dat aan het project geven ouders vanuit een politieke overtuiging of stel a r w en dan vinden wij dat er om de ont lingname kiezen voor projectonderwijs wikkelingen echt goed te laten gaan de mensen t j volgens mij kiezen ouders inderdaad slechts er eigenlijk nog meer tijd in zouden moeten ste zelden op politieke gronden voor projectonder ken behalve de extra begeleidingsuren ook ver wijs voor het gros van de ouders die ervoor zijn gaderingen bijwonen scholingsweekenden infor is het toch vooral vanuit progressieve onderwijs matie geven aan andere scholen ja en eigenlijk doelstellingen als flexibiliteit zelf verantwoorde zou iedereen ook nog wel meer moeten kunnen lijkheid dragen eigen initiatief leren nemen en lezen en we zouden nog meer aan verspreiden zovoort moeten doen maar concreet komt het erop neer dat zien ze in het gangbare onderwijs niet tot dat begeleiders minstens tien uur per week kwijt zijn recht komen maarde koppeling aan een po zijn aan het project litieke maatschappelijke betekenis speelt slechts bij een kleine minderheid van ouders een rol we insc h att i n g of ana ly s e zijn er ook erg voorzichtig mee daar met ouders over te praten over de politieke dimensies van zo nu en dan heb ik het idee dat wat jullie ons projectwerk wordt nu eenmaal verschillend schrijven meer op inschattingen of veronderstel gedacht ook binnen de projectgroep en natuur lingen is gebaseerd dan op analyse met name als lijk ook bij de ouders het erom gaat hoe anderen bijvoorbeeld de a r w maar zeker als je de begrippen politiek schoolleiding aankijken tegen de ontwikkelingen en ideologie wijd opvat komt het toch wel voor van het projectwerk dat mensen ook om die redenen voor projecton klopt dat derwijs kiezen we merkten bijvoorbeeld een t j nee in enkele gevallen zal het wel zo zijn keer dat er in een projectklas nogal wat jongens dat we ons vooral baseren op wandelgangenge zaten die van huis uit gewend waren om ook zo sprekken maar in de meeste gevallen beschikken genaamde meisjesrollen te vervullen wat dan in we wel degelijk over materiaal weten we de ach de socialisatie zo heet die waren zo opgevoed tergronden van hoe de schoolleiding zich opstel dat dat gewoon voor ze was als je dat politiek de of van ministeriele beslissingen noemt en ik vind dat het dat is dan kun je zeg a r w soms hebben we echter bij het schrijven gen dat die ouders ook wel vanuit een politieke heel voorzichtig moeten manoeuvreren omdat ideologische opstelling voor projectonderwijs zul we de bronnen niet konden noemen maar een len kiezen aantal betrokkenen bijvoorbeeld mensen van het maar misschien is het ook wel waar dat zelfs hele algemeen pedagogisch studiecentrum hebben linkse ouders een beetje bang zijn voor het al te teksten van tevoren ook gelezen ze hebben als politieke met de gedachte van als mijn kind erg het ware zelf kunnen controleren of het klopt politiek bewust wordt gaat het misschien wel wat we schrijven over hun opstelling en de over enge gevaarlijke dingen doen wegingen daarachter 26 boe kv erzorgin g samenwerkin g over de inhoud en de structuur van het boek kon wat mij tenslotte interesseert is dit jullie hebben ik zeer positief zijn over de boekverzorging ech samen dat boek geschreven hoe gaat dat nou in ter wat minder de layout de wijze waa rop bij zijn werk hebben jullie een bepaalde taakverde voorbeeld titels en tussentitels in de hoofdstuk ling ken geplaatst zijn vind ik zeker niet bevorderlijk a r w belangrijk is in ieder geval dat wij een voor het vlo tte lezen heel verschillende inbreng hebben dat heeft niet zo vind ik de omslag van het boek wel geslaagd alleen te maken met onze persoonlijkheden maar maar het titelblad binnenin zeker niet het is ook met onze positie in de school theo zou je jammer dat daar niet wat meer aandacht aan be kunnen zien als een antropoloog die nieuwsgierig steed is is naar de ogenschijnlijk merkwaardige zeden en a r w ja dat van die layout betreuren wij ook gewoonten van een vreemde maatschappij en wel maar daar hebben we in de laatste fase niet daar gaat leven dan zou je mij zijn sleutelinfor meer voldoende aandacht aan kunnen besteden mant kunnen noemen verder kun je rustig zeg wat het contact met de uitgeverij betreft zijn we gen dat theo veel meer van de theoretische din wel zeer tevreden over wat maaike van dieten ge gen inbrengt en ik van de praktijk waarbij we daan heeft zij heeft ons veel redactionele bege overigens wel elkaars inbreng heel kritisch blijven leiding gegeven waar wij zeker in ruime mate ons bekijken voordeel mee konden doen t j bijna altijd is het zo dat bijvoorbeeld anne ruth eenstuk schrijft dat lees ik dan we praten en wat ik mis is een literatuuropgave achterin er samen over en dan ga ik het herschrijven het boek ik vind dat lastig zeker voor het ge a r w daarna lees ik het weer er wordt weer bruik van het boek in een opleidingssituatie over gepraat en dan herschrijf ik het weer zo is t j ja wij hebben ervoor gekozen om de litera het telkens schrijven erover praten en herschrij tuur te noemen in de noten op de bladzijden di ven en dat over en weer het zou misschien wel rect onder de tekst ik ben het er wel mee eens aardig zijn als illustratie een stukje manuscript te dat een literatuuropgave achterin zinvol geweest laten zien onze beide handschriften zie je dan zou zijn met over en weer correcties 11 f an o4 r l t c w eiy i o l a ft s o v 1 t ti tl u tj t ap 1 t a a a af te g oc a p s aljt kg 66 q tv bt ol i a e f 4 441l q c ol a pw i ves rd w ek r4 d fis i a s 2 a h w i 27 t j ik vind het belangrijk om op die samenwer als het gesprek met de auteurs achter de rug is king te wijzen omdat je meestal ziet dat wan blader ik nog eens door het boek aan het eind neer mensen vanuit de praktijk schrijven er toch van het door mij erg gewaardeerde hoofdstuk weinig reflectie bijkomt mensen moeten het dan over de verhoudingen binnen de projectgroep lees als het ware van zich af schrijven waarmee je wel ik deze beha rt enswaardige zin wezenlijk lijkt herkenbaarheid bereikt maar niet echt de verdie ons dat het werken aan openheid in de onderlin ping terwijl wetenschappers of anderen vanuit ge communicatie ingebed wordt in het ontwer de theorie voor mensen die in de praktijk staan pen van een toekomstperspectief waaraan geza vaak heel onherkenbaar schrijven terwijl ik menlijk en stapsgewijs gewerkt kan worden denk dat de combinatie die wij konden realise de gedachte komt bij mij op dat die uitspraak ren heel wezenlijk is als er zo meer geschreven niet alleen van toepassing is op vernieuwende werd zou dat heel belangrijk zijn voor de kloof groepen leraren maar ook op twee mensen die die er toch altijd is tussen onderwijspraktijk en samen een boek schrijven zoals theo jansen en theorie anne ruth wertheim t jansen a r we rt heim buiten de orde dilemma s in de on t wikkeling van projektonderwijs nijmegen sun 198 4 isbn 90 6168 222 3 268 p ag f 28 van dezelfde auteurs t jansen a r van kammen projekronderwijs afle ren en aanleren purmerend muusses 1976 t jansen a r van kammen themakeuze in open pro ekfonderwijs purmerend muusses 1982 28