Competentieleren in het vak Nederlands: een denkoefening.

379 competentieleren in het vak nederlands een denkoefening wilfried de hert ieder mens is een doel op zich geen middel om een doel te bereiken john rawls in doorlichtingsverslagen waarin het vak nederlands voorkomt lezen we soms dat taalbeschouwing niet systematisch als reflectie bij de taalactiviteiten van de leerling wordt opgevat daardoor wordt de leerplancomponent onvoldoende gekaderd in en geimplementeerd conform het competentieleren wat is dat kader en hoe implementeren we het in dit artikel willen we inspiratie aanreiken over hoe we de visie op competentieleren in het vak nederlands in de dagelijkse praktijk kunnen toepassen allereerst verduidelijken we de definitie en vervolgens staan we stil bij zes principes n het leerplan nederlands het begrip literaire competentie dateert derde graad aso kso tso trouwens al van de jaren 80 en hoewel het van het vvkso 2006 staat nog niet zo was uitgeschreven was het de het competentieleren centraal aanzet voor de algemene definitie van een vier jaar later zien we dat die visie cluster van kennis vaardigheden en attitu hoe langer hoe meer aansluit bij de des in een literaire context nieuwe ontwikkelingen in de maatschappij onder competentieleren verstaan we het geheel van kennis vaardigheden attitudes en persoonskenmerken die iemand nodig heeft om taken en opdrachten in een welbepaalde context uit te voeren in het competentie leren gaat het verwerven van kennis vaardigheden en attitudes hand in hand ze worden altijd geintegreerd ook de transfer die de leerling van schoolse kennisinhouden naar andere schoolse en maatschappelijke contexten moet maken wordt nu binnen de klasmuren ingeoefend omdat competentieleren authentieke en complexe leersituaties veronderstelt zal het belangrijk zijn dat we onze leerinhouden durven combineren en uitbreiden uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 juli 2011 nummer 5 40e jaargang 380 om te voorkomen dat een enge visie van soonsvormende component een plaats te competentieleren werd opgedrongen gunnen naast de utilitaire kozen de leerplanmakers ervoor om de per bovenstaande opvatting over leren spoort met de rol van het vak nederlands als substraatvak heel wat leerinhouden van ons vak staan immers binnen en buiten ons vak ten dienste van utilitaire doelen in de vaardigheden leren we leerlingen ondermeer rapporten schrijven bronnen raadplegen en interpreteren presentaties houden om andere schoolse en maatschap pelijke opdrachten en taken naar behoren te kunnen uitvoeren ook in taal beschouwing komen we vanuit reflectie op taalgebruik tot inzicht in het taal systeem dat inzicht zetten we opnieuw in om de eigen taal te optimaliseren maar er is meer dan deze utilitaire benadering het vak nederlands is bij uit stek ook geschikt voor een persoonsvormende invulling in expressieve taal taken geven we leerlingen kansen om te groeien in leren leven we leren hen bijvoorbeeld creatief schrijven of laten hen literaire teksten lezen die hun leesgrenzen verleggen de competenties die leerlingen hiervoor ontwikkelen zijn even essentieel voor ons vak als de louter functionele vaardigheden en attitudes uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 in wat volgt willen we aandacht besteden beseffen dat er in elk studiegebied of studie aan de systematische ontwikkeling van com richting een andere invulling van het begrip petenties we zullen vooral rekening houden competentie voor het vak nederlands met de contextgebondenheid de relatie in mogelijk kan zijn als we bijvoorbeeld kijken taken en activiteiten en de samenhang tus naar die contextgebondenheid of naar taken sen kennis vaardigheden en attitudes we en activiteiten principe 1 competentieleren is geen breuk met het verleden de didactiek van het competentieleren is de didactiek nederlands vier fasen onder een synthese van de vorige periodes we scheiden in een eerste fase brachten leraren kunnen en mogen die visie niet zien als een nederlands kennis op een chronologische breuk met het verleden de didactische aan wijze over nadien bleek de thema tische pak in vlaanderen vertoont vanaf de jaren aanpak aandacht voor het actualiseren van 70 verschillende klemtonen we kunnen in teksten te beklemtonen vervolgens werd 40e jaargang nummer 5 juli 2011 381 het geintegreerd onderwijs een hele uitda de volgende criteria kunnen we gebruiken ging het stelde de taalvaardigheden cen om de fasen van elkaar te onderscheiden traal en leraren dachten dat er geen kennis tabel 1 in elke aanpak doen zich verschui meer mocht worden gegeven ten slotte vingen voor op het vlak van beklemtoont de didactiek van het compe het doel wat zijn onze doelen tentieleren taalvaardigheden zowel als ken de klemtoon wat willen we beklem nis of attitudes en werkt hij met contexten tonen om de competenties te ontwikkelen dat het domein wat bieden we aan laatste is nu net het vernieuwende aspect en de evaluatie hoe evalueren we wat we het sluit aan bij wat de maatschappij voor aanbieden het persoonlijk leven het arbeidsleven en de schoolboeken enkele schoolboeken verdere studie belangrijk vindt ne der lands die representatief waren voor een bepaalde aanpak tabel 1 fasen in de didactiek nederlands chronologisch thematisch geintegreerd competentieleren doel kennis kennis vaardigheden competenties klemtoon product product product en proces product en proces vooral literatuur vooral literatuur vooral vaardigheden integratie van kennis voorzichtige integratie vaardigheden en van vaardigheden attitudes taalbeschouwing en literatuur domeinen afgebakende domeinen leerlingen motiveren vaardigheidsonderwijs geintegreerde zoals literaire esthetica door thematische wordt geintegreerd in domeinen vaardig verklarend lezen taal en ordening bv dood lichte mate ook heden literatuur en stijl taalverrijking en reizen liefde integratie van taalbeschouwing taalzuivering p oezie proza en taalbeschouwing en toename complexere drama literatuur taken en opdrachten a andacht voor vertrekt vanuit aandacht voor proces actualisering communicatiesituaties en attitudevorming om en contexten tot product te komen vaardigheden staan strategieen aanleren centraal contexten aanreiken matige en occasionele aandacht voor proces om tot product te komen evaluatie cijfers voor kennis cijfers voor kennis schalen assessment selectie criteria permanente evaluatie observatieschema s feedback cijfers voor kennis attitudeschalen criteria anders evalueren cijfers voor kennis school de dubbelfluit gedifferentieerd huidige generatie een nieuwe of boeken standaard uitgeverij nederlands plantyn schoolboeken aangepaste generatie juli 2011 nummer 5 40e jaargang 382 als we attitudevorming ernstig nemen en de laten komen worden discussies over een componenten taalvaardigheden taalbe tegenstelling kennis vaardigheden overbo schouwing en literatuur tot hun recht willen dig en dateren ze uit een vervlogen tijd volgens onze minister frank vandenbroucke richt competentiegericht onderwijs zich op kennis inzichten vaardigheden attitudes en kwaliteiten van leerlingen om in bepaalde situaties te kunnen handelen anders dan vaak wordt beweerd kun je uit deze definitie een soort eerherstel van kennis in het onderwijs afleiden zonder kennis geen competentie maar kale kennis wordt niet genoeg geacht je moet er ook iets mee kunnen competentie is kennis plus uit westhoff 2006 principe 2 competentieleren betekent aandacht voor kennis vaardigheden en attitudes bij elke taak en activiteit we beseffen al een tijdje dat ook kennis in geintegreerd maar om efficient te integre onze lessen taalvaardigheid een plaats heeft ren hebben we een sterke organisatie nodig daarnaast kunnen we in lessen taalbeschou waarin we het overzicht behouden daarom wing een onderwerp niet langer geisoleerd stellen we voor om in alle taken en activitei behandelen zo wordt bij het spreken over ten aandacht te besteden aan vaardighe een boek niet alleen gesproken of geluis den kennis en attitudes maar om het over terd we brengen ook commentaar uit over zichtelijk te houden werken we het best het taalgebruik van de auteur en het publiek met taalvaardigheden taalbeschouwing waarvoor hij schrijft we zijn dus tegelijker of literatuur componenten die ook in de tijd met verschillende taalvaardigheden en eindtermen voorkomen we kunnen die met taalbeschouwing bezig zo werken we opvatting met voorbeeld 1 illustreren voorbeeld 1 stel dat je taaltaak erin bestaat een advies te schrijven voor een verant woorde aankoop van een gsm dan kan je advies in deze schrijftaak grondig verschillen naargelang de bedoelde gebruiker van het toestel binnen de visie van het competentieleren zou je de klas in drie groepen kunnen verde len een groep zoekt een gsm voor oma een andere voor hun 12 jarig zusje 40e jaargang nummer 5 juli 2011 383 en de derde voor een vriend leerlingen onderhandelen in groepjes hoe ze de taak kunnen uitvoeren hiervoor doen ze een beroep op verschillende com petenties waar halen ze de informatie van het internet uit een folder of een brochure uit een gesprek hoe lezen en interpreteren ze de gegevens hoe rapporteren ze de conclusies bovendien doe je een beroep op hun effi cient samenwerken een sociale vaardigheid belangrijk is ook dat leerlingen vooraf nadenken over een stappenplan en tijdens en na de taak reflecteren over hun manier van werken zijn ze efficient en effectief aan het werk wat leren ze bij over gsm s en over hun manier van leren uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 in essentie komt het hierop neer doordat hoe men tot een beste prijs kwaliteitverhou leerlingen vaardiger worden zal hun drang ding komt kennis en zijn ze bereid om de naar kennis stijgen en de bereidheid om verkregen informatie aan eigen kennis en meer te leren toenemen zie ook de bij inzichten te toetsen attitude tegelijkertijd drage van chris de commer in vonk 39 4 spreken ze zich uit over de tekstsoorten wanneer ze zoals dit voorbeeld aantoont waarin ze de informatie hebben opgezocht informatie opzoeken lezen en keuzes we kunnen dit met het volgend citaat nog maken vaardigheden dan willen ze weten verdui delijken hoe een vergelijkende tabel in elkaar zit en naast de vier klassieke communicatieve vaardigheden zullen leerlingen geregeld nieuwe vaardigheden zoals informatievaardigheid selectie en interpretatievaardigheid reflectievaardigheid moeten inzetten bovendien veronderstellen deze nieuwe taaltaken een grotere en actievere participatie van de leerlingen ten aanzien van de leerdoelen en de te volgen leerweg leraren en leerlingen gaan expliciet in dialoog over de te bereiken doelen leerlingen zoeken zelf naar een adequate weg om deze doelen te bereiken leraren worden coach om te sturen en bij te sturen waar nodig uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 als we over een didactiek van het compe de toename van de complexiteit van tentieleren spreken verdienen drie concep een taak of activiteit principe 4 ten de nodige aandacht criteria van competentie of beheer sings leerlijnen principe 3 niveaus principe 5 juli 2011 nummer 5 40e jaargang 384 principe 3 competentieleren ondersteunen we door aandacht aan leerlijnen te schenken we willen leerplandoelen en eindtermen het woord niveau gebruiken we veeleer bereiken en vragen hiervoor aandacht voor illustratief en niet als een uitdrukking van kennis vaardigheden en attitudes leerstof appreciatie brengen we aan door taken en opdrachten in een bepaalde context te plaatsen om het de projectgroep nederlands v o 2002 competentieleren in het vak nederlands te heeft een voorbeeld van een leerlijn uitge onderbouwen is het noodzakelijk om eerst werkt voor schrijfvaardigheidsonderwijs zie stil te staan bij de opeenvolging van die voorbeeld 2 we vinden hier ook adviezen taken en activiteiten in leerlijnen voor de ontwikkeling van gecompliceerd schrijven het is duidelijk dat een leerling we kunnen hierbij drie vragen stellen zich niet op niveau c kan bevinden zonder wat is het niveau van een leerling met de niveaus a en b te beheersen de twee welke criteria bepalen we dit volgende principes leunen hier dicht bij aan hoe krijgen we leerlingen op een hoger niveau wat houdt het hoger niveau in voorbeeld 2 leerlijn voor schrijfvaardigheidsonderwijs model schrijfproces plannen schrijven en reviseren de schrijfstrategieen het opstellen van een schrijfplan maken van een opzet voor de inhoud van een tekst reviseren en verzorgen van de tekst en reflecte ren op het eigen schrijfproces en schrijfproduct a eenvoudige schrijfprocessen maar met moeite laat de leerlingen eerst schrijven over een onderwerp waarover zij vol doende kennis bezitten met behulp van schrijfkaders zorg voor verheldering van de structuur van de tekst die zij moeten schrijven b eenvoudige schrijfprocessen zonder moeite zorg voor schrijftaken waarbij overdracht van kennis of meningen nodig is breid kennis van tekstsoorten uit naar meer en gecompliceerde tekst soorten zorg ervoor dat het schrijven zelf het formuleren eenvoudig blijft met behulp van vaste structuren 40e jaargang nummer 5 juli 2011 385 c complexe schrijfprocessen met onvoldoende resultaat laat schrijven over onderwerpen waar leerlingen redelijk wat kennis van hebben expliciteer kennis over de tekstsoorten zorg ervoor dat het schrijven zelf het formuleren eenvoudig blijft d complexe schrijfprocessen met veel moeite zorg ervoor dat zij hun schrijfprocessen beter re organiseren laat hen het denkwerk zoveel mogelijk van tevoren verrichten zorg ervoor dat het schrijven zelf het formuleren eenvoudig blijft e complexe schrijfprocessen zonder veel problemen zorg ervoor dat bij deze leerlingen de kwalitatieve criteria worden opge voerd ingewikkelder tekstsoorten complexere informatie enzovoort uit projectgroep v o 2002 principe 4 geen enkele activiteit of taak kan dezelfde zijn als we rekening houden met de toename van complexiteit in de eindtermen zien we dat publiek en ver taal in communicatieve situaties wordt werkingsniveau gebruikt worden om een moeilijker naarmate er sprake is van een onderscheid aan te brengen in het aanleren grotere afstand zoals formaliteit voorkennis van een tekstsoort om de toename van moeilijkheidsgraad betrokkenheid lengte complexiteit duidelijk te maken gebruiken van de tekst hulp of taalsteun zie voor we het begrip afstand het gebruiken van beeld 3 voorbeeld 3 toename van complexiteit communicatieve situatie mate van formaliteit in de communicatie hoe formeler hoe lastiger want de leerling staat verder af van formeel taalgebruik omdat dat niet zijn dagelijks taalgebruik is juli 2011 nummer 5 40e jaargang 386 onderwerp van communicatie mate van voorkennis van de taalgebruikers van het onderwerp van com municatie hoe meer kennis hoe makkelijker de moeilijkheidsgraad van het onderwerp waarover gecommuniceerd wordt hoe abstracter hoe moeilijker mate van betrokkenheid van de taalgebruikers bij het onderwerp van communicatie hoe betrokkener hoe makkelijker aard van de opdrachtsituatie mate van zelfstandigheid waarmee leerlingen taaltaken uitvoeren hoe minder hulp hoe moeilijker de aard van de opdracht die de leraar geeft bij het uitvoeren van taalta ken op school en de lengte van de tekst die aangeboden of gevraagd wordt reflectie van de taalgebruiker mate waarin en het niveau waarop taalgebruikers kunnen reflecteren op de communicatieve situatie en het verloop van de communicatie en het resultaat ervan het niveau van reflecteren heeft ook te maken met de complexiteit van hetgeen waarop gereflecteerd wordt het beschouwen van het woordgebruik in een tekst is doorgaans eenvoudiger want mak kelijker concreet waarneembaar dan het beschouwen van een structuur van een tekst uit expertgroep doorlopende leerlijnen taal en rekenen 2007 principe 5 door met competentie of beheersingsniveaus te werken kunnen we gerichter feedback geven we maken geen onderscheid tussen de ken voeren zie ook de bijdrage van femmy begrippen competentieniveau of beheer eerden koops margreet van wijk sluyter singsniveau in enkele recente referentieka man in vonk 39 4 onderstaand voorbeeld ders vinden we criteria om leerlingen op te 4 komt uit het europees referentiekader en volgen en ze voldoende feedback te geven heeft betrekking op schriftelijke productie in voor vlaanderen staat dit onderdeel nog in het algemeen voorbeeld 5 is gebaseerd op de kinderschoenen en moeten we terugval het onderzoek rond literaire competentie van len op werk dat in nederland is geleverd theo witte 2009 waarin hij criteria voor voor het vak nederlands vinden we voor het boeken en leerlingen onderscheidt zie ook middelbaar beroepsonderwijs mbo check de bijdrage van chris de commer in vonk lists1 voor onder meer schrijven en gesprek 39 4 40e jaargang nummer 5 juli 2011 387 voorbeeld 4 schriftelijke productie in het algemeen c2 kan heldere soepel lopende complexe teksten schrijven in een gepaste en doelmatige stijl en met een logische structuur die de lezer helpt belangrijke punten te herkennen c1 kan heldere goed gestructureerde teksten schrijven over ingewikkelde onderwerpen waarin de relevante belangrijke kwesties worden benadrukt en standpunten uitgebreid worden uitgewerkt en ondersteund met aanvullende punten redenen en relevante voorbeelden en afronden met een passende conclusie b2 kan heldere gedetailleerde teksten schrijven over uiteenlopende onderwer pen die verband houden met zijn of haar interessegebied waarin informatie en argumenten uit verschillende bronnen worden bijeengevoegd en beoor deeld b1 kan heldere samenhangende teksten schrijven over uiteenlopende ver trouwde onderwerpen binnen zijn of haar interessegebied door een reeks kortere afzonderlijke elementen lineair met elkaar te verbinden a2 kan een reeks eenvoudige frasen en zinnen schrijven verbonden door sim pele voegwoorden als en maar en omdat a1 kan eenvoudige op zichzelf staande frasen en zinnen schrijven uit g emeenschappelijk europees referentiekader voor moderne vreemde talen nederlandse taalunie 2008 juli 2011 nummer 5 40e jaargang 388 voorbeeld 5 literaire competentie niveau 4 enigszins uitgebreide literaire competentie interpreterend lezen leerlingen hebben ervaring met het lezen van eenvoudige literaire romans voor vol wassenen zijn in staat om niet al te complexe literatuur te lezen begrijpen inter preteren en waarderen communiceren adequaat over hun interpretaties en smaak algemene en literaire ontwikkeling zijn toereikend om in niet al te com plexe romans van gerenommeerde literaire auteurs door te dringen boeken geschreven in een literaire stijl sluiten met inhoud en personages niet direct aan bij de belevingswereld van adolescenten verhaalverloop en de ontwikkeling van de personages is minder voor spelbaar gehanteerde literaire procedes zijn enigszins complex onbetrouwbaar perspectief impliciete tijdsprongen en perspectiefwisselingen open plekken meerdere betekenislagen metaforische stijl enz lezer wordt zo gestimuleerd om de tekst te interpreteren uit witte 2009 principe 6 competentieleren vraagt een aangepaste evaluatie in vele gevallen zal de klassieke toets niet stukken presentaties en portfolio s geven meer als enige evaluatievorm volstaan om leerlingen kansen om hun veelzijdige com bovenstaande doelen te evalueren observa petenties te bewijzen zie ook de bijdrage ties in reele werksituaties of simulaties ver van ludo heylen in vonk 39 4 slagen van opdrachten en projecten werk 40e jaargang nummer 5 juli 2011 389 als het competentieleren tijdens het lesgeven zo belangrijk wordt spreekt het vanzelf dat het ook in de evaluatie een rol speelt als leerlingen bij het competentieleren zo actief betrokken worden is het logisch dat ze ook betrokken worden bij de evaluatie van elkaars inbreng peer evaluatie of van hun eigen werk zelfevaluatie leraren beoordelen niet enkel het product maar evenzeer het proces aan de hand van criteria die ze samen met de leer lingen vooraf bepalen het verbeteren van de bekwaamheid van de individu ele leerling om zijn kennis vaardigheden en attitudes in een bepaalde con text te integreren is van wezenlijk belang daardoor krijgen leraren kansen om met bepaalde doelgroepen van leerlingen denken we aan allochtonen meer individuele trajecten af te leggen uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 nabeschouwing lesgeven vanuit een visie op competentie stijgen wanneer ze hiertoe bereid zijn zul ontwikkeling betekent dat we vertrekken len ze ook hun kennis en vaardigheden ver van de positieve eigenschappen en aanwe der willen ontwikkelen elke leerling wordt zige capaciteiten van alle leerlingen we zo een doel op zich begeleiden hen om telkens een niveau te wilfried de hert pedagogische begeleidingsdienst bisdom antwerpen wilfried dehert skynet be noot 1 werken met niveaus en schalen is in zowel om te evalueren en feedback te geven bv schaal voor attitudemeting van het vkw als om aan kwaliteitszorg te doen bv efqm 2010 wordt dergelijke systematiek gebruikt op de jaarlijkse nederlands vlaamse conferentie het schoolvak nederlands biedt de stroom beroepsgericht secundair onderwijs in nederland en competentiele ren in vlaanderen sessies aan over competentieleren taalunieversum org onderwijs conferentie het schoolvak nederlands juli 2011 nummer 5 40e jaargang 390 in nederland wordt in bepaalde richtingen waar er stages zijn gewerkt met drieslag taalbeleid waarbij naast de vakcompetenties ook taal wordt aange leerd de drie stappen zijn 1 taalontwikkeling in vaklessen en op stage 2 ondersteunend taalonderwijs en 3 persoonlijke oefening en remediering op basis hiervan ontwikkelen de leerlingen hun competenties om een beroep aan te leren waarbij taal geen struikelblok mag zijn bronnen en websites met voorbeelden van niveaus taalenrekenen nl doorlopende leerlijnen lezen nl lezen taalunieversum org erk cteno be rotan taalportfolio nl juniorportfolio bibliografie expertgroep doorlopende leerlijnen taal en rekenen 2007 over de drempels met taal de niveaus voor de taalvaardigheid enschede taalenrekenen nl nederlandse taalunie 2008 gemeenschappelijk europees referentiekader voor moderne vreemde talen leren onderwijzen beoordelen nederlandse vertaling van council of europe conseil de l europe 2001 common european framework of reference for languages learning teaching assessment taalunieversum org projectgroep nederlands v o 2002 nederlands in de tweede fase een praktische didactiek bussum coutinho vlor 2008 competentie ontwikkelend onderwijs een verkenning antwerpen apeldoorn garant vvkso 2006 leerplan nederlands derde graad aso kso tso d 2006 0279 008 brussel licap westhoff g j 2006 geleerd of bekwaam competentiegericht talenonderwijs en het europees referentiekader erk cef levende talen magazine 93 6 p 5 8 witte t 2009 ontwikkeling van literaire competentie vonk 38 4 p 3 20 zie ook elders in deze vonk nvdr 40e jaargang nummer 5 juli 2011