Competentieleren in het vak Nederlands: een denkoefening

27 competentieleren in het vak nederlands een denkoefening wilfried de hert ieder mens is een doel op zich geen middel om een doel te bereiken john rawls in doorlichtingsverslagen waarin het vak nederlands voorkomt lezen we soms dat taalbeschouwing niet systematisch als reflectie bij de taalactiviteiten van de leerling wordt opgevat daardoor wordt de leerplancomponent onvoldoende gekaderd in en geimplementeerd conform het competentieleren wat is dat kader en hoe implementeren we het in dit artikel willen we inspiratie aanreiken over hoe we de visie op competentieleren in het vak nederlands in de dagelijkse praktijk kunnen toepassen allereerst verduidelijken we de definitie en vervolgens staan we stil bij zes principes n het leerplan nederlands maatschappij het begrip literaire compe derde graad aso kso tso tentie dateert trouwens al van de jaren van het vvkso 2006 staat tachtig en hoewel het nog niet zo was uit het competentieleren centraal geschreven was het de aanzet voor de alge vier jaar later zien we dat die mene definitie van een cluster van kennis visie hoe langer hoe meer aansluit vaardigheden en attitudes in een literaire bij de nieuwe ontwikkelingen in de context onder competentieleren verstaan we het geheel van kennis vaardigheden attitudes en persoonskenmerken die iemand nodig heeft om taken en opdrachten in een welbepaalde context uit te voeren in het competentie leren gaat het verwerven van kennis vaardigheden en attitudes hand in hand ze worden altijd geintegreerd ook de transfer die de leerling van schoolse kennisinhouden naar andere schoolse en maatschappelijke contexten moet maken wordt nu binnen de klasmuren ingeoefend omdat competentieleren authentieke en complexe leersituaties veronderstelt zal het belangrijk zijn dat we onze leerinhouden durven combineren en uitbreiden uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 april 2010 nummer 4 39e jaargang 28 om te voorkomen dat een enge visie van vormende component een plaats te gunnen competentieleren werd opgedrongen kozen naast de utilitaire de leerplanmakers ervoor om de persoons bovenstaande opvatting over leren spoort met de rol van het vak nederlands als substraatvak heel wat leerinhouden van ons vak staan immers binnen en buiten ons vak ten dienste van utilitaire doelen in de vaardigheden leren we leerlingen ondermeer rapporten schrijven bronnen raadplegen en inter preteren presentaties houden om andere schoolse en maatschappelijke opdrachten en taken naar behoren te kunnen uitvoeren ook in taalbeschou wing komen we vanuit reflectie op taalgebruik tot inzicht in het taalsysteem dat inzicht zetten we opnieuw in om de eigen taal te optimaliseren maar er is meer dan deze utilitaire benadering het vak nederlands is bij uit stek ook geschikt voor een persoonsvormende invulling in expressieve taal taken geven we leerlingen kansen om te groeien in leren leven we leren hen bijvoorbeeld creatief schrijven of laten hen literaire teksten lezen die hun leesgrenzen verleggen de competenties die leerlingen hiervoor ontwikkelen zijn even essentieel voor ons vak als de louter functionele vaardigheden en attitudes uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 in wat volgt willen we aandacht besteden beseffen dat er in elk studiegebied of studie aan de systematische ontwikkeling van com richting een andere invulling van het begrip petenties we zullen vooral rekening houden competentie voor het vak nederlands met de contextgebondenheid de relatie in mogelijk kan zijn als we bijvoorbeeld kijken taken en activiteiten en de samenhang tus naar die contextgebondenheid of naar taken sen kennis vaardigheden en attitudes we en activiteiten principe 1 competentieleren is geen breuk met het verleden de didactiek van het competentieleren is nen in de didactiek nederlands vier fasen een synthese van de vorige periodes we onderscheiden in een eerste fase brachten kunnen en mogen die visie niet zien als een leraren nederlands kennis op een chronolo breuk met het verleden de didactische aan gische wijze over nadien bleek de thema pak in vlaanderen vertoont vanaf de jaren tische aanpak aandacht voor het actualise zeventig verschillende klemtonen we kun ren van teksten te beklemtonen vervolgens 39e jaargang nummer 4 april 2010 29 werd het geintegreerd onderwijs een hele de volgende criteria kunnen we gebruiken uitdaging het stelde de taalvaardigheden om de fasen van elkaar te onderscheiden centraal en leraren dachten dat er geen tabel 1 in elke aanpak doen zich verschui kennis meer mocht worden gegeven ten vingen voor op het vlak van slotte beklemtoont de didactiek van het het doel wat zijn onze doelen competentieleren taalvaardigheden zowel de klemtoon wat willen we beklem als kennis of attitudes en werkt hij met con tonen texten om de competenties te ontwikkelen het domein wat bieden we aan dat laatste is nu net het vernieuwende de evaluatie hoe evalueren we wat we aspect en het sluit aan bij wat de maat aanbieden schappij voor het persoonlijk leven het schoolboeken enkele schoolboeken arbeidsleven en de verdere studie belangrijk ne der lands die representatief waren vindt voor een bepaalde aanpak tabel 1 fasen in de didactiek nederlands chronologisch thematisch geintegreerd competentieleren doel kennis kennis vaardigheden competenties klemtoon product product product en proces product en proces vooral literatuur vooral literatuur vooral vaardigheden integratie van kennis voorzichtige integratie vaardigheden en van vaardigheden attitudes taalbeschouwing en literatuur domeinen afgebakende domeinen leerlingen motiveren vaardigheidsonderwijs geintegreerde zoals literaire esthetica door thematische wordt geintegreerd in domeinen vaardig verklarend lezen taal en ordening bv dood lichte mate ook heden literatuur en stijl taalverrijking en reizen liefde integratie van taalbeschouwing taalzuivering p oezie proza en taalbeschouwing en toename complexere drama literatuur taken en opdrachten a andacht voor vertrekt vanuit aandacht voor proces actualisering communicatiesituaties en attitudevorming om en contexten tot product te komen vaardigheden staan strategieen aanleren centraal contexten aanreiken matige en occasionele aandacht voor proces om tot product te komen evaluatie cijfers voor kennis cijfers voor kennis schalen assessment selectie criteria permanente evaluatie observatieschema s feedback cijfers voor kennis attitudeschalen criteria anders evalueren cijfers voor kennis school de dubbelfluit gedifferentieerd huidige generatie een nieuwe of boeken standaard uitgeverij nederlands plantyn schoolboeken aangepaste generatie april 2010 nummer 4 39e jaargang 30 als we attitudevorming ernstig nemen en de laten komen worden discussies over een componenten taalvaardigheden taalbe tegenstelling kennis vaardigheden overbo schouwing en literatuur tot hun recht willen dig en dateren ze uit een vervlogen tijd volgens onze minister frank vandenbroucke richt competentiegericht onderwijs zich op kennis inzichten vaardigheden attitudes en kwaliteiten van leerlingen om in bepaalde situaties te kunnen handelen anders dan vaak wordt beweerd kun je uit deze definitie een soort eerherstel van kennis in het onderwijs afleiden zonder kennis geen competentie maar kale kennis wordt niet genoeg geacht je moet er ook iets mee kunnen competentie is kennis plus uit westhoff 2006 principe 2 competentieleren betekent aandacht voor kennis vaardigheden en attitudes bij elke taak en activiteit we beseffen al een tijdje dat ook kennis in geintegreerd maar om efficient te integre onze lessen taalvaardigheid een plaats heeft ren hebben we een sterke organisatie nodig daarnaast kunnen we in lessen taalbeschou waarin we het overzicht behouden daarom wing een onderwerp niet langer geisoleerd stellen we voor om in alle taken en activitei behandelen zo wordt bij het spreken over ten aandacht te besteden aan vaardigheden een boek niet alleen gesproken of geluis kennis en attitudes maar om het overzich terd we brengen ook commentaar uit over telijk te houden werken we het best met het taalgebruik van de auteur en het publiek taalvaardigheden taalbeschouwing of waarvoor hij schrijft we zijn dus tegelijker literatuur componenten die ook in de tijd met verschillende taalvaardigheden en eindtermen voorkomen we kunnen die met taalbeschouwing bezig zo werken we opvatting met voorbeeld 1 illustreren voorbeeld 1 stel dat je taaltaak erin bestaat een advies te schrijven voor een verant woorde aankoop van een gsm dan kan je advies in deze schrijftaak grondig verschillen naargelang de bedoelde gebruiker van het toestel binnen de visie van het competentieleren zou je de klas in drie groepen kunnen verdelen een groep zoekt een gsm voor oma een andere voor hun 12 jarig zusje en de 39e jaargang nummer 4 april 2010 31 derde voor een vriend leerlingen onderhandelen in groepjes hoe ze de taak kunnen uitvoeren hiervoor doen ze een beroep op verschillende competen ties waar halen ze de informatie van het internet uit een folder of een brochure uit een gesprek hoe lezen en interpreteren ze de gegevens hoe rapporteren ze de conclusies bovendien doe je een beroep op hun effi cient samenwerken een sociale vaardigheid belangrijk is ook dat leerlingen vooraf nadenken over een stappenplan en tijdens en na de taak reflecteren over hun manier van werken zijn ze efficient en effectief aan het werk wat leren ze bij over gsm s en over hun manier van leren uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 in essentie komt het hierop neer doordat zit en hoe men tot een beste prijs kwaliteit leerlingen vaardiger worden zal hun drang verhouding komt kennis en zijn ze bereid naar kennis stijgen en de bereidheid om om de verkregen informatie aan eigen ken meer te leren toenemen zie ook de bijdrage nis en inzichten te toetsen attitude tegelij van chris de commer elders in deze vonk kertijd spreken ze zich uit over de tekstsoor nvdr rr wanneer ze zoals dit voorbeeld ten waarin ze de informatie hebben aantoont informatie opzoeken lezen en opgezocht we kunnen dit met het volgend keuzes maken vaardigheden dan willen ze citaat nog verduidelijken weten hoe een vergelijkende tabel in elkaar naast de vier klassieke communicatieve vaardigheden zullen leerlingen geregeld nieuwe vaardigheden zoals informatievaardigheid selectie en interpretatievaardigheid reflectievaardigheid moeten inzetten bovendien veronderstellen deze nieuwe taaltaken een grotere en actievere participatie van de leerlingen ten aanzien van de leerdoelen en de te volgen leerweg leraren en leerlingen gaan expliciet in dialoog over de te bereiken doelen leerlingen zoeken zelf naar een adequate weg om deze doelen te bereiken leraren worden coach om te sturen en bij te sturen waar nodig uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 als we over een didactiek van het compe de toename van de complexiteit van tentieleren spreken verdienen drie concep een taak of activiteit principe 4 ten de nodige aandacht criteria van competentie of beheersings leerlijnen principe 3 niveaus principe 5 april 2010 nummer 4 39e jaargang 32 principe 3 competentieleren ondersteunen we door aandacht aan leerlijnen te schenken we willen leerplandoelen en eindtermen het woord niveau gebruiken we veeleer bereiken en vragen hiervoor aandacht voor illustratief en niet als een uitdrukking van kennis vaardigheden en attitudes leerstof appreciatie brengen we aan door taken en opdrachten in een bepaalde context te plaatsen om het de projectgroep nederlands v o 2002 competentieleren in het vak nederlands te heeft een voorbeeld van een leerlijn uitge onderbouwen is het noodzakelijk om eerst werkt voor schrijfvaardigheidsonderwijs zie stil te staan bij de opeenvolging van die voorbeeld 2 we vinden hier ook adviezen taken en activiteiten in leerlijnen voor de ontwikkeling van gecompliceerd schrijven het is duidelijk dat een leerling we kunnen hierbij drie vragen stellen zich niet op niveau c kan bevinden zonder wat is het niveau van een leerling met de niveaus a en b te beheersen de twee welke criteria bepalen we dit volgende principes leunen hier dicht bij aan hoe krijgen we leerlingen op een hoger niveau wat houdt het hoger niveau in voorbeeld 2 leerlijn voor schrijfvaardigheidsonderwijs model schrijfproces plannen schrijven en reviseren de schrijfstrategieen het opstellen van een schrijfplan maken van een opzet voor de inhoud van een tekst reviseren en verzorgen van de tekst en reflecte ren op het eigen schrijfproces en schrijfproduct a eenvoudige schrijfprocessen maar met moeite laat de leerlingen eerst schrijven over een onderwerp waarover zij vol doende kennis bezitten met behulp van schrijfkaders zorg voor verheldering van de structuur van de tekst die zij moeten schrijven b eenvoudige schrijfprocessen zonder moeite zorg voor schrijftaken waarbij overdracht van kennis of meningen nodig is breid kennis van tekstsoorten uit naar meer en gecompliceerde tekst soorten zorg ervoor dat het schrijven zelf het formuleren eenvoudig blijft met behulp van vaste structuren 39e jaargang nummer 4 april 2010 33 c complexe schrijfprocessen met onvoldoende resultaat laat schrijven over onderwerpen waar leerlingen redelijk wat kennis van hebben expliciteer kennis over de tekstsoorten zorg ervoor dat het schrijven zelf het formuleren eenvoudig blijft d complexe schrijfprocessen met veel moeite zorg ervoor dat zij hun schrijfprocessen beter re organiseren laat hen het denkwerk zoveel mogelijk van tevoren verrichten zorg ervoor dat het schrijven zelf het formuleren eenvoudig blijft e complexe schrijfprocessen zonder veel problemen zorg ervoor dat bij deze leerlingen de kwalitatieve criteria worden opge voerd ingewikkelder tekstsoorten complexere informatie enzovoort uit projectgroep v o 2002 principe 4 geen enkele activiteit of taak kan dezelfde zijn als we rekening houden met de toename van complexiteit in de eindtermen zien we dat publiek en ver taal in communicatieve situaties wordt moei werkingsniveau gebruikt worden om een lijker naarmate er sprake is van een grotere onderscheid aan te brengen in het aanleren afstand zoals formaliteit voorkennis moei van een tekstsoort om de toename van lijkheidsgraad betrokkenheid lengte van de complexiteit duidelijk te maken gebruiken tekst hulp of taalsteun zie voorbeeld 3 we het begrip afstand het gebruiken van voorbeeld 3 toename van complexiteit communicatieve situatie mate van formaliteit in de communicatie hoe formeler hoe lastiger want de leerling staat verder af van formeel taalgebruik omdat dat niet zijn dagelijks taalgebruik is april 2010 nummer 4 39e jaargang 34 onderwerp van communicatie mate van voorkennis van de taalgebruikers van het onderwerp van com municatie hoe meer kennis hoe makkelijker de moeilijkheidsgraad van het onderwerp waarover gecommuniceerd wordt hoe abstracter hoe moeilijker mate van betrokkenheid van de taalgebruikers bij het onderwerp van communicatie hoe betrokkener hoe makkelijker aard van de opdrachtsituatie mate van zelfstandigheid waarmee leerlingen taaltaken uitvoeren hoe minder hulp hoe moeilijker de aard van de opdracht die de leraar geeft bij het uitvoeren van taalta ken op school en de lengte van de tekst die aangeboden of gevraagd wordt reflectie van de taalgebruiker mate waarin en het niveau waarop taalgebruikers kunnen reflecteren op de communicatieve situatie en het verloop van de communicatie en het resultaat ervan het niveau van reflecteren heeft ook te maken met de complexiteit van hetgeen waarop gereflecteerd wordt het beschouwen van het woordgebruik in een tekst is doorgaans eenvoudiger want mak kelijker concreet waarneembaar dan het beschouwen van een structuur van een tekst uit expertgroep doorlopende leerlijnen taal en rekenen 2007 principe 5 door met competentie of beheersingsniveaus te werken kunnen we gerichter feedback geven we maken geen onderscheid tussen de ken voeren zie ook de bijdrage van femmy begrippen competentieniveau of beheer eerden koops margreet van wijk sluyter singsniveau in enkele recente referentieka man elders in deze vonk nvdr rr onder ders vinden we criteria om leerlingen op te staand voorbeeld 4 komt uit het europees volgen en ze voldoende feedback te geven referentiekader en heeft betrekking op voor vlaanderen staat dit onderdeel nog in schriftelijke productie in het algemeen voor de kinderschoenen en moeten we terugval beeld 5 is gebaseerd op het onderzoek rond len op werk dat in nederland is geleverd literaire competentie van theo witte 2009 voor het vak nederlands vinden we voor het waarin hij criteria voor boeken en leerlingen middelbaar beroepsonderwijs mbo check onderscheidt zie ook de bijdrage van chris lists1 voor onder meer schrijven en gesprek de commer elders in deze vonk nvdr rr 39e jaargang nummer 4 april 2010 35 voorbeeld 4 schriftelijke productie in het algemeen c2 kan heldere soepel lopende complexe teksten schrijven in een gepaste en doelmatige stijl en met een logische structuur die de lezer helpt belangrijke punten te herkennen c1 kan heldere goed gestructureerde teksten schrijven over ingewikkelde onder werpen waarin de relevante belangrijke kwesties worden benadrukt en stand punten uitgebreid worden uitgewerkt en ondersteund met aanvullende pun ten redenen en relevante voorbeelden en afronden met een passende conclusie b2 kan heldere gedetailleerde teksten schrijven over uiteenlopende onderwer pen die verband houden met zijn of haar interessegebied waarin informatie en argumenten uit verschillende bronnen worden bijeengevoegd en beoor deeld b1 kan heldere samenhangende teksten schrijven over uiteenlopende ver trouwde onderwerpen binnen zijn of haar interessegebied door een reeks kortere afzonderlijke elementen lineair met elkaar te verbinden a2 kan een reeks eenvoudige frasen en zinnen schrijven verbonden door sim pele voegwoorden als en maar en omdat a1 kan eenvoudige op zichzelf staande frasen en zinnen schrijven uit g emeenschappelijk europees referentiekader voor moderne vreemde talen nederlandse taalunie 2008 april 2010 nummer 4 39e jaargang 36 voorbeeld 5 literaire competentie niveau 4 enigszins uitgebreide literaire competentie interpreterend lezen leerlingen hebben ervaring met het lezen van eenvoudige literaire romans voor vol wassenen zijn in staat om niet al te complexe literatuur te lezen begrijpen inter preteren en waarderen communiceren adequaat over hun interpretaties en smaak algemene en literaire ontwikkeling zijn toereikend om in niet al te com plexe romans van gerenommeerde literaire auteurs door te dringen boeken geschreven in een literaire stijl sluiten met inhoud en personages niet direct aan bij de belevingswereld van adolescenten verhaalverloop en de ontwikkeling van de personages is minder voor spelbaar gehanteerde literaire procedes zijn enigszins complex onbetrouwbaar perspectief impliciete tijdsprongen en perspectiefwisselingen open plekken meerdere betekenislagen metaforische stijl enz lezer wordt zo gestimuleerd om de tekst te interpreteren uit witte 2009 principe 6 competentieleren vraagt een aangepaste evaluatie in vele gevallen zal de klassieke toets niet stukken presentaties en portfolio s geven meer als enige evaluatievorm volstaan om leerlingen kansen om hun veelzijdige com bovenstaande doelen te evalueren observa petenties te bewijzen zie ook de bijdrage ties in reele werksituaties of simulaties ver van ludo heylen elders in deze vonk slagen van opdrachten en projecten werk nvdr rr 39e jaargang nummer 4 april 2010 37 als het competentieleren tijdens het lesgeven zo belangrijk wordt spreekt het vanzelf dat het ook in de evaluatie een rol speelt als leerlingen bij het competentieleren zo actief betrokken worden is het logisch dat ze ook betrok ken worden bij de evaluatie van elkaars inbreng peer evaluatie of van hun eigen werk zelfevaluatie leraren beoordelen niet enkel het product maar evenzeer het proces aan de hand van criteria die ze samen met de leerlingen vooraf bepalen het verbeteren van de bekwaamheid van de individuele leer ling om zijn kennis vaardigheden en attitudes in een bepaalde context te integreren is van wezenlijk belang daardoor krijgen leraren kansen om met bepaalde doelgroepen van leerlingen denken we aan allochtonen meer individuele trajecten af te leggen uit leerplan nederlands derde graad aso kso tso vvkso d 2006 0279 008 nabeschouwing lesgeven vanuit een visie op competentie stijgen wanneer ze hiertoe bereid zijn zul ontwikkeling betekent dat we vertrekken len ze ook hun kennis en vaardigheden ver van de positieve eigenschappen en aanwe der willen ontwikkelen elke leerling wordt zige capaciteiten van alle leerlingen we zo een doel op zich begeleiden hen om telkens een niveau te wilfried de hert diocesane pedagogische begeleidingsdienst bisdom antwerpen wilfried dehert skynet be noot 1 werken met niveaus en schalen is in zowel om te evalueren en feedback te geven bv schaal voor attitudemeting van het vkw als om aan kwaliteitszorg te doen bv efqm 2010 wordt dergelijke systematiek gebruikt op de jaarlijkse nederlands vlaamse conferentie het schoolvak nederlands biedt de stroom beroepsgericht secundair onderwijs in nederland en competentiele ren in vlaanderen sessies aan over competentieleren taalunieversum org onderwijs conferentie het schoolvak nederlands april 2010 nummer 4 39e jaargang 38 in nederland wordt in bepaalde richtingen waar er stages zijn gewerkt met drieslag taalbeleid waarbij naast de vakcompetenties ook taal wordt aange leerd de drie stappen zijn 1 taalontwikkeling in vaklessen en op stage 2 ondersteunend taalonderwijs en 3 persoonlijke oefening en remediering op basis hiervan ontwikkelen de leerlingen hun competenties om een beroep aan te leren waarbij taal geen struikelblok mag zijn bronnen en websites met voorbeelden van niveaus taalenrekenen nl doorlopende leerlijnen stichtinglezen nl lezen taalunieversum org erk cteno be rotan taalportfolio nl juniorportfolio bibliografie expertgroep doorlopende leerlijnen taal en rekenen 2007 over de drempels met taal de niveaus voor de taalvaardigheid enschede taalenrekenen nl nederlandse taalunie 2008 gemeenschappelijk europees referentiekader voor moderne vreemde talen leren onderwijzen beoordelen nederlandse vertaling van council of europe conseil de l europe 2001 common european framework of reference for languages learning teaching assessment taalunieversum org projectgroep nederlands v o 2002 nederlands in de tweede fase een praktische didactiek bussum coutinho vlor 2008 competentie ontwikkelend onderwijs een verkenning antwerpen apel doorn garant vvkso 2006 leerplan nederlands derde graad aso kso tso d 2006 0279 008 brussel licap westhoff g j 2006 geleerd of bekwaam competentiegericht talenonderwijs en het europees referentiekader erk cef levende talen magazine 93 6 p 5 8 witte t 2009 ontwikkeling van literaire competentie vonk 38 4 april 2009 p 3 20 39e jaargang nummer 4 april 2010