Computer en moedertaalonderwijs III: Op weg naar geïntegreerde burgerinformatica

jan lepelta k computer en moedertaalonderwijs iii computers op weg naar geintegreerde en mto burgerinformatic a inleidin g moet gedacht worden aan het gevaar dat erin schuilt wanneer leerlingen het vak informatica moet het moede rtaalonderwijs een belangrijke rol uitsluitend in verband brengen met de vakken spelen bij het opze tt en van leerplannen burgerin wis en natuurkunde buiten dat dit vakinhoude formatica of informatieleer en computerkunde lijk niet valt te rechtvaardigen kan het ook voor voo rt aan ic ko rtom bij het bevorderen van wat de vakkenkeuze van leerlingen vervelende gevol genoemd wordt computergele tterdheid gen hebben veel niet wiskundig georienteerde volgens veel publikaties wel er wordt gesproken leerlingen en helaas dus ook veel meisjes drei van overlappende doelstellingen en het doorbre gen af te haken zonder dat daar feitelijk enige ken van rolpatronen zodat meer meisjes en vrou grond voor is genoeg reden om je als moeder wen bij het informatica onderwijs betrokken ra taalleerkracht bij het ontwikkelen van leerplan ken nen ic betrokken te voelen de feitelijke betrok wat het eerste betreft stelt de zogenaamde com kenheid van leerkrachten in het moedertaalon missie plomp in zijn advies aan de minister van derwijs is echter nog gering uit een tussentijdse onderwijs dat het vak nederlands in het voortge rapportage van de sloz blijkt dit duidelijk van zet onderwijs mede tot doelstelling heeft door de onderzochte bij het 100 scholen project be omgang met de taal inzicht te verschaffen in de trokken scholen blijkt de meerderheid van de structuur van de taal en de betekenis daarvan leerkrachten te bestaan uit mannen die overwe voor informatie en communicatieprocessen gend voortkomen uit de secties wiskunde 40 kernzaken die volgens de commissie ook in de in procent of natuurkunde scheikunde en biologie formatietechnologie aan de orde zijn leerlingen 18 procent de moedertaalleerkrachten zijn dienen in de informatieleer de 1 van ic bijvoor met 11 procent vertegenwoordigd waarvan 3 4 beeld de verschillende vormen te kennen waarin procent bestaat uit vrouwen het hoogste per informatie kan voorkomen zij dienen onder centage van alle secties scheid te kunnen maken tussen vorm en inhoud het doorbreken van rolpatronen is voor het on van die informatie leerlingen dienen ook te we derwijs zeker een belangrijke doelstelling wan ten hoe informatie opgeslagen kan worden en neer het moedertaalonderwijs echter alleen maar hoe zij deze voor zich toegankelijk kunnen ma om deze reden mee mag doen zou de inbreng wel ken deze algemene opsomming is verre van vol eens een kort leven kunnen zijn beschoren ledig in deze bijdrage wil ik proberen duidelijk te ma wat betreft de eerder genoemde rolpatronen ken dat wil burgerinformatica op een zinnige 15 manier binnen het onderwijs vorm krijgen een ca van bijvoorbeeld de slo namelijk het te substantiele bijdrage van het vak nederlands be gengaan van computermystiek langrijk is 3 bij geintegreerd burgerinformatica onderwijs prof freudenthal heeft in moer3 al eens gewezen vervagen de grenzen tussen computergestuurd op de verbindingen die er bestaan tussen het onderwijs en burgerinformatica leren over de moedertaalonderwijs en het wiskunde onderwijs computer en leren door de computer gaan veel van wat freudenthal hierover zegt lijkt mij hand in hand ook te ve rtalen naar de relatie tussen informatica en het vak nederlands waarmee uiteraard niet n ed er l a nds en bu rg e r i nformat ic a beweerd wordt dat informatica hetzelfde is als wiskunde het gaat hierbij vooral om de relatie toepassingsgericht formele taal bijvoorbeeld een programmeertaal of men zich binnen het ic onderwijs nu bezig en natuurlijke taal en de wijze waarop je die als houdt met toepassingen van de computer of met leerling beide gebruikt de algemene principes van de algoritmiek en het probleemoplossen steeds speelt de natuurlijke het vel d taal een belangrijke rol bij toepassingen kan bijvoorbeeld gedacht wor vanuit het onderwijsveld is er de laatste tijd van den aan information retrieval het met behulp uit het moede rt aalonderwijs enige activiteit te be van de computer raadplegen van allerlei gegevens speuren begin maa rt is een groep moedertaaldo verzamelingen en tekstverwerking binnen lessen centen bijna de helft van de aanwezigen bestond nederlands in het voo rtgezet onderwijs wordt uit vrouwelijke leerkrachten bijeengekomen bij traditioneel aandacht besteed aan de wegen die je sol teachip in utrecht om de mogelijkheden te kunt bewandelen bij het zoeken van specifieke bespreken van een landelijke onderwijswerkgroep informatie dit gebeu rt bijvoorbeeld in het ka informatietechnologie en moeder taal it der van een spreekbeu rt of als voorbereiding voor taal deze werkgroep i o wil in ieder geval de gericht schrijven hoe vind je je weg in een biblio mogelijkheid scheppen ervaringen en materiaal theek welke bronnen staan tot je beschikking uit te wisselen de ontwikkelingen binnen het ic in toenemende mate zal daarbij gebruik gemaakt onderwijs volgen en wellicht op den duur iets kunnen worden van gegevensbanken die voor een doen aan na scholing die specifiek voor de do ieder te gebruiken zijn menige bibliotheek biedt cent nederlands is opgezet al de mogelijkheid op elektronische wijze een het zal duidelijk zijn dat het in dit a rt ikel niet centrale catalogus alfabetische registers van tijd gaat om computergebruik binnen het vak neder schrifta rt ikelen enzovoo rt te raadplegen veel lands waarbij de computer zuiver onderwijson tijdrovende zoekprocedures kunnen daardoor dersteunend gebruikt wordt het is jammer dat aanzienlijk worden bekort jezelf en leerlingen de aandacht binnen het talenonderwijs zich veelal wegwijs maken binnen allerlei netwerken van in richt op computergestuurd en of computeronder formatie overdracht lijkt voor de nabije toekomst steund onderwijs voo rtaan coo daarbij wor erg belangrijk den soms hoge verwachtingen gewekt waaraan een ander belangrijk maar vaak ook problema niet binnen afzienbare tijd kan worden voldaan tisch onderdeel binnen het moede rt aalonderwijs hierover later meer is het stelonderwijs men leze bijvoorbeeld het in de inhoud van dit artikel komt kort samengevat te rv iew dat kees sluis had voor moers met lbo op de volgende drie beweringen neer docent sjon ruiter en dat vergezeld ging van de 1 het vak nederlands dient op vakinhoudelijke kop ik ben niet op school om te schrijven maar gronden een wezenlijke bijdrage te leveren aan om te leren stelonderwijs dat geintegreerd is in te ontwikkelen leerplannen burgerinformatica werken met een tekstverwerkingsprogramma of of ic omgekeerd kan veel van de onaangename kanten 2 zuiver computergestuurd talenonderwijs dient van het schrijfproces ondervangen het geknoei in om onderwijskundige redenen zeer kritisch be de tekst het missen van overzicht etc het keken te worden en staat soms haaks op de biedt voor leerlingen meer mogelijkheden tot doelstellingen zoals die bijvoorbeeld geformu oefening waarbij de structuur van het schrijfpro leerd zijn binnen leerplannen burgerinformati dukt meer tot zijn recht kan komen door de lay 16 outmogelijkheden die de tekstverwerkingspro te bereiden voor het zuiver coderen in een be gramma s bieden het gaat hierbij uiteraard niet paalde programmee rt aal kan de hulp ingescha om een uitgebreide cursus typevaardigheid cen keld worden van een programmeur traal dienen te staan het tekstoverzicht de tekst werken met een computer is werken met taal en bewerking en de publiek en doelgerichtheid van wel een bijzondere namelijk een kunstmatige de tekst het moet mogelijk zijn hiervoor verant taal een zogenaamde programmee rtaal de ame woorde course en software te ontwikkelen on rikaanse onderwijskundige en informaticus der courseware wordt verstaan het hele lespak seymour pape rti stelt dat werken met een com ket dus teksten en opdrachten inclusief de pro puter in essentie betekent dat je geconfronteerd grammatuur de vraag is alleen door wie de wordt met een communicatieprobleem waarbij overheid schiet vooralsnog schromelijk teko rt en de formele taal de programmee rt aal die de com beperkt zich tot het sta rt en van adviescommissies puter begrijpt en onze natuurlijke taal vaak op die plannen ontwikkelen die door andere advies gespannen voet staan om dit communicatiepro commissies besproken worden faciliteiten bin bleem enigszins te overwinnen is reflectie op taal nen het onderwijs zelf zijn er nauwelijks bij het in het algemeen en natuurlijke taal in het bijzon schrijven van dit a rt ikel was nog niet bekend wel der een nuttige zaak daarbij maakt het niet uit ke ontwikkelingscentra voor onder meer course of het nu gaat om de principes van het probleem en software vanuit de overheid gefinancierd van oplossen of de algoritmiek dan wel om een sta rt kunnen gaan en hoe de relatie met het on eerste kennismaking met de problemen die optre derwijsveld geregeld zal worden in feite betekent den wanneer men wil proberen de computer met dit dat er buiten enkele proefprojecten nog nau natuurlijke taal te laten werken welijks iets structureel wordt ondernomen ter reflectie is in dit verband misschien een wat vage wijl het gekreun om goede programmatuur niet term maar voor een praktische uitwerking ervan van het infantiele vendex karakter rond elke verwijs ik naar een a rt ikel in levende ta en e scholengemeenschap valt te horen bij deze taalgeorienteerde benadering snijdt het mes aan twee kanten probleemanalyse 1 we onderzoeken onze eigen taal en leren er op sommige scholen ziet men dat lessen burger iets over informatica zich beperken tot een basiscursusje 2 we leren iets over de wijze waarop de compu programmeren of dat men zich uitsluitend bezig ter als taal gegevensverwerkend systeem houdt met maatschappelijke toepassingen van de werkt men zou dus kunnen spreken van computer de computer die de gas en lichtreke taalbeschouweende burger informatica waar ning opstelt of de vliegtuigreservering verzorgt binnen taalbeschouwingsonderwijs zeer func het kennisnemen van computertoepassingen tioneel is geworden dreigt daarbij een doel op zich te worden ken nisnemen van toepassingen dient echter geen doel computerondersteund onderwijs coo te zijn op zich maar een middel om te komen tot inzicht in de mogelijkheden maar ook beperkin leertheoretisch kader gen die computergebruik met zich mee brengt bij het coo gaat het niet om het leren over de het accent zou binnen ic leerplannen meer die computer maar om leren door middel van de nen te liggen op het probleemoplossen en de al computer hierbij betreden we een omstreden goritmiek dat wil zeggen hoe analyseer ik een terrein vooral als het gaat om coo talenonder probleem zodanig dat het mogelijk wordt staps wijs gewijze een oplossing te vinden die de computer veel van de bestaande software heeft een drill kan uitvoeren dat kan al gaan om simpele zaken achtig karakter waarbij de computer feitelijk als als een programma dat namen van klasgenoten al leermachine wordt gebruikt waarop een gepro fabetisch rangschikt grammeerde instructie wordt afgewerkt waar het aardige van een algoritme is dat iet in princi blijven we met ons thematisch onderwijs als er pe door middel van elke programmeertaal op een sprake is van een behaviouristische stimulus computer valt te realiseren zoals een goed kook response opzet een opzet die zeker als het gaat recept ongeacht de taal in elk kookboek valt af om het ontwikkelen van allerlei vormen van taal te drukken en het gerecht ongeacht de taal valt vaardigheid al lang achterhaald is of wat te den 17 ken van programmatuur die ontwikkeld is in de zij zelf om onderwijskundige redenen het te verenigde staten en waarbij de computer vragen gengaan van wat wel genoemd wordt systeem derwijs leerlingen aan ideeen moet helpen voor scheiding bijvoorbeeld voor het integreren van het schrijven van een opstel e hadden we daar nu burgerinformatica binnen de bestaande vakken juist niet gericht schrijven voor opgezet veel in de praktijk ziet men dat bepaalde coo pro coo programmatuur heeft de schij n van het grammatuur de leerlingen gauw het gevoel geeft nieuwe maar zet feitelijk de klok onderwijskun dat de computer alles kan men zou hier kunnen dig terug eindeloze vocabulaire oefeningen spel spreken van mystificatie we zien dat nagenoeg al lingsoefeningen of ontleden enzovoo rt het taalgeorienteerde coo materiaal zich van de kritische geluiden lijken als het gaat om coo handige taal trucs bedient het begrijpen van ook in de vs toe te nemen in een onderzoek zinnen betekent in wezen niet meer dan dat er over de periode 1972 1980 werden de resultaten sprake is van een triviaal proces waarbij in het van groepen die wel en groepen d i e niet met computergeheugen opgeslagen patronen van coo werkten vergeleken de veronderstelling dat woorden zinnen gecombineerd worden met be coo leerwinst opleve rt op ieder niveau en onaf paalde input zinnen dat betekent bijvoorbeeld hankelijk van het onderwerp gunstige resultaten dat bij een vertaaloefening van een franse les een opleve rt en relatief goedkoop is werd door het beperkt aantal mogelijke fouten al in de compu onderzoek niet bevestigd 10 volgens onderzoek ter is gestopt en een bepaalde computer output ster m roblyer is coo alleen effectief op laag triggeren zo van als dit antwoord wordt gege niveau 4 12 jaar bij wiskunde onderwijs en als ven input zin geef dan deze respons output toevoeging bij normale onderwijsmethoden deze zin het is in dit licht wat overdreven om te bevindingen werden besproken op het jaarlijkse spreken van een computer die de fouten van leer congres van de minnesota educational computer lingen analyseert hetgeen een engelse deskundi corporation een belangrijke amerikaanse orga ge op coo gebied dr kenping enige tijd gele nisatie op het gebied van het gebruik van compu den tijdens een lezing in amsterdam beweerde 12 ters op school in de staat minnesota op het van de wolde stelt in zijn in opdracht van de congres kwam ook de inhoud van het vak burger slo uitgevoerde literatuuronderzoek dat de informatica naar voren gesteld werd dat wil onderzoeksresultaten in de richting wijzen dat men voldoen aan de eis dat iedereen het vak bepaalde eenzijdige vormen van interactie met moet kunnen volgen er zo min mogelijk wiskun computers bijvoorbeeld bij coo de mystiek dige problemen moeten worden behandeld de rond deze apparaten eerder doen toe dan afne nadruk zou moeten komen te liggen op grafische men t 3 en teksttoepassingen het is best mogelijk dat men met coo het tegen overgestelde bereikt van wat men juist binnen mysti f icati e burgerinformaticalessen nastreeft namelijk een uit een ander onderzoek in de vs is gebleken nuchtere van alle mystieke rim ram ontdane hou dat een groot aantal leerlingen uit het middelbaar ding ten opzichte van de computer en de infor onderwijs iets meer dan de helft zeer overdre matietechnologie ven verwachtingen koeste rt ten aanzien van de mogelijkheden die computers nu bieden zo n aar g e int e gr eer d e burg e r i nformatic a wordt aangenomen dat een computer zelf beslis singen kan nemen en op elke vraag een antwoord er zijn enkele belangrijke overwegingen te geven weet de onderzoekers anderson en klassen be waarom burgerinformatica of ic geintegreerd ge velen dan ook aan binnen leerplannen computer geven moet worden het eerste argument heeft te geletterdheid burgerinformatica of ic een veel maken met de aard van een computer grotere nadruk te leggen op de algemene beper de amerikaanse compute rt aalkundige wino kingen van computers anderson en klassen ma grad14 zet zich af tegen het wijdverbreide misver ken een onderscheid tussen computer literacy stand als zou de computer een zuivere wiskunde computergele tterdheid en computer awareness machine zijn ontworpen om uitsluitend numerie computerbewustheid zij menen dat met name ke berekeningen mee uit te voeren de eerste kennis van de beperkingen van computers de computers werden in engeland gebruikt bij het computerbewustheid verhoogt overigens pleiten breken van militaire codes die de duitse strijd 18 krachten in de tweede wereldoorlog gebruikten temen die we hebben verworven worden we hierbij ging het uiteindelijk om het decoderen toegesproken in een ons volstrekt vreemde taal van natuurlijke taal volgens winograd is de com dan kunnen we geen woorden herkennen denk puter veel meer een taalmachine dan een reken aan russisch of japans het zijn dit soort op het machine een machine waarmee het mogelijk is oog triviale zaken die leerlingen zich gaan realise op unieke wijze met taaltekens en symbolen ren als ze een computer iets met woorden willen waaraan betekenis kan worden toegekend te laten doen bijvoorbeeld een klein woordbenoe werken winograd stelt dan ook dat binnen de mingsprogramma ontwikkelen hierbij dient het computerwetenschap natuurlijke taal een centra resultaat van taalbeschouwing namelijk het on le plaats dient in te nemen derscheid van de woordsoorten voorlopig nog ook in het werk van de eerder genoemde papert vooraf in het computerprogramma opgenomen te wordt het taal en communicatie aspect van com zijn putergebruik benadrukt waarnaar gestreefd wordt is een vorm van inter zoals geprobeerd is aan te geven zijn binnen het actief leren die men onder meer in het werk van vak burgerinformatica dan wel ic duidelijk taal de eerder genoemde papert tegenkomt papen georienteerde leerdoelen te vinden die dan ook geeft een voorbeeld van een computerprogramma samen met of binnen het moede rt aalonderwijs dat computerpoezie genereert en waarbij leerlin gerealiseerd moeten worden gen zelf de zinsdelen grammatische categorieen anderson en klassen staan in hun leerplannen zouden ontdekken voor computergelett erdheid een modulaire opzet voor dit betekent dat alle bestanddelen van het s am envatte n d mogelijke leerplan zowel de vaardigheden bij voorbeeld het zuiver bedienen van een computer het ziet ernaar uit dat het vak burgerinformatica als het verwerven van kennis en inzicht in de mo in de toekomst informatieleer en computerkun gelijkheden van computergebruik zijn onderge de zal gaan heten binnen de computerkunde zal bracht in van elkaar onafhankel i jke blokken het de nadruk komen te liggen op de hardware en de leerplan heeft hierbij dus het karakter van een techniek terwijl binnen de informatieleer de na raamwerk desgewenst kan men besluiten de mo druk dient komen te liggen op het omgaan met dulen vooraf te laten gaan door een elementair gegevens en informatie er zal dus sprake zijn van basisblok voor alle leerlingen alvorens men kiest een verschuiving van het leren programmeren voor een van de modulen uit het leerplan binnen naar het omgaan met informatie jacques hen anderson en klassen s opzet is in ruime mate drickx van de eerder genoemde teachip werk plaats ingeruimd voor algoritmiek probleemop groep it taal wijst in een bespreking van de lossen en het moduleren van het probleem c q de plannen erop dat het gevaar bestaat dat begrip oplossing dat wil zeggen het in onafhankelijke pen als gegevens en informatie te zeer gekop stukjes verdelen het lezen van stroomdiagram peld raken aan computers daarbij wordt over het men tekstverwerking en wat genoemd wordt be hoofd gezien hoe deze begrippen een rol spelen perkingen van computergebruik en dat nadruk in het moedertaalonderwijs waar dat handelt kei ijkgescheiden wordt van de computertoepas over talige communicatie tussen mensen het singen dit gebied richt zich vooral op het ont gevaar bestaat volgens hendrickx tevens dat leer wikkelen van een algemeen inzicht in de moge lingen voornamelijk leren wat een computer alle lijkheden en beperkingen van computers de maal wel kan terwijl voor hen onduidelijk blijft laatste treden onder meer aan het licht wanneer wat een computer met name bij de verwerking men een computer met natuurli j ke taal wil laten van natuurlijke taal niet kan 1 5 werken hierbij dient binnen het leerproces spra ke te zijn van een wisselwerking tussen taalbe in dit a rt ikel heb ik getracht het volgende duide schouwelijke kennis die een leerling bezit en ken 1 lijk te maken nis over de wijze waarop een computer met taal 1 het moede rtaalonderwijs dient op vakinhou gegevens werkt om een simpel voorbeeld te ge delijke gronden een wezenlijke bijdrage te leveren ven woorden zijn net als zinnen entiteiten die aan leerplannen burgerinformatica en met name bestaan bij de gratie van ons taa lvermogen c q aan het onderdeel informatieleer zoals dat in de de regels van het taalsysteem met al zijn sub sys nabije toekomst zijn beslag zal krijgen informa 19 tie en taal zowel natuurlijke taal als artificiele op het belang van vakkenintegratie om de zoge taal zijn nauw met elkaar verweven leerlingen naamde systeemscheiding waarb ij leerlingen ken enig elementair inzicht bijbrengen inzake de nis uit een leergebied niet kunnen toepassen complexiteit van deze verwevenheid dient een be binnen een ander leergebied tegen te gaan en langrijke doelstelling te zijn van zowel het moe juist een transfer van kennis te stimuleren door de rtaalonderwijs als het vakonderdeel informatie aspecten van het moedertaalonderwijs en het vak leer ook bij het leren werken met gegevensban informatieleer te integreren kan van een wezenlij ken en het stelvaardigheidsonderwijs waarbij ke integratie sprake zijn in feite gaan hierbij le men kennis maakt met de principes van de elek ren over de computer en leren door de computer tronische tekstverwerking is voor het moeder samen ofschoon de geluiden uit het onderwijs taalonderwijs een belangrijke rol weggelegd waarbij de zogenaamde exacte vakken het infor 2 voor moeder taalonderwijs biedt het zuiver matica onderwijs claimen langzaamaan verstom computerondersteund onderwijs coo nauwe men ziet men dat in de onderwijspraktijk hun lijks enig perspectief het is vaak leerpsycholo feitelijke aandeel nog steeds de boventoon voe rt gisch achterhaald skinneriaanse aanpak en kan kennis is macht dat geldt voor kennis over de voor leerlingen mystificerend werken de compu computer in het bijzonder het gaat niet aan om ter lijkt alles te kunnen op het besch i kbaar ko leerlingen te imponeren met de fantastische en men van zogenaamde i ntelligente programma stormachtige ontwikkelingen binnen de infor tuur waarbij bijvoorbeeld echt sprake is van na matietechnologie het gaat erom leerlingen op tuurlijke taalverwerking en foutenanalyse dus elementair niveau kennis en inzicht te geven in de zonder dat de fouten al in de computer worden wijze waarop een computer met taal gegevens en gestopt is geen enkel zicht ondanks datgene wat informatie kan werken en hoe men zich legaal onderwijskundigen en leerplanontwikkelaars ons toegang kan verschaffen tot allerlei gegevensver ook mogen beloven de reden is eenvoudig de zamelingen leerlingen moeten computerweer taalwetenschap en in haar verlengde de informati baar gemaakt worden dat wil zeggen ze moeten ca zijn nog lang niet in staat formeel verant iets van de mogelijkheden maar ook beperkthe woording af te leggen voor al die processen die den van computergebruik ontdekken op deze aan het voortbrengen en begrijpen van natuur wijze zijn ze minder vatbaar voor allerlei infor lijke taal ten grondslag liggen de geschiedenis matiemanipulatie wilt u wel alle vragen invul van de talenpractica dreigt zich wat dat betreft te len anders gaat de computer op tilt en zijn ze herhalen er wordt veel verwacht en uiteindelijk zelf in staat hun weg te vinden binnen de recente weinig gebruikt ontwikkelingen 3 vakkenintegratie is een belangrijke doelstel redenen te over om zich juist vanuit het moeder ling binnen het onderwijs in het eerder genoem taalonderwijs actiever met de informatica te be de a rt ikel van freudenthal wordt ook gewezen moeien 20 note n 1 r a ppo rt van de adv i e s commi ssie voor onderwij s en 8 voor een voorstel voor een serie taalbeschouwende informatietechnolog ie in form atieleer en compute r informaticalessen zie jan lepeltak taalbeschou kunde over de inhoud van en apparatuur voor bur wing en informatica in het voortgezet onderwijs in gerinformatica den haag 1984 p 1 22 levende talen 393 september 1984 pp 376 380 2 slo katern 7 schoolbeschrijvingen burgerinformati 9 voor een artikel waarin veel wordt beloofd maar ca e n schede 1984 weinig hard gemaakt zie inge bochardt schrijven 3 freudenthal stelt onder me er dat je voo rdat je een met de computer in levende talen 394 oktober probleem formal i see rt e n j e dus v a n ee n form e le t a al 1984 pp 462 465 bedi e nt j e het p ro bleem in natuu rlijke taal ond e r 10 zie voor een verslag van genoemde conferentie frans woo rden h ebt gebracht en ook uiteind e lijk weer in je hartenrink in computable 18 1985 nr 2 mo edert aal v ert aalt form ele taal hant e ren wo rdt 11 zie r a anderson en d l klassen a conceptval voor leerlingen problem atischer naa r mate het ge framework for developing computer literacy instruc bruik s do e l ondu idelijker wordt zi e freudenth al tion in aedsjouina spring 1981 vol 4 nr 3 moede rt a al e n wi s ku n det aa l in moer 1983 6 pp pp 128 150 2 7 12 de lezing van dr kenping werd gehouden op de jaar 4 z ie slo k ate r n 1 raamwerk burgerinformatica en vergadering van de vereniging voor leraren levende schede 1983 talen in amsterdam op 12 januari 1985 5 kees sluis ik ben niet op school om t e schrij v en 13 zie jan van de wolde burgerinformatica een vooron maar om te leren in moer 1984 5 pp 9 15 derzoek enschede slo 1984 6 z ie m arja m ee de r en fr a ncis m e ester vrouwiskun 14 zie terry winograd computer software for working dig meisjes in het wiskunde onderwijs utrecht with language in scienrific american september 1984 1984 pp 91 101 7 zie seymour papert mindstorms children compu 15 zie jacques hendrickx in chipselkrant jrg 5 april ters and powerfu ll ideas new yo rk 1980 1985 p 19 21