Computers in het onderwijs, gevaren van een reductieproces? Over de NIVO-nascholing Nederlands

h ans goosen computers in het onderwijs computer gevaren van een reductieproces en over de nivo nascholing onderwijs nederlands regelmatig worden er in het kader van nascholing cursussen gegeven over de mogelijkheden van computergebruik in het voortgezet onderwijs hans goosen leraar nederlands aan het pauluslyceum in tilburg bezocht zo n cursus de re dactie verzocht hem zijn ervaringen te beschrijven hans goosen bekijkt de voor en nadelen en plaatst kanttekeningen is het de moeite waard een derge lijke cursus te volgen wat kun je er mee doen in de praktijk in het kader van het nivo project nieuwe in schrijven formatietechnologie in het voortgezet onder 4 curriculair kader printmaster wijs gingen in 19 8 6 de zogenaamde basiscur 5 deelvaardigheden spelwerk sussen van start als vervolg op die cursussen 6 tekstverwerkers pc typ e zijn vakgerichte n ivo cursussen opgezet 7 schrijfproces wordswor k 8 schrijfprodukt compulingua mailmerge zo n cursus n ivo nederlands volgde ik vanaf 9 communicatief schrijven memostar t september 1 988 in utrecht aan de h ogeschool 10 schoolvak alexi s m idden n ederland leze n 11 voorspellend lezen dok a de opzet van de cursu s 12 structurerend lezen samenvatten nederco m voor de 15 bijeen k omsten van 3 uur kregen w e het volgende programma taalbeschouw ing 13 gene r ati eve taa lbescho u w i ng de taalk ist datasysteme n 14 zoeken en sele cteren boeken 1 k rantensimulati e taalvaard i gheid nieuws educat ieve prog r ammatuu r implementati e 2 bes c h ri jve n doka en verhaal2 15 invoeri ng it detective mark t 3 beoorde len eenzinsdeelproef 20 8 moe r 19891 5 p 208 213 in onze cursus is deze opzet vrijwel volledig schrijf produkten gerealiseerd bij de bijeenkomsten hoorde een 4 schrijfonderwijs is communicatie onderwijs pak stencils van ongeveer 300 bladzijden ook al ging het daarbij nog maar om een voor h et knel p unt d at in on ze cursus g roe p h e t lopige versie het geheel was uiterst overzich meest aangestreept werd luidde m ijn leerlin telijk ingedeeld en sloot prima aan bij de on g en vin den het te veel moeite om een te k st derwerpen van de bijeenkomsten een of meerdere keren te herschrijven in de voor iedere bijeenkomst moest een deel van alledaagse les p raktijk ben je nogal g ema kkelijk de tekst bestudeerd worden voor de bespre g enei gd om d e verantw oordelijkhei d schul d king daarvan was meestal een half uur gere daarvoor bij de leerlingen te leggen in een be serveerd dan volgde het practicumgedeelte z innin g op je op vattin g en over schrij fo nderw ijs aan de computer waarbij in tweetallen aan kan gauw blijken dat er binnen de schoolse delen van programma s werd gewerkt ten context voor leerlingen maar zelden een reele slotte volgde dan nog een half uurtje nabe aanleid in g is o m een te ks t te herschrijven al spreken lerlei reviseer m og elijkhed en van tekstverw er kers lossen dat probleem niet op het is niet mijn bedoeling om alle bijeen vanuit het hierboven geschetste k ader hebben komsten te bespreken in plaats daarvan laat w e een tiental schrijfprogramma s beke k en ik liever mat wat voorbeelden zien wat je aan op zo n manier kun je bij de beoordeling van de cursus en de besproken programmatuur zou software de belangrijke vragen beantwoorden kunnen hebben en welke opmerkingen ik erbij 1 welk pro b leem lost dit p rogramma voor mij heb op 2 b ij w elke benadering van schrijfon d er w ijs past d it programma is de cursus de moeite waard kaartenbakken en datasystemen opvattingen een tweede positief effect van de cursus vind ik de indringende kennismaking met bepaalde voor mij zit het meest positieve effect van de technologische ontwikkelingen hierbij doel ik cursus niet in de kennismaking met allerlei niet op geavanceerde tekstverwerkers die de com p uterp ro g ramma s het opvallen d st vond i k spelling in teksten tot op zekere hoogte kun de confrontatie met mijn eigen lesp r a ktijk en nen controleren of lijsten van synoniemen kun mijn veelal impliciete vakopvattingen nen presenteren als hulp bij het formuleren dat bleek bijvoorbeeld bij d e bijeen k omsten d ie ook denk ik niet op de eerste plaats aan mo aan schrijven w aren gewijd a ls introductie gelijkheden van elektronische communicatie moesten w e in een lijst van ongeveer 4 0 stel zoals we die in een demonstratie van memo lingen onze b elangrij k ste k nelpun ten in het com gezien hebben mij verrasten vooral de schrijfonderwijs aanstrepen d ie stellingen va mogelijkheden op het gebied van data rieerden van mijn leerlingen weten van veel systemen dingen zo weinig af dat hun teksten over die in het cursusmateriaal wordt hierbij het ver onder w er p en w einig om he t lijf heb b en tot band gelegd met het omgaan met kaa rtenbak m ijn leerlin g en maken erg veel fouten in de ken het onderdeel van het vak nederlands spelling en int erpunctie dat in het verleden het meest direct te maken d aarna werden vier benaderin g en van het had met kaa rt enbakken is ongetwijfeld de trai schrijfonderwijs besproken kort weergegeven ning in bibliotheekgebruik 4 de ontwikkelingen werd dat als vol gt g eform uleerd in bibliotheeksystemen onder invloed van com 1 schrijfonder w ijs moet zich richten op het puters zijn ingrijpend te noemen in een hand oefenen in deelvaar d igheden omdraai kun je via diverse ingangen grote hoe 2 schrijfonder w ijs moet vooral aandacht veelheden informatie krijgen er kunnen zelfs schen k en aan het leren kennen en beheer verbindingen gelegd worden naar andere sen van verschillen d e denk processen die bibliotheken archieven nieuwsbronnen een rol spelen bij het schrijven maar daarmee moet ook het vakonderdeel 3 schrijfonderwijs moet bestaan uit het leren training in bibliotheekgebruik wezenlijk ver vervaardi g en van bepaal d e functionele ruimd worden 209 wie geen ingang in een kennisbestand weet raadstrategieen heeft niets aan de besch i kbare informati e het zo blijken bij verhaal belangrijkere leesstra aanleren van diverse zoekstrateg i een is daarbij tegieen aan de orde te komen dan bij doka essentieel zo wordt er in het cursusmateriaa l gesproken over een harmonika acht ige werk veel beoordelingspunten voor computerpro wijze soms breid je je invalshoeken uit dan grammatuur zijn voor mij pas echt gaan leven weer beperk je je in een veld van moge l ijke nadat wij zelf met d e programma s ge werkt en trefwoorden een andere keer zoek je bij over over de p rog ramma s ges p ro k en ha dd en eenkomstige onderwerpen soms liggen beoordelingspunten op een heel kennis is macht ook a l kl inkt het pathetisch praktisch niveau als die s l ogan voor de leraar nederlands i ets je ziet bijvoorbeeld hoe gesloten bepaalde pro betekent dan moet hij i n dit verband beseffen gramma s zijn soms kan de leerlin g niet eens wie ni et leert selecteren in informatie zal on een blad zijde terugbla d eren o f je mer kt dat wetend blijven i n een zee van gegevens je als leraar g raag snel zou willen kunnen zien hoever d e leerlin g in een pro g ramma gevorderd b asiskennis als kader is je ervaart wat het betekent als een pro g ramma omslachti g werkt als derde positieve effect van de cursus be d e beoordelingspunten betreffen natuurlijk ook schouw ik het feit dat je een kader gegeven opvattingen over leerprocessen daar wil ik in wordt waarin a ll erlei computerprogramma s het volgende deel nog op ingaan geplaatst kunnen worden tevoren las ik regelmatig besprek i ngen van positief programma s i n het scen schrift en het it en t blad 5 erg zinvo l was dat voor mij eigenlijk is het de moeite waard om de nascholingscur n i et maar als je bij het vakonderdeel lezen on sus te volgen der hoofdstuk voorspellend lezen zowel het uit de bespreking van drie positieve effecten programma doka als verhaal bekijkt kun van de cursus moet blijken dat ik die vraag je wel zinnige conc l us i es trekken bevestigend beantwoord in beide programma s ging het om tekstrecon maar daarmee is een andere vraag nog niet structie beantwoord ben ik het eens met de opvattin je moet je daarbij voorstellen dat je bij voor gen die uit de cursus blijken of anders gefor beeld een weerbericht gepresenteerd krijgt muleerd is het gewenst om programma s zo waarbi j de meeste woorden onz i chtbaa r zij n als die in de cursus aangeboden zijn op te ne gemaakt met streepjes is wel du i delijk ge men in je lespraktijk maakt om hoeveel woorden het per zin gaat en uit hoeveel letters i eder woord bestaat doka bl ijkt zo opgezet te zijn dat je je ge kritie k makkelijk r i cht op de frequentie van l etters alsof je galgje speelt als je een keer de let fuik reductie van de werkelijkhei d ter e koopt krijg je hem in de he l e tekst te z i en een belangrijk bezwaar tegen de uitwerking bij verhaal word je gedwongen om vooral van de cursus heeft te maken met het gevoel op de context te letten wat kun je afleiden u i t dat je in een fuik terecht lijkt te komen er de titel welke woorden komen meesta l voor treedt mijns inziens bij de formulering van aan i n een weerbericht hoe i s zo n bericht meestal dachtspunten doelstellin gen en oplossingen opgebouwd een voortdurende reductie op ik zal dat met een paar voorbeelden proberen te concreti b i j de vergelijking van de programma s blijkt seren dat je je bij oefenen van voorspel l end lezen be wust moet zijn van de vraag welke leesstrate na de bespreki ng van soo rt en educatieve pro g i een je wi lt stimuleren vind je het van belang gramma s volgt het hoofdstuk dat de vraag dat de leerlingen vooral lett en op de frequentie bespreekt hoe je de programma s kunt be van bepaalde letters richt je je op syntacti schrijven en beoordelen de inleiding daarbij sche mogel ijkheden oefen je semantische luidt als volgt in d it hoofdstuk komt aan d e 210 orde op welke punten je let als je een educa be sp ro ken p rogr amma s mist e i k het oe fe n en tief programma bekijkt en beoordeelt een edu van hogere leesstrategieen d aar zou toch de catief programma beschrijven en beoordelen is aandacht naar uit moeten gaan anders dan een methode beschrijven en beoor delen in dit hoofdstuk zal de nadru k g elegd een derde voorbeeld heeft te maken met de worden op die punten die specifiek voor het nabespreking van het eerste practicum beschou wen v a n p ro g r a mmatuur zijn vra g en in het raamplan voor de cursus 10 is voor de naar d id ac t ische o p vattingen of va k inhoudelij eerste bijeenkomst geformuleerd door de si ke keuzes komen op die manier niet aan de mulatie van een communicatieve situatie in orde een gecomputeriseerde omgeving analyseren het hoofdstuk eindigt met drie vragen ten be we op welke specifieke taalvaardigheden een hoeve van de beoordeling door de docent beroep wordt gedaan en trachten we een ant 1 w el k onderw ijsprobleem lost d it prog ramma woord te geven op de vraag wat taalweer voor de docent op baarheid inhoudt in de nieuwe 2 is d e computer he t mees t g eschikte me d i informatiemaatschappij um voor d e op lossing van d it onderwijs in het practicum werd een werksituatie van probleem een journalist gesimuleerd binnen een kort 3 m oet dit p rogramm a aangescha ft worden 7 tijdsbestek moest een bericht over een grote ik z ou graa g voord at i k me me t d e vragen 2 ramp in italie samengesteld worden je werd en 3 bezighoud eerst aandacht willen voor de van informatie voorzien door steeds nieuwe vraag h oe relevant is d it onder w ijsprobleem telexberichten en ondersteund door een is d it een p robleem waar ik nu geld lestij d en documentatie afdeling voor achtergrondinfor voorbereidingstijd in w il steken dat het pro matie bleem met behul p van de computer aangepakt in de nabespreking van dit boeiende practi wor d t is toch niet d oor slagg evend cum kwam het accent vooral te liggen op de vraag of de door ons verrichte activiteiten met een tweede voorbeeld van wat ik met reductie nederlands te maken hadden dat was niet zo bedoel betreft het cursusonderdeel lezen moeilijk te beantwoorden het ging onder meer bij dat onderdeel worden in het cursusmate om gegevens verzamelen lezen ordenen en riaal interessante wetenschappelij k e o p vattin samenvatten publiek gericht schrijven wat ik gen over lezen b e sproken verschillend e ni daarentegen miste was de vraag naar de veaus in leesst rate g ieen wor d en belicht d e taalweerbaarheid die vraag is ook niet meer zo g enaam de retorische strategie word t g e aan de orde gekomen noemd als de strategie die vooral door ervaren in het artikel onderwijs onderworpen aan de lezers wordt gehanteerd computer van der straaten van biezen deze strategie is een top down strategie erop 1987 zouden toch volop aanknopingspunten gericht om de te k st in een zo b reed mo g elijk gevonden kunnen worden een dergelijke in ka d er te plaatsen de lezer gaat op gron d van valshoek is niet benut een aantal tekstkenmer k en als het ware de schrijverspositie reconstrueren en confronteert wat mij stoort kan ik ten slotte ook verduide de tekst met eigen kennis en opvattingen als lijken met een citaat uit het hoofdstuk data mede met eff ecten op publiek 8 systemen en nederlands het spreekt vanzelf als het over beschikbare computerprogram dat het onderwijs vooruitlopende op de ko ma s gaat lees je in d e tekst er zijn honder mende ontwikkelingen deze vorm van den engelstali g e compu t erprogramm a s op informatie verzamelen in het programma moet het gebied van leesvaardi g heid een over opnemen t z voor mij spreekt dat niet vanzelf g root deel van d e p rogramma s richt zich op waarom zouden we zelfs op ontwikkelingen la g ere deel processen van het lees p roces en vooruit moeten lopen als we nog geen zicht p reten d eren leerlingen t e t rainen o p h et geb ied hebben op de aard van de ontwikkelingen en van w oordid entificatie spelling s p elletjes de gevolgen ervan is het dan altijd goed zo w oordpuzzels woordbet ekenis fonetische lang het maar met computers te maken heeft drills etc 9 d e k loof tussen w ens en w erkelij k hei d lij k t d aarmee goed beschreven in de d oor ons 211 gesloten leerprocessen verwerpen voorstellen ordenen opnieuw zien nieuwe relaties dat sluit aan bij het ontdek mij n tweede belangrijke bezwaar tegen de cur kend leren sus r i cht z i ch op de aard van het leerproces het leerproces met de computer daarentegen zoals dat in de aangeboden programma s ge zal vaak sterk lineair verlopen en je moet je af realiseerd wordt b i j de bespreking van het vragen bij welke vakonderdelen van neder leerproces werd het volgende overzicht lands dat goed past gepresenteerd dan denk je bijvoorbeeld aan de beperkte tra ditionele zinsontleding en dan moet je com leerpsychologische achtergronden plexe processen als het leerproces van schrij oefen en l eerprogramma s ven reduceren tot het oefenen van deelvaar lee rweg l i gt vast digheden u itleg oefenen toetsen vraag antwoord feedbac k tot slot waar blijft de vo n simulaties leer w eg l igt niet vast in hoeverre kan de von zich afzijd i g houden zelf ontd ek k end lere n van de ontwi kkelingen op het gebied van com hypotheses stellen verifieren feedbac k puters in het taalonderwi j s we lke rol speelt de von bij de subsidie aan ik zie voor het vak nederlands veel mogelijk vragen voor software ontwikkeling heden in simulatieprogramma s vanuit de vereniging voor informatietechnolo de meeste beschikbare programma s moeten gie en taalonderwijs ongeveer 150 leden echter gerangschikt worden onder oefen en worden in ieder geval initiatieven ontplooid leerprogramma s en de typering daarvan bij de slo is een projectaanvraag ingediend leerweg ligt vast enz komt zeker niet over voor het ontwikkel en van materiaal voor ne een met wat in veel lessen nederlands ge derlands en informati ca in de bovenbouw van beurt denk hierbij maar eens aan schrijfvaar het v o tevens is een aanvrage ingediend om digheidsonderwijs in de betere vormen daar zitt ing te mogen nemen in het adviescollege van komt het neer op doen reflecteren op van de slo waarin de veldverenigingen vert e nieuw anders doen genwoordigd zijn de valo m 1 3 wanneer je leren als een actief produktief proces beschouwt moet je eisen stellen aan als opvolger van het n iv o project is in 1 989 de rol die de leerlingen in het leerproces spe het p roject invoering n ieu we technolo g ie e n len systematische aandacht voor die rol ont p r i n t gestart in de projectvoo rstellen voor breekt in de cursus toch lijkt me die aan courseware ont wikkeling voor n ederlands lijkt dacht vereist vooral omdat de computer zo n het alle kanten op te kunnen gaan dominant leermiddel is de rol van de leerling zo w ordt er in d e voorstellen van computer kan gemakkelijk geminimaliseerd worden programma s voor het vak nederlands gewe wat doet een leerling zoal als hij werkt met zen op het belang van de conc e ptualiserende een computerprogramma functie van taal het voor jezelf formuleren van hij leest een tekst slaat op de toets enter ervaringen gevoelens gedachten ook het tikt een cijfer in bij een meerkeuzevraag geeft ont w ikkelen van lesprogramma s waarin leer een antwoord en leest een standaardcommen lingen teksten herschrijven op gron d van el taar op zijn antwoord kaars commentaar k rijgt aan d acht natuurlijk zijn er programma s die andere acti d aarnaast zie je voorstellen voor modulair op viteiten vragen maar wat is hierbij uitzonde gezet taalonder w ijs of voor een sterk pro ring en wat is regel cesmatige benadering van lees en schrijf ook als je leerlingen met hun tweeen aan een onderw ijs computer laat werken betekent dat nog niet dat je voordelen van groepswerk realiseert het viel me op dat de veren iging it en taal in groepsgesprekken maar ook in klassikale wel genoemd wordt in de projectvoorstellen leergesprekken zie je vaak een spiraalsgewijze en de von niet voortgang leerlingen tasten mogelijkheden af het zou de von toch een zorg moeten zij n 212 w el k e opvatt ing en over t aalon d er wijs in vens te komen zal m ijns i nziens veel betere im softw are ont w ik k eling benadrukt w ord en pulsen geven voor computerondersteun d sch rij f onderw ijs dan wat nu aan prog r ammatuur voorh anden is noten 13 it en t blad maa rt 1989 blz 2 1 in september jl zijn de laatste nascholingscur 14 contou r en van een taalomgeving nederlands sussen onder nivo verantwoordelijkheid gestart coursewa r e nederlands pr i nt v0 13 j un i 1989 buiten het nivo project worden de cursussen in de reguliere nascholing bijvoorbeeld aan nlo s l iteratuur ook aangeboden stresten heleen van der marij ke van bi ezen on 2 herkende je v r oeger een dichter lij ke of re lig i euze derw ijs onderworpen aan de computer in moer tekst al ga uw a an h et veel vul d ig geb ru i k van hoofdletters tegenwoord i g geldt de compute r 1987 4 p 2 12 b l ij kbaar als het oppe rwezen de i n hoofdlette rs ge s chreven woorden duiden computerprogram ma s aa n 3 zoals ook bij de nivo basiscursus het geval was zal het materiaa l door de nib uitgegeven worden in boekvorm 4 nivo nascholing nederlands katern 4 b l z 8 9 5 h et it en t blad is ee n uit gave van d e vereni g i ng voor informati etechnolog i e eh taa l ond e r w ijs het scen schrift pub li ceerde vanaf 1986 beoor deli ngen van educat ieve p r ogrammatuur in 1988 is het t ij dschri ft samen met het tij dschri ft com puters op school opgegaan i n het tij dschrift cos 6 nivo nascholing nederlands katern 1 blz 13 7 idem blz 31 8 nivo nascholing nederlands katern 3 b l z 8 9 idem b l z 17 10 raamplan nivo nascholing nederlands blz 10 11 het practicum is vervaard igd door w i lly weyde ma d i e ook betrokken was bij de opzet en uit we r king van het nascho l ingsmater i aal het pract i cum is door haar opgezet i n pc type met toe pa s sing van het programma weet 12 b ij de typering van computerprogramma s zijn de mogeli j kheden van educatieve tekstverwerkers onbesproken geb l even aan de un i vers i te it twente is door thea van der geest zo n educa t i eve tekstverwerke r ontwikkel d het expe rimen tele programma spirit een tekstverwerker al s sp i rit het li efst nog gecombi neerd met moge lij kheden om v ia de compute r aan externe gege 213