Continuïteit in taalonderwijs. Een voorbeeld uit de onderbouw van de basisschool.

Publicatie datum: 1999-01-01
Collectie: 30
Volume: 30
Nummer: 2
Pagina’s: 54-60

Documenten

jetty jongerius schoolpraktijk is zo veel mogelijk geprobeerd d oorgaa nd e lijn en t e c reere n m aar er is een groot knelpunt het formeel en klassikaal onderwijs aan de hand van een methode in continuiteit in taalonderwijs groep 3 betekent een abrupte breuk met leren in speelse contexten in de kleutergroepen een voorbeeld uit de voor het leren lezen wordt de aanvankelijk lee s m e thod e de lees koek gebruikt aange vuld onderbouw van de basisschool met het zwaluw prog ramma z w a l u w s taat voor zelfstandig werken bij he t aan vankelijk lezen met uiteenlopende werk vorm e n kinderen l ezen zelfstandig boekjes die gerub ri ceerd zijn volgens het nvi sys bas issch ool de klinker in s chie dam e rvoer kn e l teem het team koos voor de leesko e k punten in haar ond erwis in d e o nderb o uw me t d e omdat da a ri n a l sn el de mo ge lijkh eid komt s lo publicatie wat h eb je vandaag gedaan op om ge diffe renti eerd t e gaan w e rk e n dit i s school als leidraad werkte h e t tea m de o nder ge h e el in overe e nstemming met h e t sc hool wijs b eg ele idings die ns t e n de stichting lee rplan o nt con c ept maar toch wikkeling sl o aan de pe rspectieven vo o r ve rb e te ring het team van de klink e r h erke nde zich in knelpunten en vrage n de kn e lpunten d ie do o r d e co mmiss ie eva lu a tie bas iso nd e rwijs ces gen oe md zijn d oor sys te differentiatie mogelijkheden en wen matisch hun eigen schoo lwerkplan en hun e ige n sen hoewel m e n du s in groep 3 een praktijk te analyse ren o n tde kte n z ij niet all een hun methode heeft die al s n el tegemoet komt aan zwakk e maar o o k hun s t erke kant e n je tty jo nge het omgaa n met versc hi ll en tuss e n kinderen ri us m e de werk s te r van de sl o beschrijft in dit ervo ere n leraren en lee rlingen de overgang artikel d e afsprake n die h et tea m heeft gemaakt o ve r van g ro ep 2 naar gro ep 3 toch als niet een lee rlijn van ontluikende geletterdheid na a r lere n passe nd zij vond e n h e t ee n valse start voor lezen ov e r s treefdo elen e n h oe daarmee o m te gaan h et e ne kind was het w e rken met de leesk oek bij de ove rg ang van groep 2 naar groep 3 te mo eilijk voor het and e re te ge makkelijk een vloeiende ov erg ang in h et pro c es van ontluikende geletterdhe id n aar ler e n l e zen de klink er is een gro t e op e nbare b asisschool mo es t mogelijk zijn te s c hie da m het i s ee n gro e is chool in ee n d e vraag naar differenti atie s pee ld e o ok al in midd e nstandswijk er zijn n auw e lijks allo c h gro e p 2 l e rare n vro ege n zi c h af of de tone leerlingen en kinde ren uit achters tands kind e r e n uit de groepen r en 2 z e lf mo e ten situati es belangrijke kenmerken van het bepal e n wat ze oppikken van het gemeen schoolc oncept zijn schapp e lijke curric ulum is die manier van e e n geri chthe id op e man c ipatie op zelfs tan diffe r e ntiatie oke of wi ll en wij ook zelf digh eid op c ontinuiteit in de ontwikk e lin g b ewu s t on s aa nbod differe ntiere n e n hoe p ed ago gi s ch p e rs p ec tief doen w e dat da n een geric htheid op opbrengst op om gaan met v e rsc hi llen onderwij s kundig perspec pedagogisch didactische aanpa k tie o m e n had niet alle en vrag en over het moment het werken in jaarg ro epen werken met waarop m e n met methodis ch lezen begint weektaken duidelijke ev aluatie e n ov e rdra cht maar ook over d e mani e r w aarop men zowel va n kinderen van d e en e groep naar de in gro ep 2 als in gro e p 3 werkte aan de andere vaste procedures voor kinderen die ontwikkeling van geletterdheid en het leren extra zorg behoeven organisato risch pers pec lezen tie o in gro e p 2 werkten kinderen dage lijk s in een l e es letterhoek waarin zij g erichte in de ve rtaling van het schoolconcept na a r d e opdra c hten uitvoerden in het kade r va n 54 moer 1999 2 thema s de kinderen t e kenden s t e mp e lden het wel w enselijk om een s tr ee fnive au voor e n s p e elden met woord en letterspelletjes het aa nbod voor kle uters vas t te s tell en als kinderen zelf activiteite n mochten kiezen wordt h e t onderwij s voor kleute rs daar niet zoc hten ze d e lees letterhoek echter ni e t op tevee l door bep a ald e n wordt zo ni e t de was het vertrouwd worden met d e g eschre overhaastin g van h e t ontwikkelingsproc e s van ven taal voor de kind e ren t e e e nzijdig kinderen in de hand gew e rkt verbonden m e t tak e n kon d a t a nd ers in groep 3 werd net zoal s in de kle ut e r commissie evaluatie basisonderwij s gro e pen al gew erkt in hoeken g edurende een b e pa ald e tijd van de dag er was echter de gen o emde kn elpunten v a n dez e basis geen expliciete verbinding met het aan s chool worden breder ge signaleerd door ond er vankelijk le esproces de vraag w as of dit andere de commissie evaluatie bas isond e r we ns elijk en mogelijk was wij s csb d e ceb me rkt in ha a r r a pport van 1 994 op dat er e en aantal knelpunte n is in h e t d oelen inhoud en opbrengst er speel onderwij s aan jonge kind eren en wel ten de nog iets anders in het team was verschil aanzien van he t leer en vormingsaanbod de van mening over wat je kinderen aanbiedt en ped a go gisch dida c tis ch aanpak de opbre ng dus ook wat je van hen mag verwachten op sten na twee jaar bas is onderwij s en d e condi het gebied van ontluikende geletterdheid op ties die nodig zijn om voor goed onderwijs te het eind van de kleutergroepen het feit dat kunnen zorgen ceb 1 994 p 97 i o6 late leerlingen bijna drie jaar in de kleuter de perspectieven voor v erbet e ring zoekt groepen zijn maakte het antwoord op die de c ommi s si e a ller e ers t in een duidelijke vraag niet gemakkelijker moeten deze l eer omschrij ving van doelen en inhoud ceb lingen al met het formeel methodisch lezen 1994 p i o9 verder d e nkt de commi ssie gaan beginnen aan w erkwijzen die het meer informele maar de vraag lag eigenlijk principieler is leren van jonge kind eren door middel va n 1999 2 moer 55 doelge ri chte en voorwaardenscheppende hulp taalon twikkeling en taalonderwijs dit vanuit en instructie begeleiden c e s 1994 p 111 de gedachte dat als je aan een domein van zij pleit ook voor ruimte voor spel en voor taalonderwijs en taalontwikkeling werkt dat variatie in mate ri alen c es idem tenslotte niet los kan van de andere vanuit de doelen beveelt zij permanente professionalise ri ng aan en de inhouden werkten we toe naar prak en op het niveau van het schoolbeleid vraagt tijkvoorstellen waa ri n we de eerste en twee zij aandacht voor de kwaliteitsverbetering van de vraag betrokken het onderwijs in de eerste groepen doelen inhoud en opbrengs t een voorbeeldcurriculu m doelen en inhoud van het lees en taal in de p e riode dat de inspectie haar onderzo e k onderwijs zoals die in het schoolwerkplan verrichtte maakt e n wij med e werkers van de beschreven stond en vergeleken we met de stichting leerplanontwikkeling s l o een doelen e n de inhoud voor het lees taal voorbeeldcurriculum voor gro e p i tot en met onderwijs zoals die g eformuleerd staan in wat 4 wat h e b je vandaag ge daan op s chool jonge heb je vandaag g edaan op school op basis van ri us beernink 1993 1995 hie ri n wordt deze v erge lijking stelden we vast dat er op de e en voorstel gedaa n voor doel e n inhoud klinker vanaf groe p 3 te weinig aanda cht is werk en orga nisatievormen voor het onder voor mondelinge taalvaardigheid en taal wijs in de groepen i tot en met 4 we hebben beschouwing niet name als het gaat om het het uitgangspunt van continuiteit voor de voorl e zen en het verte ll en van v e rhalen en betreffe nde groep e n vormgege ven als voor alles wat je daarmee kunt leren daarbij kun beeld kunnen we h e t lez e n n e men begrij j e de nken aan het ler en begrijpen v a n teksten pend l e zen begint met begrijpend luisteren het gevoelig worden voor het verschil tussen na a r de prentenboeken in de kleutergroepen tekstsoorten het le ren van nieuwe woorden aan het technisch leren lezen in groep 3 gaat en het halen van informatie uit c ontexten het ve rtrouwd worden met gesc hreven taal in het te am wilde deze inhouden meer aan groep i en 2 vooraf dacht g even in d e groepen 3 en 4 ten eerste een goede opbouw van do ele n aanbod en omdat in de groep e n i en 2 al wel aand a cht werkwijz e n door de hele school h ee n en dus was v o or mondelinge taal en taalbeschouwing ook in de eerste vier jaar is ons inziens een maar vooral ook omwi ll e van het belang van noodzakelijke voorwaarde voor continuiteit deze taala ctiviteiten voor het leren lezen en in de onderwijspraktijk tu ss e n de vers c hil schrij ve n zo ont stond een opbouw van lend e groepen m a ar continuiteit i s ook doele n en inhoud en voor all e t a aldom ein en continuiteit in de ontwikkeling van i e der voor d e groepen i tot e n met 4 kind afzonderlijk binnen de ruimte van het aan ge zien de school met jaargroepen werkt gesc hre v e n curri culum leert een kind wat het en dat ook wil blijven doen d eed zich de kan en de leraar helpt hem d a arbij vraag v oor naar d e formulering van de doelen de e e rder geno emde kn elpunt e n en vrag en op het eind van iede r e jaargroep het team van de klinker hebben betr e kking op b eide wilde vooral doelen voor het eind van groep vormen van continuiteit die op s c hoolniveau 2 en wel voor de inhoud van de ontluikende en di e in de individuele leerweg van een geletterdheid naar het leren lezen en schrijven kind ze hebben te maken met het taalonder wij s en de taalontwikkeling in de ond e rbouw het stappenpla n e n wel in het bijzonder op ontluikende gel e tterdheid en leren lezen same n met het team ontwikkelden we een lijn waarin we het proces van ontluikende aan de slag geletterdheid naar het leren lezen en schrij ven b eschreven dit gebeurde vanuit twe e we begonnen aan de tekentafel met de perspectieven vanuit het kind centrale leer laatste vraag over doelen inhoud en opbrengst ervaringen en vanuit de leraar begeleiding en we plaatsten die in het brede kader van aanbod en evaluatie van het leerproces 56 moer 1999 2 om dit besefte ontwikkelen werkt de leraar met verhalen je kunt ze verte ll en en je kunt ze lezen boodschappen je kunt ze zelf verte ll en je kunt een b ri ef sturen informatie iemand lee rt je iets door het je te v erte ll en je kunt het ook lezen in e e n boek een tijdschrift een krant fa se 2 doel h e t ontwikkelen van het besef dat geschreven taal verschillende functies heeft het gebi e d van d e ontwikkeling van gele t om dit besef te ontwikkele n zorgt de l e raa r t erdheid hebben we opged ee ld in vie r gro epen voor activiteiten waarin kinderen e rvaren dat lee ri nhoude n die te maken hebben met geschreven taal versc hijningsvorme n van ta al nieuwe wer elden kan opro ep e n v e rhalen functies van geschre v en t aal in fo rmatie o bj ec ti vering van taal tijd en ruimte ove rs tijgt vas t e koppeling van t ek e ns en klank en e en bindend e fa ctor is v oor mens en in e en c ultuur bijvoorbeeld verhalen van etni sc he deze groe pe ri ng van le eri nhouden g af een gro e p e n mythi s che v e rhale n bijbel ordening in he t onderwijsa anbod en ma akte helpt bij onthouden b ri efje s tevens e e n faseri ng in de le e rlijn van de ontwikkeli ng van g el etterdheid mogelijk zie fase 3 het kader hierna grofweg kun je zeggen dat doel het ontwikkelen van het besef dat taal het leren lezen via d eze lijn verloopt m a ar in geobje ctive erd k an worden om dit b esef te we rk elijkheid zijn er ge e n ec ht e s chotten ontwikkelen zorgt de leraar voor activiteiten tussen deze fa s en en hebben ervaringen in waarin kinderen e rvaren dat ta al in s tukje s bijvoorbe e ld fase 4 e en po s itief effe ct op h et ve rdeeld kan worden zinn en woorde n s tukje s le erdoel van fase 3 daarom komen de vi er van woorden klanken en dat van die stukje s fase n cyclis ch aan bod in de onderwij s plan wee r e en geheel ge maakt kan worden bov en ning dien leren kinde ren dat deze taalstukjes hun dit fasenmod el kre eg in d e planning van eigen be t ekenis he bben los van de context onderwijsa ctiviteiten een dubbele functie ten h e t ontwikkelen van dit be sef gaat dus ee rste gaf het een overzicht van relevante gepaard met de ontwikk eling van meta onderwijsdoelen en le erac tiviteiten e n t e n linguistis c he vaardigheden al s obje c tive ri ng tweede gaf het ri chting aan de opbouw van analyse en s ynthe se het onderwij s in ontluikende geletterdheid naar leren lezen fase 4 het stappenplan zoals het mod e l in de do e l d e ontwikk eling van het l ez e n en praktijk genoemd werd is daarmee een rode sc hrijven volgens algemene conventie s draad voor het plannen van dit ond erwij s in om dez e vaardigheid te ontwikkelen zorgt de groepen i en 2 en het b e gin van gro e p 3 de leraar voor betekenisvoll e contexten waar in kinder e n ervari ngen opdoen met klank beknopte weergave stappenplan tekenkoppeling en werkt de leraar daarbij aan de volgende subdoelen fase i ontwikkelen van het be s ef dat er een vaste doel het ontwikk e len van het besef dat taal koppeling i s tus sen klank en teken deze verschill ende verschijningsvormen heeft en klank ge e f je weer door dit t eken dit teken het ontwikkelen van het bes ef dat wat je staat voor deze klank oftewel zo schrijft hoo rt en zegt je ook kunt lezen en schrijven iedereen dat zo l eest iedereen dat 1999 2 moer 57 fase 1 het verhaal navertel l en aanwijzen welke plaat er bij welke episode van het verhaal hoort versjes over het wee r regen en gevoelens i eren opzeggen een verhaal vertellen bij hun eigen tekening zelf boeken lezen in de kring over je boek ve rtellen fase 2 samen de krant lezen met speciale aandacht voor het weerbericht letters plaatjes weerbericht wordt uitgeknipt informatieve boeken lezen waar komt de regen vandaan weerkalender maken pictogrammen wind wolk zon regen fase 3 rijmen spelen met klanken fase 4 4 1 woorden letters stempelen in het voelboekje herkenning van lettertekens kinderen zoeken en onderstrepen bekende letters in themawoorde n 4 2 w oord en en letters ui t hun eigen verh aal en ui t het t h e ma stemp e len naar v oorbe el d op d e bij b ehoren d e tekening 4 3 woorden van het thema en letters daaruit zelfstandig schrijven stempelen en of tekenen afb eelding 1 voo rbee ld gel e tte rdh e id lezen in combinatiegroep i a th e ma h e rfst to e pas sen van h e t b esef v a n de kopp eling gaan w e e en niveau hoger st ap 3 va n fa s e 4 door voordo e n nadoen z elfs tandig hanteren va n de vaste koppeling het team h ad hiermee een s treefdo e l gefor kla nk t e ken muleerd voor he t onderwij s in groepten 2 en e en moge lijkheid tot diffe r e ntiatie voor w e sprak en af dat het onderwij s in de individuel e kind eren we spraken af dat kin kle ut e rgroepen e r in i e der ge val op g eric ht is de ren die langzamer door dit leerproce s gaan dat kinde r e n bij de ov e r g ang naar groep 3 en het s treefdoel nie t bereiken gewoon door fund a me nt ele noties h ebb e n ove r geschre gaan naar gro ep 3 v en taal fase r 2 e n 3 en dat zij door voor het t e am wa s voorhee n ban g dat he t ste ll en en nadoen ze lf ie ts kunnen schrijven fa se 4 v a n do e l e n he t ler en zou ov erhaa s ten h e t st a p 2 in gro e p 3 haakt het aanvankelijk s tre e fdo el werd echter als reali sti sc h e rvaren le espro ce s in bij fas e 4 s tap i het b ese f van bove ndie n wa s door het cre e ren van d e de va s te kopp e ling is e r al de praktis c h e dakpanc onstruc tie in groep 3 overhaasting k e nni s daarvan wordt uitgebr e id en tege lij niet nodig le e rlingen kond en in groep 3 k e rtijd h e t ze lfs tandig ha nter en daa rv an zo v e rder met waar z e gebleve n waren is e r e en s oort dakp a ncon s truc tie ge maakt het stapp e nplan gaf het team ee n houva s t w e ga an ve rde r w aa r we geble ve n zijn in voor d e pedagogische en dida ctis che aanp ak groep 2 maar w e breiden het te gelijk e rtijd alle reerst bespreken we die van gro ep i en 2 uit stap t en 2 van fase 4 en v e rvolg e ns en vervolge ns die van groep 3 en 4 58 moer 1999 2 de aanpak in groep i en 2 uitdrukkingen bespreken het weer kin deren neigen alles le tterlijk uit te leggen met het uitgelijnde onderwijsaanbod in de dit is erg moeilijk voor groep 3 achterzak ging het team aan de gang om le tterv eld haal zoveel mogelijk woorden zinvol onderwijs te maken het uitgangspunt eruit die met het weer te maken hebben was dat taal zich ontwikkelt in betekenisvo lle kinderen verzinnen zelf namen voor die situaties waardoor ook op school in beteke ren n a v bijzondere dieren van meester nisvolle situaties gewerkt moet worden pompelmoes schrijven deze op en maken in de kl e utergroepen was men dat gewend er een tekening bij er werd planmatig met thema s gewerkt zinnen met beginrijm wesley weegt wei voorlezen versjes gesprekjes in de kri ng nig onderzoek speel en expressie activiteit en ontdekken dat er verschillende soorten stonden dan in het teken van het thema verhalen zijn het stappenplan geeft vanuit het perspectief van ontluikende geletterdheid en leren lezen afbee lding a voorbeeld van taalb es chouwing in doelen e n aanwijzingen voor het ty pe leer g roep 3 e n 4 th ema he t wee r inhouden en a c tiviteiten dat a a n bod kan kome n in thema s leraren geb ru ikten het herkenning in gro ep 3 delen van de metho om de inhoud van hun thema s te plannen en des ve rv ielen als de oefe ningen onnodig meer als leidraad voor de observatie van lees van hetzelfd e waren bovendien gebruikte schrijfontwikkeling van kinderen zie afbeel men tijd van de zaak en express ievakken bij ding i het samenstell en van de inhoud va n de the voor de kl e utergroepen werd het een uitda ma s werd gebruik gemaakt van d e inhoud uit ging deze activiteiten een zinvoll e plaats in de method es voor d e zaakvakken groep 4 het sp e l van d e kinderen te ge ven en z e niet zodat er in feite sprake was van een h erorde alleen als take n in k ri ng of lees letterhoek ning van de le e rs tof en gebruik van themati aan te bieden gaandeweg het schooljaar sche werkvormen raakte het t eam daar meer bedreven in er aan het begin van het nieuwe s c hooljaar ontstond s pel rondom prentenboeken en de was er in gro e p 3 van m e et af aan een lee ri nhouden van de verschillende fasen kre gedifferentieerd aanbod kinderen di e al kon gen daarin ee n functionele plaats zie jan sen s den lez e n begonnen mete e n te zwaluwen ea videoband 1 997 e n kinderen die moeit e hadd en met fase 4 stap 3 we rd en e xtra ondersteund ook de aanpak in groep 3 en 4 hanteerd en de l eraren meer sp e else werk vormen bij het aanvankelijk leren lezen en in groep 3 en 4 experi mente erde n de leraren gebruikt e n ze veelzijdiger mate ri aal een met het werken in hoeken en met thema s in ri goureuze hers tructure ri ng van d e groep in de planning werd bewu s t ee n plaats gegeven kleine instru c ti e groepjes zat er nog niet in aan het werk en met prente n boeken mon ma a r er wa s in i e d er gev al een begin g e ma a kt delinge taalvaardigheid en t a albeschouwing met een me er ge differentieerde aanpak zie afbeelding 2 tijdens h e t werken met thema s ging het gewone lees taalonderwijs het zwaluwle zen en het werken met de taal en leesmetho de door de tijd die nodig was voor het w erken met thema s haalden we voor een deel uit de bes chikbare tijd voor het lees taalonderwijs het aanbod middels de metho des werd hie rv oor als het mogelijk was ve rvangen door een soortgelijk aanbod maar dan met de inhoud van het thema als onder werp b ijvoo r beeld oefe ninge n m et le tt e r 1999 2 moer 59 werken aan kwalitei t je zodra je gaat werken aan continuiteit je eigenlijk alle registers van het onderwijs open het team van de klinker herkende zich in de trekt continuiteit heeft te maken met doe knelpunten die door de ceb genoemd zijn len aanbod onderwijs leerprocessen werk door systematisch hun eigen schoolwerkplan en organisatievormen en evaluatievormen en hun eigen praktijk te analyseren ontdekten en dat speelt voor de school als geheel voor de leraren niet alleen waar hun zwakke de groep en voor het individuele kind plekken lagen maar ook hun sterke werken aan continuiteit is werken aan de sterk op deze school bleek de grote betrok kwaliteit van je onderwijs en dat gaat steeds kenheid van leraren en schoolleiding op het door onderwijs in de onderbouw bovendien was er een goede overlegstructuur tussen leraren literatuu r onderling per bouw en tussen de bouw co rdinatoren en de schoolleider commissie evaluatie basisonderwijs onderwijs dit waren belangrijke condities voor het aan jonge kindere n evaluatie van h e t basisonde r ontwikkelen van continuiteit in de onder wijs 1994 bouw jans s ens e j jonge ri us wat h e b je vandaag ge daan op sc h o ol van ontluik e nde geletterdh e id terugkijke nd op het expe riment moete n we naar le re n lez e n a spec ten van c ontinuit e it zeggen dat er een begin gemaakt is met het in taal o nderwijs videoband en kijkwijzer ontwerpen van c ontinuiteit in het ta alonder ensch e de slo 1 99 7 wijs in de onderbouw er zijn afspraken janssens e j jonge ri us wat heb je vandaag gemaakt over een leerlijn van ontluikende g edaan op school handreikingen voor imple m e n geletterdhe id naar leren lezen over streefdoe tatie werk en aan continuit e it in de onde rbouw len en hoe daarmee om te gaan bij de ensch e de slo 1997 overgang van groep 2 naar groep 3 ook voor jonge rius j r beernink eindred wat h eb de andere taaldomeinen kan dit gebeuren je vandaag ge daan op sch o ol onde rwijs in groep 1 hiermee is dan voldaan aan een formele e n 2 van de basisschool enschede slo 1993 voorwaarde in het geschreven curriculum om jonge ri us j r beernink eindred wat h e b te komen tot continuiteit in de ontwikkeling je vandaag gedaan op school onde rwijs in groep 3 van kinderen maar op het niveau van het en 4 van de basisschool enschede slo 1 995 individuele kind blijkt het toch heel moeilijk jonge ri us j wat h eb je vandaag gedaan op school te zijn om steeds dat aanbod en die onder co ntinuit e it in taalond e rwijs een voorbeeld uit steuning te bieden waaraan een kind behoefte de onderbouw enschede slo 1997 heeft er is meer nodig naast het geplande gedif ferentieerde aanbod ook uitgedrukt in een goed voorbereide speel omgeving moeten leraren met kleine groepen aan de gang kunnen gaan bij de huidige groepsgrootte valt dat niet mee verbete ri ng daa rvan is in het vooruitzicht gesteld in aansluiting op dit expe ri ment zijn leraren a r m van de kleutergroepen een cursus gaan volgen over ontluikende geletterdheid de leraren van groep 3 hebben veel energie besteed aan differentiatie vooral voor het begin van het schooljaar en de leraren van groep 4 hebben een taal leeshoek ingeri cht wij hebben van dit expe riment gele e rd dat 6o moer 1999 2