Publicatie datum: 1986-01-01
Auteur: Hans Vandevoorde
Collectie: 16
Volume: 16
Nummer: 1
Pagina’s: 3-11
Documenten
creatief en zakelijk schrijven een onafscheidelijke tweeling over flexibiliteit en deregulering in het schrijfonderwijs hoe zakelijk zijn degenen die over creatief schrijven denken en schrijven zij belijden de spontanet van het kind werken er maar op los in naam van de vorming van de persoonlijkheid of van het stimuleren van de creatieve potenties in een onderdrukkende maatschappij stellen zij zich ooit de vraag of ze door het creatief schrijven als een vak binnen een vak af te lijnen niet precies mee werken aan het isoleren van die creativiteit elke inde ling van een vaardigheid draagt immers bij tot een ver splinterd gedesorienteerd bedrijven ervan creatief schrijven wordt zo gauw iets voor gevoelige zielen en poetisch besnaarden achterblijvers en niet genteres seerden leggen zich van de weeromstuit liever toe op meer zakelijke opstellen op die manier wordt er een wederzijds misprijzen van literatuur en wetenschap gecreeerd en bevor derd zou de indeling van het onderwijs nederlands in een literatuur en een tekstonderricht niet een even grote oorzaak zijn van het fenomeen van de germanisten schrijvers en het gebrek aan wetenschappelijk geschoolden die goed de pen kunnen hanteren als de taalbarriere tussen dialect en standaardtaal waar men het altijd over heeft waar die indeling van creatief en informatief schrijven vandaan komt weet ik niet precies maar zij lijkt mij het gevolg van de toenemende specialisatie op allerlei gebieden het lijkt me trouwens goed mogelijk dat we hier te doen hebben met een restant van de oude romantische inspiratiemodellen 1 die de inhoud boven de vorm stellen de beheersing van het materiaal wordt primair geacht voor het zakelijk schrijven de orginaliteit van de inhoud voor het creatief alsof de ordening van ideeen bijvoor beeld in het zakelijk schrijven ook niet op een spiri tuele manier moet gebeuren en alsof de schrijver van zoge naamd creatieve opstellen niet moet kunnen omgaan met de regels van de taal in een tijd als deze waar het kind zo al belaagd wordt door fragmentarisering van de kennis en de leerprocessen lijkt het dus noodzakelijk het creatief schrijven opnieuw met de navelstreng aan zijn tweelingbroer het zakelijk schrijven te koppelen zoals ze beiden nu in een thuisland worden ondergebracht betekent dit voor elk van hen een vervreemding van een onmisbaar complement zeker als er aan de leerlingen geen enkel idee van hun oorspronkelijke vonk 1986 16de jg nr 1 3 verwantschap wordt gegeven het is de gewoonte dat vooral in het hoger middelbaar onderwijs het zakelijk schrijven wordt geleerd en gepropageerd men wekt er de indruk dat zakelijk schrijven samenvattingen verhandelingen enzo meer louter bestaat uit het toepassen van quasi wiskundige principes hoe brei ik een begin midden en slot aan mijn opstel hoe maak ik alinea s enz als men die regels eenmaal onder de knie heeft kan men een vlekkeloze zeg maar bloedeloze tekst in elkaar steken ik herinner me nog uit mijn humanioratijd de bestraffende opmerkingen van mijn leraren nederlands omdat ik mij teveel fantasiet jes veroorloofde zo legt men de creativiteit van de leerling lam maar ja de ridders van de zakelijkheid staan sterk hoe geraak je anders door de staatsexamens waar je nu eenmaal moet samenvatten en verhandelen nog steeds heeft men niet begrepen dat je ook daar meer indruk maakt of zou moeten maken met een spetterend betoog dan met een kurkdroog schoolopstel het is zoals in silli con valley de beste programmeurs zijn vaak de minst ge schoolde en personen met artistieke aanleg nu betekent dat toch niet dat ik pleit voor het soort creatief schrij ven dat bij ons vooral in het poezie onderwijs extreem in praktijk wordt gebracht vrij associeren met de vrij blijvendheid van video spelletjes mechanootje met metafo ren en dergelijke meer door een werkelijk geintegreerde aanpak van zakelijk en creatief schrijven moet het mogelijk zijn tot een wederzijdse bevruchting te komen de verstokte schoolfrikken en alternatievelingen zullen echter nog altijd niet overtuigd zijn zij wijzen op de verschillende aard en de verschillende doelgerichtheid van creatief en zakelijk schrijven zij vergeten echter dat de termen zelf al problematisch zijn toch hanteer ik ze verder uit conventie als instrument reeds in onze cursus moedertaaldidactiek kregen wij te horen is het zakelijk schrijven dan ook niet voor een stuk creatief is er geen dosis zkelijkheid nuchterheid nodig bil het creatief schrijven meestal wordt dit in publikaties op dat terrein ook erkend 2 er wordt zelfs terecht gesteld dat het verschil tussen beide niet meer is dan het over heersen van de kenmerken van de ene op die van de andere maar de kenmerken die dan als specifiek voor elk te berde worden gebracht 3 zijn vaak niet absoluut eigen aan een van de twee maar steeds in iets grotere of mindere mate aanwezig men weigert altijd in te zien dat de aard van het schrijfproces niet verschilt tussen zakelijk en crea tief schrijven rudolf geel deelt in zijn boek over zake lijk schrijven 4 het verloop van dat proces in in een moment van ideeen verzamelen materiaal bijeen halen ordenen en dan pas beginnen schrijven aan een eerste ver sie guido troch geeft een model van het creatieve proces 5 dat niet zoveel verschilt van geels fasen hij deelt het creatieve proces in in een voorbereidings of verza melfase een incubatie transformatiefase en uitwerkings fase 4 als er dan toch een kenmerk moet worden aangebracht dat de dominantie van het zakelijke of creatieve aspect van het schrijven verklaart en teweegbrengt dan kan men het hoogstens hebben over een zeker verschil in doelgericht heid maar ook dat moet onmiddellijk worden gerelativeerd grosso modo zou ie kunnen zeegen in de terminologie van jakobson dat in zakelijk schrijven de referentiele functie het verwijzen naar de context van de werkelijk heid en in creatief schrijven de poetische functie het belang van de taaluiting op zichzelf primeert die terminologie geeft echter de mogelijkheid ook op het referentiele aspect in literatuur en op het poetische in wetenschappelijke lectuur te wijzen maar ook in het algemeen geeft literatuur ons informatie over de wereld al is het dan op onrechtstreekse manier en trekt ook wetenschappelijk proza de aandacht op de eigen formulering of zelfs op het creatieve denkproces slechts in bepaalde gevallen is het mogelijk de emotieve functie de uitdruk king van de emotie van de spreker als kenmerkend voor het creatieve schrijven en de conatieve functie de appel lering aan de ontvanger voor het zakelijke dit kan men nog veel minder gemakkelijk veralgemenen pamfletten bij voorbeeld zijn sterk emotief polemieken sterk conatief de fatische functie om de communicatie aan de gang te houden lijkt bij beide even sterk de anticipatie in een wetenschappelijk essay ik wil in volgende uiteenzet ting is gelijk aan de anticipatie in literatuur om spanning op te wekken idem voor de metalinguale functie zelfs waar men in creatief schrijven de code doorbreekt is de code aanwezig als negatieve pool waartegen men zich afzet op grond van de gelijkaardigheid van het schrijfproces bij creatief schrijven zoals die hierboven is uiteengezet blijkt het dus mogelijk te zijn met inachtneming van de accentverschillen wat de doelgerichtheid betreft crea tief schrijven en zakelijk schrijven in de klas gelijktij dig te bedrijven in het volgende voorstel van een lessen reeks vertrek ik van geels indeling van het schrijfverloop maar daarna wijk ik ervan af om andere schrijffacetten te integreren de leerlingen moeten natuurlijk eerst inzicht krijgen in de fasen van dit schrijfproces daarom is het goed ex negativo te vertrekken je laat de leerlingen een tijdlang vrij schrijven over een bepaald onderwerp bij voorbeeld b elke leerling schrijft drie data en plaatsen op die belangrijk voor hem geweest zijn een andere leerling kiest in zijn plaats een van de drie onderwerpen die hem het meest intrigeert en waar de eerste leerling dus over zal moeten schrijven ik geef dit voorbeeld omdat het de mogelijkheid laat zowel meer creatief als meer zakelijk te werk te gaan het wordt meestal 7 stimulerend geacht dat de leerkracht ook deelneemt dit lijkt me nogal 5 artificeel maar kan best in volwassenenonderricht waar de leerkracht veel gemakkelijker het voorbeeldig vel van schoolvos kan afleggen daarna evalueert hij samen met de leerlingen het geschrevene hoe zijn ze tewerkgegaan waren er moeilijkheden om te starten daarbij zal blijken dat de meeste leerlingen inderdaad remmingen hadden en dat zij zomaar de eerste drie fasen van het schrijven ideeen en materiaal verzamelen plus ordenen hebben overgeslagen en direct begonnen zijn met het schrijven dat is vooral de oorzaak van hun moeilijkheden het moment is nu aangebroken om wat geel over elk van de fasen zegt in een leergesprek aan te bieden geel stelt herschrijfoefeningen voor na het voltooien van een eerste versie dit lijkt me al te voorbarig hoe wil je dat leerlingen hun eerste versie verbeteren als hen de kennis ontbreekt van het schrijfinstrumentarium vanaf hier acht ik het opportuun hen gewoon opnieuw in de volgorde van de taalverwerving van een kind te leren hoe ze tot woord en zin tot stijl en tekststructuur kunnen komen in plaats van hen in een proces van trial and error voort te laten ploeteren inspiratie kun je voor dit in strumentarium halen bij de retoriek 6 of bij de voorstellen die mark maes in het informatieblad 9 van het toenmalige ministerie van nationale opvoeding ooit eens met betrek king tot het creatieve schrijven formuleerde voor de verschillende aspecten van de literatuur het fonische visuele en woordniveau de metaforen situaties stijlen verhalen geeft hij een aantal schrijftechnieken en voor beelden van teksten uit de avant gardeliteratuur en de populaire geschriften waarover natuurlijk corresponderende voorbeelden uit de informatief zakelijke lectuur kunnen worden gevonden ik volg hem echter niet geheel in zijn indeling omdat hij taalniveaus inhoudelijke elementen de situaties en tekstsoorten het verhaal door elkaar haalt het naakte woord is een geschikt object om via associatie oefeningen de psychische remmingen van de leerlingen te doorbreken voor een beschrijving van dit soort oefe ningen zie vooral dichtersbij 10 van dirk de geest en enkele associatietechnieken kort voorgesteld 11 van wim verlaeckt bijvoorbeeld ook het vertalen van eenwoord gedichten van de duitse expressionist august stramm na gevolgd door marsman kan hier dienen dit lijkt allemaal misschien eenzijdig tot het creatieve vlak te behoren maar op die manier wordt ook inzicht geboden in de fonische bv homoniemen semantische synoniemen en visueel typografische mogelijkheden en problemen van de taal zo kan er worden overgegaan naar het niveau van de zin van werkelijke integratiegeest getuigt het de zakelijk ingestelden hier even te confronteren met vergelijkingen en metaforen een spaarzaam gebruik ervan in informatieve teksten verlevendigt immers het vertoog het schrijven 6 van heldere goed gebouwde zinnen biedt tevens mogelijkhe den tot overstapjes naar grammatica en spellingsonderwijs of woordenschat het hangt van de leraar af of hij dit soort deeloefeningen in een tekstgeheel wil aanbieden of niet ik opteer meer voor het eerste stijl kun je immers moeilijk loskoppelen van een macro structuur geel neemt in zijn boek en teksten op die herschreven moeten worden hij geeft ook tips over waar je zoal op moet letten bij het stilistisch verantwoord gebruik van woorden en zinnen tenslotte moet de structurering en de logica van een tekst aan bod komen met de leerlingen wordt besproken welke teksttypes verhalen brieven gedichten verhandelingen zij behandeld willen zien het is wel wenselijk een voorbeeld van elke tekstsoort zoals antoine braet ze onder scheidt in zijn taaldaden 12 deel 2 uit te proberen die tekstsoorten expressieve diverterende referentiele en persuasieve teksten komen plus minus overeen met jakobsons verschillende functies emotieve poetische referentiele en conatieve functie en worden terecht door braet als meestal in mengvorm opgemerkt voor de uitwerking van de verschillende type 3 stel ik voor ook verder met braet te werken eerst kun je nog even de opstelrichtlijnen aan de hand van taaldaden 1 hfst 3 herhalen en de ver schillende compositievormen afwegen van pro en contra beantwoorden van een probleemstelling beargumenteren van een stelling historisch overzicht dialectische gang onderverdeling in beschouwing nemen daaraan beantwoorden dan de verschillende alineaverbanden om de logische over gangen in een tekst te leggen voor een overzicht van die alineaverbanden zie taaldaden 1 dl 2 hfst 2 daarna kun je overschakelen op de anal y s e van een tek s t van rudy kousbroeck de fiquur om het snij p unt van creati viteit stijl en nuchterheid drog redenerinq mee te illus treren om er de soorten argumenten naargelang van de afleidingsregel de oorzakelijke afleidingsregel de voor beeldregel de generalisatieregel de waarderegel de gezagsregel uit te halen allerlei creatieve en zakelijke schrijfopdrachten kunnen voor een volledig inzicht in de opbouw de lijn die in een tekst moet steken inge voerd worden vergelijkingen tussen meer zakelijke en creatieve schrijftypes bv krant en verhaal perscommen taar en column enz zijn zeer geschikt hier volgt een klein voorbeeld van een mogelijke analyse die kan leiden tot het zelf toepassen van de schrijfvorm aan de leerlingen wordt gevraagd een column en een editoriaal van een krant of tijdschrift te lezen en te bestuderen aan de hand van volgende vragen 1 onderzoek de inhoud bij voorkeur in gespreksgroepen wat zijn de favoriete onderwerpen wat is het politieke standpunt van de schrijver wat is zijn levensfilosofie 7 brengt hij veel feiten of alleen opinies is hij geinformeerd of niet is hij misgeinformeerd 2 onderzoek de syntaxis en woordkeuze aantal geanalyseerde zinnen gemiddeld aantal bijv nw gemiddelde zinslengte gemiddeld aantal vergelijkingen gemiddeld aantal onderge en metaforen schikte zinnen gemiddeld aantal onderge gemiddeld aantal letters per schikte zinnen aan het begin woord begin van de zin gemiddeld aantal voorzet gemiddeld aantal woorden met selgroepen latijnse of griekse wortel gemiddeld aantal voorzetsel opvallende woordkeuze aforis groepen aan het begin van men metaforen de zin vanzelfsprekend alleen met schattingen en steekproeven werken 3 mogelijke ordeningen van de tekst zie compositievormen 4 onderzoek de paragrafen in hun verbanden cf supra 5 is het artikel logisch of onlogisch in zijn argumenten cf supra naargelang van het teksttype literaire of zakelijke brief advertentie of poezie zullen de inhoudelijke vragen natuurlijk varieren steeds moet men goed doel en mogelijke lezer voor ogen houden zo zullen de leerlingen ook bij hun eigen schrijven daarop meer letten zie gericht schrijven eindelijk kunnen wij aanvangen met de definitieve versie van de oorspronkelijke opdracht waaraan natuurlijk een controle moet worden toegevoegd op basis van de aangeleerde reflectie het hangt vanzelfsprekend van de creativiteit en de nuch terheid van de leraar af of de deregulering van het zake lijke schrijven en de flexibiliteit tot sprongetjes naar het creatieve schrijven en vice versa met het oog op een gelijktijdige aanpak van beide lukt zoiets hangt ook af van de kwaliteit van de voorbeelden die hij vindt eerder dan een pasklaar en uitgewerkt voorstel uit te werken of de zoveelste nieuwe methode uit te dokteren wou ik op een eclectische manier enkele grote lijnen aan duiden die de leraar naar eigen inzicht verder kan uitwer ken het is duidelijk dat de integratie van zakelijk en creatief schrijven tot nu toe nog maar in de embryonale fase verkeert ik verkies dat er eerder een siamese twee ling dan twee of eeneiige tweelingen uit dit embryo te voorschijn komt hans vandevoorde met dank aan ronald soetaert voor de opmerkingen en dis cussies 8 noten 1 cf g troch creatief schrijven in w verlaeckt red over creativiteit in schrijven acco leuven 1984 p 11 36 in dit artikel maakt g troch in navolging van c c de keyser een onder scheid tussen drie soorten creativiteit primaire zeg maar inspi ratie secundaire produktiviteit beheersing van het materiaal en geintegreerde onderlinge samenhang van a en b hij schrijft zuiver secundaire creativiteit is geen echte creativiteit volgens c c de keyser p 13 komt er dan bij de uitwerking van de inspi ratie geen creativiteit meer te pas kom nou hier wordt duidelijk de vorm losgekoppeld van de inhoud een klein stapje maar en er wordt beweerd dat bij het zakelijk schrijven geen primaire creativi teit aan bod komt maar alleen zogenaamd secundaire het wordt tijd dat de moedertaaldidactiek zich eens gaat inspireren op de moderne literatuurwetenschap 2 cf r geel hoe zet ik mijn gedachten op papier dick coutinho muiderberg 1982 derde geheel herziene druk p 26 het schrij ven van een literair verhaal verschilt wat betreft de eisen die gesteld worden aan zorgvuldige formulering en concreetheid niet van bijvoorbeeld een wetenschappelijk essay daarnaast zou een groot deel van de produktie van wetenschappelijke verslagen beter en gemakkelijker te volgen zijn wanneer de opstellers meer beeldend te werk waren gegaan rudolf geel zelf romanschrijver bedoelt met beeldend het gebruik van vergelijkingen en voorbeelden die aansluiten bij de dagelijkse werkelijkheid daartoe acht hij fantasie nodig een pakkend begin dat tegemoetkomt aan de belevings wereld van de lezer en denken aan het doel van de tekst zijn een stap in de goede richting in zijn boek beperkt hij zich echter tot het maken van een wetenschappelijk verslag en van notulen en gaat hij jammer genoeg niet over tot het onderwijzen van hoe men een literair verhaal op poten moet zetten noch wijst hij op de overeenkomst in schrijfproces tussen informatieve teksten waartoe het boek dus geschreven en literaire teksten van dezelfde schrijver is ook het eerste hoofdstuk van schrijf beter in drs h j a harthoorn lokhorst red schrijf beter spreek beter the reader s digest amsterdam brussel 1984 waaraan ook andere auteurs meewerkten schrijf beter geeft na een inlei ding door geel over hoe je leesbaar schrijven kunt leren een lees baar overzicht van allerlei soorten zakelijke teksten 3 cf p dekkers creatief stellen is een voorbeeld van moedertaalon derwijs in de breedte in w verlaeckt red o c p 185 201 ook peter dekkers geeft toe met deze termen creatief en zakelijk heb ik niet bedoeld dat een zakelijke tekst niks creatiefs heeft en ook niet dat een creatieve tekst niks zakelijks kan hebben p 189 maar hij gaat verder zakelijke en creatieve teksten zijn twee typen een tekst is zakelijk wanneer de zakelijke kenmerken overheersen en creatief wanneer de creatieve kenmerken overheersen beide typen teksten vragen om een eigen schrijversge drag het is duidelijk dat je een gedicht heel anders maakt dan een werkverslag is dat zo dekkers motiveert dit niet door op eventuele verschillen in het schrijfproces te wijzen maar met 9 vage termen als een verschil tussen creatief gedrag en communica tief gedrag ik ga weliswaar akkoord met het idee dat het verschil tussen zakelijk en creatief schrijven een kwestie is van het over heersen van bepaalde kenmerken maar met het soort van kenmerken die dekkers onderscheidt kun je je moeilijk akkoord verklaren dat de schrijver zichzelf vooral voor ogen heeft bij creatief schrijven en vooral de lezer bij zakelijk is veel te absoluut gesteld een van de voornaamste functies van literatuur kun je stellen is inderdaad de zelfverwerkelijking waarbij je geen of weinig rekening hoeft te houden met een leespubliek maar meestal wordt er toch geschreven om gelezen te worden omgekeerd is het best mogelijk dat je ideeen op papier zet alleen om voor jezelf duidelijkheid te verkrijgen even absurd is het te beweren dat de schrijver bij creatieve teksten zijn eigen regels mag stellen steeds blijft hij vastzitten aan zekere regels om een minimum aan communicatie in stand te houden poezie bijvoorbeeld heeft zijn eigen conventies eens een regel doorbreken in een zakelijke tekst is anderzijds verfrissend nog twee andere kenmerken van creatief gedrag creatief denken en handelen en nadruk op crea tief gedrag zelfkennis durf munten eveneens uit in schemati sering en schimmigheid over de uitspraak dat de schrijver uit is op orginaliteit is creatief schrijven en op duidelijkheid in zakelijk schrijven heb ik het reeds gehad nog meer van die onzin een paar pagina s verder over de creativi teit beer erl vatten een creatieve daad op als een nieuwe activiteit een nieuwe uitvinding een nieuwe gedachte een aantal factoren is voor scheppingsprocessen belangrijk onder meer combineren geblokkeerd zijn associeren experimenteren en uitstellen van logisch denken p 191 wat een idee dat creati viteit voortspruit uit frustraties en remmingen weer een romantisch cliche nu als er geen logische lijn zit in creatieve teksten dan moet de literatuur wel een aaneenschakkeling zijn van irrationa liteiten en gedachtensprongen omgekeerd kan men zich afvragen of combineren experimenteren en associeren werkelijk zo ver uit het blikveld van het zakelijk schrijven liggen een gedachte wagen of aan elkaar koppelen kan het toch niet geheel vreemd zijn 4 r geel o c p 9 62 5 g troch o c p 24 28 6 voorbeeld uit j eimers de sedeberger kreis en het schrijven op school in spiegel jg 3 nr 1 1985 p 7 28 7 zie de sedeberger kreis en g troch 8 cf de rhetorique generale van de groupe u waarom niet geleidelijk aan het schema dat daar gegeven wordt van alle stijlfiguren ook aan de leerlingen bezorgen aangevuld met voorbeelden uit buddingh s lexicon van de poezie en van gorps lexicon van literaire termen de voorbeelden van buddingh stammen vooral uit de moderne poezie die van van gorp uit de klassieke 9 m maes naar een actief literatuuronderwijs in de determinatie graad in informatieblad ministerie van nationale opvoeding jg 15 nr 5 mei 1980 p 17 25 vooral pagina 22 24 10 10 d de geest dichterbij creatief schrijven in het po zie onder wijs acco leuven 1982 p 77 128 11 w verlaeckt enkele associatietechnieken kort voorgesteld in w verlaeckt o c p 87 104 heel het boek is overigens toegespitst op het basisonderwijs althans wat de voorbeelden betreft de theorieen voor zover geldig zijn echter vaak over draagbaar op het middelbaar onderwijs 12 antoine bract taaldaden 1 2 een leergang schriftelijke taalbe heersing 1979 wolters noordhoff groningen 13 cf r j rodrigues d badaczewski a guidebook for teaching literature boston london sydney 1978 p 173 opgebouwd uit 50 hoofdstukken 2 grote onderdelen de auteurs gaan er immers van uit dat taal gekenmerkt wordt door de twee essentiele functies van refereren verwijzend be noemen en precideren uitspraken doen in het eerste grote hoofddeel staat het hoofdstuk een overzichtelijke spraakkunst over het zelfstandig naamwoord centraal in het tweede hoofddeel wordt die rol door het hoofd stuk over het werkwoord waargenomen alle an dere materies zijn daar functioneel omheen ge n ed erlan ds j e taal groepeerd daarbuiten zijn er enkele algemene inleidende hoofdstukken en werden er achteraan praktische hoofdstukken over klankleer vormleer spelling door hugo de jonghe en en voorzetselgebruik toegevoegd wim de geest een spraakkunst die op 3 groepen gebruikers is afgestemd leerlingen en leraren secundair onderwijs studenten nederlands aan universiteiten en le 312 pagina s 650 fr rarenopleidingen taalgebruikers in het beroepsleven die i v m taal vaak praktische informatie willen vinden nederlands je taal een spraakkunst voor de school een spraakkunst voor het leven uitgeverij j van in grote markt 39 2500 lier tel 03 480 55 11 11