Creatief schrijven met Oulipo

arie van den akker creatief schrijven met oulipo twee jaar geleden he b ik voor het eerst in een 4 vwo klas een litera tuurproject gedaa n waari n w e nie t allee n literair e tekste n laze n e n bespraken maar ons ook zelf bezighielden met het schrijven van fictio nele teksten i k wi l i n dez e bijdrag e aa n tsji p late n zie n da t d e combinatie van lezen en schrijven vruchtbaar kan zijn voor de verwer king va n technische problemen di e over het algemeen slecht s theore tisch aan de orde komen ik kies daarvoor het aspekt van de stijl of de vorm bij de andere expressievakken i s het vrij gangbaar dat de leerlingen er varend met de technische problemen van het vak bezig zijn maar litera tuur schijnt toch nog steeds vooral een leervak te zijn met af en toe ook aandacht voor het persoonlijke aspect van het lezen verschillend e lite ratuurdidactici bij ons vesseur de moor zo goed als in het buitenland koch waldmann hebben gepleit voor meer aandacht voor dit creatief onderwijs maa r hun oproepen sloege n nie t zo erg aan ik probeer het nog maar eens een verwerkende schrijfopdracht kan zich in de eerste plaats richten op de inhoud bijvoorbeeld wanneer je de leerling vraagt te vertellen hoe hij het thema of de problematiek ervaart zoiet s behoeft nie t het braaf be antwoorden van de vraag te zijn de leerling zou ook een fictief stukj e over dezelfde thematiek kunnen schrijven een tweede type opdrachten betreft de vorm daarbij is het de bedoeling om ee n gegeve n vor m o f stij l t e hanteren om iets ui t te dmkken he t gaat dan om opdrachten als probeer dit gegeven ui t te werken in een impressionistische of realistische stijl schrijf een sonnet een rondeel of een ballade het oulipo biedt interessante mogelijkheden o m zinnige opdrachten te geven die het scheppend vermogen van de leerlingen stimuleren en hen tegelijkertijd dwingen het behandelde goed te verwerken na een korte inleiding over de schrijvers op wier werk de lessenreeks is gelnspireerd te weten raymond quenea u zijn exercices de style e n het oulipo zal ik een beschrijving geven van de lessenreeks raymond queneau en het oulipo raymond quenea u 1903 1976 is al s w e d e gangbar e lite ratuuroverzichten moge n geloven maar een marginale schrijver toch heeft hij zijn stempel op de naoorlogse franse literatuur gedrukt in zijn jonge jaren sloot hij zich aan bij de surrealisten van andre breton maar na enkele ruzies met deze dictator sloeg hij al snel een andere weg in en 20 ontwikkelde zijn eigen pofitica in 1960 richthij met anderen het oulipo op d e ouvroir d e literatur e potentiell e oftewe i d e werkplaat s voo r potentiate literatuur waarvan ook schnjvers als georges perec en italo calvino deel uit zullen maken de groep stelt zich ten doel he t ontwik kelen van mogelijke structuren die voor een schrijver nuttig kunnen zijn met andere woorden ze zoeke n vorme n of structure n die op de op de ten o f andere manier in de literatuur kunnen worden gebruikt naast het ontwerpen van nieuwe structuren en het oppoetsen van bestaande waar devolle vormen brengen de oulipiens hun ideefin in de praktijk door het schrijven van literaire teksten hun creativiteitsopvatting staa t lijnrecht tegenover het romantische be grip van een schrijver die met smart op een donker zolderkamertje op de goddelijke inspirati e wacht o f di e inspirati e trach t op t e wekken me t geestverruimende middele n als alcohol en drugs zoals de surrealiste n dat deden de oulipiens zien de schrijver meer als een hardwerkend e ambachtsman creatiev e vrijhei d ka n volgens he n nie t bestaan i n een complete regelloosheid integendeel hoe stronger de regeldwang des te groter de vrijheid de grote belangstelling voor de vormaspecten kennen we ook in de ne derlandse literatuur zoals bij de oude rederijkers en om wat dichter bij huis te blijven battus waar de laatste zich bezighoudt met het op rela tief kleine schaal uitwerken van bestaande vormen zien we dat de ouli piens deze vormen uitvinden en soms tot in het absurde uitwerken zo schreef georges perec een lipogrammatische roman van meer dan drie honderd pagina s zonde r oo k maa r ten kee r de letter e t e gebruiken deze bij uitstek zelfreferentigle roman getiteld la disparition 1969 gaat over de verdwijning va n anton voyll raymond queneau was de meester van de sonnetten ook een door het oulipo uitgevonden dicht vorm shakespear e i s i n hun ogen niets anders dan een plagiaatplege r par anterioritf hij schreef meer dan 100 000 000 000 000 sonnetten om die allemaal te kunnen lezen is zelfs d e meest geoefende leze r zo n miljoen eeuwen bezig sommigen zijn geneigd om de oulipiaanse literatuur af te doen als aar dige taalspeltetjes maa r wie eenmaal i s gepakt door de principes va n oulipo ziet al gauw het overstijgende belang in van dit werk daarin is sprake van een constant zoeken naar het functioneren van de taal op al lerlei niveaus d e oulipien s onderzoeke n e n verlegge n constan t d e grenzen van het literair domein oulipo en het literatuuronderwijs de uitgangspunten van het oulipo kunnen erg interessant zijn voor het literatuuronderwijs wille n w e bi j de leerlinge n enig e literair e creati viteit ontwikkelen dan zullen we ze niet moeten confronteren met regel 21 loosheid i n de opdrachten die ze krijgen maar moeten w e ze ee n be paalde regeldwang opleggen da t i s ee n oud e wet i n he t produktief creatieve werken die i n de jaren zeventi g me t voeten wer d getreden maar die doo r all e eerde r genoemd e aanhanger s va n di t typ e litera tuuronderwijs is gerespecteerd opdrachten met regeldwang hebben het voordeel da t niet alleen d e creativiteit va n de leerlin g word t gestimu leerd maar ook diens vermogen om op de taa l te reflecteren toeneemt een aantal van de proc tes die de oulipiens hebbe n uitgevonde n zij n zeer geschikt voo r gebruik i n de klas zeker als me n er op een beetj e creatieve manier mee om kan gaan ik heb daar al eerder iets over ver teld tijdens de tweede nijmeegse conferentie ove r het literatuur onder wijs in 1985 zie van den akker 1986 voor het uitleggen e n later laten ervaren van een literai r probleem al s stijl en vorm heb ik een beroep gedaan op een oulipiaanse roman avant la lettre van raymond queneau de exercices de style 1947 een lessenreeks met exercices de style het leek m e een goed idee om aan de hand van exercices de style ee n lessenreeks te vullen omdat dit boek uitstekend geschikt is als een intro ductie van literatuur immers ten van de belangrijkste en tegelijkertijd voor d e leerlinge n oo k moeilijkst e aspecte n va n d e literatuur i s d e vorm een schrijve r heeft nie t alleen wa t te zeggen maa r hij doet dit ook heel bewust op een bepaalde manier die vaak afwijkt va n het dage lijks taalgebruik het verhaal in exercices de style is zeer banaal de verteller verhaalt dat hij in de bus een man met een te lange nek en een rare hoed ziet die ru zie maakt met zijn buurman even later komt de verteller dezelfde man tegen nu in gezelschap van een vrien d die hem erop wijst dat hij een extra knoop op zijn jas moet zetten dit simpele gegeven heeft queneau op negenennegentig zeer uiteenlo pende manieren beschreven omdat het boek zo n verschrikkelijke uit daging is voor taalgekken is het in veel verschillend e talen vertaald ik wijs slechts op de vertalingen va n umberto eco en rudy kousbroek uit he t boe k he b i k ee n aanta l fragmente n gekoze n di e wa t betref t vormafwijking steed s sterker worden het eerste fragment notations komt zeer neutraal oven de leerlingen zien er nauwelijks iets van vorm in via en partie double comidie sonnet en no g enkel e fragmente n komen we tenslotte uit bij het zeer opvallende interjections doel van de lessenreeks is dat zal na het voorafgaande duidelijk zijn de leerlingen gevoeli g t e maken voor het vormaspect in de literatuur dit dient op twee manieren t e gebeuren ten eerste door het lezen va n een aantal fragmenten en het bespreken hiervan wat zijn de typische vor maspecten va n het verhaal wat heeft dit voor consequenties voo r de 22 lezer en wat zijn de problemen met het vertalen ten tweede door de leerlingen zelf te laten ervare n dat er met vorm gespeeld ka n worden na het lezen van de fragmenten krijgen zij dan ook de opdracht om zelf iets met vorm te gaan doen opzet van de les 1 het lezen voor de lessenreek s ne b ik een dossier gemaakt me t een tienta l frag menten uit exercices de style van raymond queneau de uitstekende vertaling va n rudy kousbroe k 1978 e n ook enkel e illustratie s zoal s melle hamme r die heef t gemaak t al s eindexamen werkstu k voo r d e gerrit rietveld academie te amsterdam 1981 klassikaal hebbe n wenotations alsmed e de vertaling ervan gelezen en besproken de vroeg de leerlingen o a of ze dit een voorbeeld van hoog staande literatuu r vonden i k wer d ietwa t meewari g aangekeken z e vonden het maar een simpel verhaaltje ook de vertaling kwam aan de orde volgens he n was het een zeer letterlijke vertaling dat klopt ook wel maar ze zagen voor het gemak over het hoofd dat het verhaal was overgeplaatst van parijs naar amsterdam vervolgens hebbe n we no g enkele fragmenten gelezen d e leerlinge n zagen al snel dat het verhaal de inhoud steeds ongeveer hetzelfde was maar de manier van vertellen telkens anders dit was voor mij het mo ment om in te gaan op het verschil tussen communicatie waarbi j de in houd de boodschap het allerbelangrijkste i s en communicatie waarbi j ook de vorm veel aandacht krijgt ik heb geprobeerd dit te verhelderen aan de hand van een voorbeeld als je thui s moet vertellen da t er iets heel ernstigs is gebeurd bijvoorbeeld wannee r een vrouw voor je ogen is verongelukt ze g je metee n wa t er aan de hand is eventueel al s je daar nog tijd voor hebt aangevuld met de nodige details wanneer je dit gegeven o p een literaire manier wilt verwerken kun je me t vee l vormaspecten spelen je beschrijft eerst welke kleren ze aan had je be gint me t haa r laatst e woorden je kun t eromhee n prate n e n ambigu e aanwijzingen geven e n pas op het allerlaatste moment duidelijk make n wat er gebeurd is ook gingen we wat dieper in op de vertalingen de leerlingen merkten dat de vertalingen gaandewe g minde r letterlijk werden dit kwam na tuurlijk omdat de vorm steeds belangrijker werd het is schier onmoge lijk om een sonnet letterlijk te vertalen en dan ook nog een goed metrom en rijmschema ove r t e houden overigens ka n nie t alleen d e inhoud maar ook de vorm vertaald worden 23 tijd voor een klein raadsel om net bovenstaande beter te begrijpen hoe vertaal je d e zelfbevestigende zi n cette phrase ne compte que sept mots gegeven oplossingen deze zin telt slechts zeven woorden inhoud goed vormfout deze zin telt slechts zes woorden inhoudfout vorm goed deze zin bestaat slechts uit zeven woorden inhoud en vorm goed de fragmenten di e we hiem a hebben gelezen zoals interjections zij n wat de vorm betreft z o allesoverheersend dat de leerlingen z e qua in houd alleen maar begrepen dankzij de eerder gelezen fragmenten 2 de schrijfopdracht de leerlingen kregen de volgende opdracht mee naar huis beschrijfop vier verschillende manieren de hjd dieje doorbrengt tussen het aflopen van de wekker en de eerste zoemer op school bij voorkeur in het frans eventueel in het nederlands het is niet de bedoeling datje de stijlen van de behandelde fragmentenimiteert ik neb voor een dergelijk onderwerp gekozen vanwege de banaliteit die beschreven dient te worden de leerlingen komen zo minder in de ver leiding om iets heel spannends te beschrijven wat ten koste zou kunnen gaan van de vorm de ontsnappingsmogelijkheid o m de verhaaltjes in het nederlands te schrijven heb ik bewust ingebouwd omdat mijn hoof d doel de literatuur en niet het frans betrof ik vond het verheugend te merken over hoeveel fantasi e de leerlingen blijken te beschikken zeer uiteenlopende vormen van telegrammen tot collages van multiple choice tot kruiswoordraadsels van basic tot een ontwakingscoefficient zi e verder 3 afwerking de fragmenten werde n zoveel mogelij k getyp t ingeleverd zodat er een mooi boekj e va n gemaak t ko n worden overbodi g t e zegge n da t d e leerlingen erg trots waren op hun eigen werk om een indruk te geven wat de opdracht heeft opgeleverd vindt u hieronder een kleine btoemle zing natuurlijk i s het gebruik van exercices de style maa r een van de vele manieren om o p oulipiaanse wijz e met het onderwijzen va n literatuur bezig te zijn het principe waar het om gaat is verwerk aan de hand van een schrijfopdracht met enkele duidelijk vastgestelde regels een gelezen tekst of een bestudeerd aspect uit de theorie zo laat je leerlingen op een intertekstuele manier op literatuur reageren uit de losse hand geef ik nog enkele voorbeelden het schrijven van een gedicht als samenvatting va n een fragmen t of boek het schrijven va n rondelen gelnspireerd door frederice van faassen zie tsjip 1 heb ik 24 leerlingen rondelenlaten schrijven naar aanleiding van het toneelstuk le pavilion des enfantsfous va n val6ry valere resultaten in de volgend e tsjip red het spreekt voor zich dat de idee i van oulipo niet alleen in de lessen frans gebruikt kunnen worden maar ook bij de andere talen zelfs bi j wiskunde is er een methode met een opgave over queneau l