Creativiteit gewenst. Het voortgangsverslag van de commissie vernieuwing eindexamenprogramma’s Nederlandse taal en letterkunde vwo en havo

diederick verover creativiteit gewenst het voortgangsverslag van de commis sie vernieuwing eindexamenprogramma s nederland se taal en letterkund e examen s vwo en havo de commissie die nieuwe e indexamenprogramma s moet voorstellen voor vwo en havo publiceerde haar eerste voortgangsverslag als voorbereiding op het maken van de voorstellen inventariseerde ze de problemen met het onderwijs in het vak nederlands en de examinering er blijkt van alles mis te zijn hieronder volgt een bespreking van het verslag e en eindexamen be paalt wat in een op lei d in g ren tijd en energie dit laatste doet zich bij aan de orde komt en hoe dat aan de orde voorbeeld voor rond het eindexamenonderdeel komt een leerkracht besteedt korter of langer samenva tten voor het vwo het onduidelijke aandacht aan de vakonderdelen waarvan be gerommel over het al dan niet verplicht wor k end is dat ze g eexamineerd gaan w ord en en den van de centraal vastgestelde beoordelings hij of zij besteedt zeker aandacht aan de vorm voorschriften lokte veel kritiek uit door die waarin die onderdelen getoetst gaan worden voorschriften zouden leerlingen bij het samen o o k een leerkrach t n e d erlands op havo of va tten kunnen volstaan met het noemen van vw o b erei dt l e erlinge n voo r op h et ei n d exa een aantal onderdelen van de tekst inzicht in men logisch want leerlingen hebben het de structuur e rv an i s daarmee overbodig en recht om goe d voorberei d aan h et e xamen te ook over het relatieve belang van die onderde beginnen len zouden zij zich niet meer druk hoeven ma of we blij moeten zijn met die voorberei ken het examenonderdeel sluit dan niet meer din g stijd is natuurlij k afhankelijk van h oe het aan op wat ervaren wordt als zinvolle lesin e ind ex amen erui t ziet a ls h e t exa m e n kennis houden voorbereiden op een dergelijk onder en vaardigheden toetst waarvan we denken deel is onnodige ballast dat ze zinvol en belangrijk zijn voor de leerlin dit is op zich nog geen reden om het hele gen zal het onderwijs er op voor u it gaan a ls eindexamen nederlands te gaan herzien bo dat niet het geval is is er spra ke van puur vendien zullen deze problemen zich niet voor examentraining m en lei d t dan op in schoolse doen bij de meeste vakonderdelen van neder vaa rd ig he d en en d a a r h e eft een l ee rl ing niets l ands op havo en vwo het huidige eindexa aan en een leerkracht die een zinvolle invulling menprogramma is zo weinig specifiek dat het van het vak nastree ft verbijt zich om d e verlo schoolonderzoek veel ruimte biedt voor ee n 252 moer 1989 16 p 252 257 e i g en invullin g van d e w ijz e van toet sen daa r verrichte werk presentee rt wie het vol ver is g een s p ra ke va n een centraal g enormeerde wachting over of vrees voor ingrijpende veran toetsin g deringsvoorstellen opslaat komt bedrogen uit aan het formuleren van voorstellen is de com missie nog niet toegekomen het ziet er naar kwaliteitsverbeterin g uit dat de datum van 1 januari ook niet ge haald zal worden de sta rt van de werkzaam m aar juist het ontbreken van die centrale toet heden was en i gszins vertraagd en de resulta sing levert p ro b lemen o p n iet z o zee r voor ten van het sco onderzoek zijn later beschik leerling en en leerkra chten m aar voor d e over baar gekomen dan gepland concrete plannen heid het eindexamen biedt de overheid name zullen waarschijnlijk rond april mei verschijnen lij k de gelegenheid om te cont roleren of d e door haar ge w enste d oelen berei kt w orden d e commissie hee ft zic h in eers te inst a n t ie g e het k amerlid h ermes h e eft tw e e kee r schri fte concentreerd o p de vakinhou d elij k e s tand van lij ke vrag en g esteld en g eregeld wo r d en er zaken van het onderwijs in het vak n eder twijfels geuit over d e kw aliteit v a n het neder la nd s het g rootste deel van het versla g w ord t lan d s van de schoolverla t ers zoals elke k ran in g enom e n door ee n beschrijving va n kne l pun tele zer kan w eten daarom b estond binnen het ten in de toetsing en het onderwijs van het ministerie van o nderwijs en w etenscha ppen vak en d an b lijkt er meer a a n d e han d da n de behoefte om in het kader van de kwaliteits een probleem bij d e beoord elin g van d e sa verbeterin g van het onderw ijs d e e xamenpro menvatting voor h et v wo g ramma s gedetailleerd er ui t te w erk en in totaal weet de commissie 59 knelpunten op te sommen zelf geeft de commissie al aan o p 26 januari 1 9 88 is d oor staatssecretaris dat niet alle k nelpunten even belangrijk zijn tinjaar m aas voor d e periode van drie jaa r een maar h et b lijft een indru kw ek kend aan tal commissie g einstalleerd d ie n a moet gaan wat d e knelpunten z ijn g eran g schi kt naar vijf vak d e overheid via d e ein d e xame np rog ramm a s onderdelen die de commissie onderscheidt n ederlands re d elijkerw ijs k an en in naa m va n d at zijn d e samenlevin g m oet vra g en aan kennis en 1 de mondelinge vaardigheden vaardigheden op het terrein van de moed ertaal spreken luis teren b ij vwo en havo kandidaten concreet moet 2 de schriftelijke vaardigheid lezen d e commissie voor 1 januari 1 99 0 nieu we 3 de schriftelijke vaardigheid schrijven eindexamenprogramma s nederlandse taal en 4 ta alb eschou wing letterkunde voorstellen voor de opleidingen ha 5 letterkunde vo en v wo volgens door de minister g egeven de commissi e g eeft ja m m er g enoeg niet aa n richtlijnen over deze commissie is onder an w aarom ze d eze in d eling he eft g e kozen h et is dere over de samenstelling al eerd er bericht in voorstelbaar waarom de commissie de indeling moer d ie in het huidi ge eind ex amen pro g ra mma g e tegelijk met het werk van de commissie laat bruikt wordt loslaat voorlezen als a part onder de minister een behoeftenonderzoek uitvoeren d eel lij kt niet meer realis t isch maar bij de op om te inventariseren w el k e eisen aan d e eind d racht aa n de commissie is e r oo k o p g e w e e x amenprogramma s nederland s moeten wor z en d at rekenin g moet w orden g ehoud en met den gesteld d it onderzoek wor d t on d er lei d ing de eventueel op te zetten basisvorming en dat van kees de glopper uitgevoerd door de sco het w enselij k is om m et het oog hiero p deel de commissie moet g ere g el d conta ct houd e n kwalificaties te ontwikkelen op havo en v wo met d e onder z oe k ers om te kij ken of d e resul niveau daarom is het vreemd dat het onder taten brui k baar zijn voor d e vernieu w ing van deel in forma tievaardig hed e n d at g enoe md de eindexamens wordt in het voorstel eindtermen basisvor ming hier zon der arg umen tatie ontb ree kt 59 knelpunte n door de grote hoeveelheid knelpunten is het niet mogelijk ze hier al lemaal te noemen zelf er is nu een versla g verschenen w aarin de heeft de commissie al een samenvatting ge commissie d e resultaten van h et tot o p heden maakt de commissie formulee rt de volgend e 253 hoofdproblemen waarvoor ze zich geste l d ziet digheid en literatuur zakelijke en literaire tekstbe wat betreft de verschillende vakonderdelen schouwing is dit onderdeel redelijk ingeburgerd in de bovenbouw de vraag is nu of het wenselijk en haalbaar is ook meer autonome vormen van taalbe 1 mondelinge vaardigheden schouwing op te nemen welke dan en hoe nogal wat docenten vinden de mondelinge vaardig heden vooral luisteren geen zinnige onderdelen 5 literatuur voor het lesprogramma in de bovenbouw v w o en enerzijds lijken veel docenten tevreden over de hui h a v o deze onderdelen worden vaak niet onder dige regeling met betrekking tot het onderdeel litera wezen en niet serieus getoetst tuur anderzijds hoort men klachten over het te vrij monologische en interactionele visies staan tegen blijvende karakter met alle gevolgen vandien voor over elkaar zo voortmodderen is ongewenst de het onderwijs en de toetsing over het onvoldoende vraag dringt zich op hoe deze impasse doorbroken doordringen van bepaalde moderne didactische be kan worden door deze onderdelen gedeeltelijk te naderingen als tekstervaringsmethoden over het schrappen te verplaatsen naar het handel ingsge slecht functioneren van boekenlijsttoetsing enzo deelte of mogelijk een andere oplossing voort er lijkt meer evenwicht te moeten komen tus sen zeer wenselijke persoonlijke vrijheid van de do 2 zakelijk lezen cent en een aantal minimumafspraken waaraan het belang van d it onderdee l is onoms treden maar iedereen zich houdt ook moet er een oplossing ko toch bestaan er de nodige problemen er is discussie men voor de plaats van de niet of moeilijk toetsbare over de v w o examensamenvatt ing de h a v o maar wezenlijke aspecten van het literatuuronder examentekst met vragen wordt door de docenten wijs pag 11 12 wel aanvaard maar toetst toch niet alle re l evante aspecten van ook functionee l omgaan met teksten er is sprake van sterk wisse lende omvang en inhoud een pessimistische visi e van de lessen hetgeen onder ande re is af te leiden uit de sterk u i teenl opende inhoud van de schoo lboe ken en het fe it dat vaak a lleen examenbundels als de commissie heeft zich dus ni et beperkt tot leer en oefenmateriaal worden gebruikt moet er knelpunten rond het examen nederlands het een min imum lesprogramma komen ook om de on verslag kan gelezen wor d en als een scherpe derzoeks resultaten beter in het onderwijs te benut k ritie k op de hui d ige st an d van z aken in het ten hoe kunnen de examens breder toetsen en in onderwijs het beeld dat naar voren komt uit stemming van docenten verwerven bovenstaande samenvatting en uit de afzon d erlijke knelpunten is soms schrijnend aan d e 3 schrijven ene kant siert d at de commissie ze heeft niet ondanks de algemene erkenning van het belang van goed schrijfonderwijs blijft dit een erg problematisch g etracht heilig e huisjes k o st w at k ost int a ct te onderdeel van het lesprogramma nederlands zowel laten aan d e an d ere kant g ee f t het rap p ort het onderwijs als de toetsing laten veel te wensen een verteke nd b eel d te gema kkelij k ontsta at over er is geen tweede toetsing bij het examen d e in d ru k dat er wel er g w einig d e u gt van het opstel slechts minder dan 10 van de leerlingen onderwijs in het vak n e d erlands d e mondelin in de examenklassen krijgt onderwijs en examen in ge vaardi g h ed en worden als nie t z innig erva gericht schrijven mogelijk is het feit dat een toene ren en worden weinig onderwezen en ge mend aantal scholen meer functionele schrijftoetsen toetst b ij het onderdeel lez en zijn problemen opneemt in het schoolonderzoek waarin schrijven schrijven is een erg problematisch onderdeel facultatief is een aanwijzing voor de onvrede met het centraal schriftelijk examen schrijfvaardigheid dat te weinig en t e onsystematisch w ordt on door tijdgebrek en door het ontbreken van een ef d erwezen taal beschou w in g b estaat b ijn a niet fectieve didactiek en andere oorzaken wordt er te als autonoom onderdeel en over het va k lite ra weinig en te onsystematisch schrijfonderwijs gege tuur zijn leerkrachten tevreden maar het heeft ven het lijkt een bijna onoplosbaar probleem hoe een t e vrijblijvend karakter kan in de gegeven omstandigheden meer en beter d oor zich zo o p de knelpunten te richten onderwijs gegeven worden en bevredigender ge bestaat het gevaar d at de commissie geslaag toetst worden kan door verhoging van de doelma d e vernieu w ingen veronachtzaamt h et z w aar tigheid toch enige vooruitgang geboekt worden onder vuur g enomen spreek en luisteronder 4 taalbeschouwin g wijs bijvoorbeel d w ordt wel degelijk ook se a llereerst moet de meerduidigheid van dit beg rip on rieus getoetst en op een zinnige manier onder derkend worden sl echts in de betekenis van instru w ezen d e commissie heeft wel een zeer pes mentele taa lbeschouwing ten diens te van taa lvaar simistisch vertrekpunt ge k o zen voor he t 254 vernieuwen van de eindexamenprogramma s is het een probleem als je als eis stelt dat je de vakonderdelen centraal wilt toetsen en natuurlijk zijn er p ro b le m en in het on d er wijs daar zit het probleem voor de commissie het is niet m a k kelij k om leerlingen systema tisch en op een zinvolle m anier be ter te leren schrijven en el k e leerkracht zal zich meerdere concrete minimumeise n keren afvragen wat nu precies het effect van alle inspanning is de doelen van het vak ne de commissie heeft niet als opdracht om het d e r lands lijken nu eenmaal moeilij ker en in ie onderwijs in de nederlandse taal en letterkun d er geval minder mak k elijk op een systemati de te verbeteren maar een eindexamenpro sche manier te bereiken dan de doelen van gramma te ontwerpen dat dat doet ze reali een vak als natuur kun d e de d idactie k best aat seert zich wel dat een vakinhoudelijke ver nog niet en dat zou best w el ee ns kunn e n nieuwing van het examenprogramma niet al li gg en in de aard van de vaard ighe d en d ie lesbepalend is voor het succes en het rende moeten worden onderwezen ment van het onderwijs in de nederlandse taal en letterkunde pag 2 ze realiseert zich echter ook dat dat vergele wetenscha p ken met de huidige situatie een drastische breuk kan betekenen die niet door iedereen dat het beeld dat de commissie schetst zo ne positief zal worden gewaardeerd gatief is komt ook omdat veel knelpunten te maken hebben met wetenschappelijke discus door de algemeenheid en vaagheid van het exa siepunten de volgende citaten uit de lijst menprogramma tot nu toe verzandt menige d i scus knelpunten illustreren dit sie over het onderwijs nederlands in de bovenbouw van het vwo en havo in vr ij blijvendheid een nadere over het begrip li teratuur bestaat geen over spec ificatie van de verschillende onderdelen van het eenstemming er wordt geen eendui d ig begrippenap bovenbouwprogramma schept we li swaar meer dui paraat gehanteerd pag 10 de li jkheid over de prioritei ten maar beperkt ook de er gaapt een grote kloof tussen de moderne taa l manoeuvreerruimte en vrijhei d van docenten de kunde en het taa londerwij s i n basis en voo rtgezet commi ssie moet in haar advies over de minimume i onderwijs pag 9 sen een bal ans z i en te vinden tussen de vrijblijvende er i s door taa l beheerser s en andere tekstweten a lgemeenheid van het bestaande examenp rogramma schappers nog geen a lgemeen aanvaard systeem en nader beperkende gespecificeerde doelstell i ngen van tekstanalyse ontw ikkel d pag 4 voor het nieuwe programma waarbij de grondwette lijke vrijheid van richti ng en inrichting van het onder dat er geen overeenstemmin g is over wat li wijs n iet in het geding komt pag 12 teratuur is w il echter nog niet ze g gen dat een leerkracht nederlands geen zinnig onder in het licht van bovenstaand dilemma krijgen wijs k an geven met en over literaire teksten de passages in het rap port waar gesproken hetzelfde geldt natuurlijk voor het ont b reken w ordt over he t ontbreken van een consensus van een algemeen aanvaard systeem van in de didactische aanpa k en na te st reven d oe t e k s tanalyse je maa kt of gebrui kt e e n len een groter gew icht e n v a n de rgel ij ke pa s systeem dat z o g oed mogelij k p ast bij w at jij sages wemelt het in de lij st knelpunt e n bij leerlin g en wilt bereiken met het analyseren van een tekst d e wetenscha ppelij ke waarde onen ighe id over de doe l ste ll i ngen van de mondel i n ervan is niet het eerste belang dat je nastreeft ge vaardigheden in theorie dient er zich weliswaar bovendien past enige reserve ten opzichte van een breed spectrum van mogel i jke activiteiten aan d e wetenschap wetenscha ppelij ke schoon he id maar in de prakt ijk bl i jkt er sprake te z ijn van be g in g in het verle d en niet altij d samen met d i grensde restaurat i eve lendenzen pag 3 er is te we i nig gemeenschappeli jks in het leesonder dactische bruikbaarheid w ijs pag 4 va lid i tei tsprob l emen meningsverschillen over de d at er niet o p alle scholen een gelijk beg ri p doelstelli ngen van het onderwijs in het samenva tt en p enapparaat word t gehanteerd bij b ijvoorbeeld en i n het verl engde daarvan onenigheid over de be tekst analyse of litera tuuronderw ijs is niet in oordeling van de samenva tt ing pag 4 de eerste plaats een d idactisch pro bleem w el er i s we i nig du idelij khei d over de doelstelli ngen 255 van het ste lvaard igheidsonderw ijs het is volstrekt etc pag 414 ondui del ijk wat de ei ndtermen zijn van schrijven ook u i t de lijst met knelpunten van de com naa r niveau pag 6 1 missie komt naar voren dat een nieuw e i nd voor taa l beschouw i ng i n de bovenbouw v w o en examen alleen niet voldoende is het is jam h a v o is er sprake van een doelste l l i ngenprob l eem mer dat ze dat in haar samenva tt ing niet dui taalbeschouwing a l s doel i n zichzelf of taa l beschou delijker laat worden w i ng ten dienste van taalvaard i gheids of literatuur onderw i js pag 8 leerkrachten d i e ove rtuigd zijn van de zinvo l zolang du i de l ij ke doelstel li ngen voor het l iteratuur heid van het spreek en lu isteronderwijs zien onderw i js en dus duide lij ke keuzen ontbreken bl ijft zich geplaatst voor praktisch organisatorische de eval uat i e en toets i ng van het gegeven onderwijs problemen een lokaal dat zo vol zit met leer p roblematisch pag 11 lingen dat de leerkracht zich al met moeite kan verplaatsen leent zich slecht voor de voor deze onduidelijkheden zijn een probleem bij dit onderdeel benodigde werkvormen en bij het op stellen van ein d examennormen h et na het schrijfonderwijs wordt tijdgebrek als het der uitwerken van de eisen voor de verschil probleem genoemd dat een meer gedegen di len de vakonderdelen houdt in dat er keuzes dacti ek i n de weg staat nieuwe eindexamens gemaakt moeten worden d e commissie is nemen deze problemen niet weg zich dit terdege bewust door het gebrek aan consensus zo breed uit te meten lij kt ze zich een randvoorwaarde waar de commissie zeer o p te maken voor het doorhak k en van een terecht wel expliciet o p w ijst is de des k undig paar lastige kno p en heid van de l eer krachten de did a ctische scho e n dat maakt razen d nieu wsgierig naar de uit ling is in d e eerst egraadso p lei d in gen n i et sterk eindelijke voorstellen w aar zullen leerkrachten met de taal of lett e rkun d ige op l e i d ing verw e en leerlingen mee geconfronteerd gaan wor ven b ovendien kenmerken zij zich door een den b ijvoorbeeld welke onderdelen uit de ar grote s pecialisatie o p een van de va kg ebieden gumentatietheorie gaan getoetst worden wel de commissie stelt dan ook dat a ls er speci k e benadering voor t ekstanalyse is ver plicht of fie k e eisen w or d en gestel d aan het on d er w ijs welke capita selecte uit d e literatuur geschie n ederlands kan dat bete kenen dat docenten denis moeten worden behandeld volgens wel daar alleen a l door dez e dichot omi e in de ke vooraf bepaalde benadering opleiding onvoldoende voor z ijn toeg erust pag 12 op zich houdt het naast elkaar voor k omen van in de hui d i g e situatie g el dt dit al voor het on verschillende doelstellingen en didactische be derwijs in d e m on delinge vaar d i g he den z oals naderingen echter nog geen diskw alificatie van duidelijk naar voren komt uit m eindersma en het moedertaalonderwijs in m aar binnen de zaalberg 1989 h et is na tuu r lijk ook vreemd taa kopvatting van de commissie vormt het een dat op havo en vw o dit on d erdeel no g st eeds probleem a ls je door middel van het eindexa z o stiefmoed e rlij k b edeeld is en d at ter w ijl o p men de greep op de kwaliteit van het onder vele andere o p lei d ingen van huisarts tot k an wijs w ilt vergroten zullen er dui d elij k e eendui toorassistente het onder wijs in de mondelinge dige eindtermen gesteld moeten worden 4 vaardigheden wel een geaccepteerd onderdeel is de commissie vraagt zic h af in hoeverre ze randvoorwaarde n kan en ma g antici p eren op e en in tensievere e n beter functionerende nascholin g m aar het is er zijn meer manieren waarop de kwal i teit van duid elij k dat een g oede nascholing een voor het onderwijs verbeterd en eventueel gecon waarde is voor het slagen van een top down troleerd kan worden en dat zonder de proble operatie als de voorgestelde examenvernieu men van een zo centralistische aanpak als het wing als de vernieuwing meer moet zijn dan eindexamen griffioen en damsma 1978 noe een zoutloos com p romis of het p roducere n men in dit verband de volgende moge l ijkhe van wat ideolog ie zal er aan d e randvoorw a a r den p l uriforme leerplanontw i kkeli ng leraren den voor de invoering ervan m oeten w or d en opleidingen inservice train i ngen regionalisatie voldaan d e commissie lijkt z ich dat voor w at van het bestuurl ijk apparaat onderwijskundige betreft de d eskundighei d geluk k ig ook te inspecteurs deskundigen ten depart emente realiseren 256 noten creativiteit toegewens t 1 zie noe 1989 uit het voortgangsverslag wordt duidelijk dat het eindexamen nederlands beter zou moeten 2 commissie vern i euw i ng e i ndexamenprogramma s vooral het centraal schriftelijke deel kenmerkt nederlandse taal en lett erkunde voortgangs zich door schoolse taken er is weinig tot geen verslag het verslag is n i et verkrijgbaar b ij de variatie in de teksten die gebruikt worden en commiss i e wel i s het gepubl i ceerd in levende de getoetste vaardigheden zijn eenzijdig en talen missen een functioneel aspect 3 zie bijvoorbeeld snoodijk 1988 en van saters het is te hopen dat de commissie voldoende 1987 creatief is een examenprogramma te ontwer pen dat deze bezwaren opheft want creatief 4 op d it moment laat de commissi e z i ch hierover zal ze moeten zijn een tekst met meerkeuze adv iseren door deskundigen wat de versch illen vragen kan geen oplossing zijn het gevaar is de de s kund i ge didact ici en taal en l iteratuurwe groot dat de problemen rond de toetsbaarheid tenschappers adv i ser en kunnen we b i nnenko rt leiden tot een reductie van de onderdelen die lezen a l s de commiss ie de aan haar u itgebrachte voor toetsing in aanmerking komen alleen de adviezen publicee rt makkelijke en objectief toetsbare onderdelen 5 zie ook sturm 1989 waar dit gevaar bespro willen nogal eens overblijven als het op het ken wordt voor de toetsing van de eindtermen beoordelen van taalvaardigheid aankomt kan basisvorming vooral het schema op pag 75 is het inter subjectieve oordeel van leerkrachten wat dit betreft informatief vaak betere diensten bewijzen dan een zo ob jectief mogelijke toets aan leerlingen die een 6 leerkra chten d ie i n deze prob lematiek geinter es d van een t weten te onderscheiden maar die seerd zijn kunnen contact opnemen met hans schrikken als ze iets op moeten zoeken in een goosen vertegenwoor d iger voor de von in de boek heeft ook de maatschappij niets 5 comm i ss i e ad res frankische driehoek 31 5052 bm go i rl e te l efoon 013 347708 de commissie haalt veel overhoop en ze zal als ze met voorstellen komt veel kritiek kun literatuu r nen ontmoeten ook om die reden zal ze crea tief moeten zijn in haar voorstellen met een commissie vernieuwing e i ndexamenprog r amma s zoutloos compromis is niemand geholpen nederl andse taal en le tt erkunde v w o en h a v o en een eindexamen bepaalt mede de inhoud voortgangsverslag z p z j van het onderwijs ter illustratie nog een knel punt dat de commissie signaleert naar aanlei griffioen jan harm jansma zeggenschap gronin ding van het examenonderdeel tekstbegrip gen 197 8 merkt ze het volgende op meindersma yke anneke zaalbarg mondel ing monddood problemen en perspect ieven naar aanlei beoordelingsvoorschriften en toetsmateriaal worden d i ng van i nterv i ews met bovenbouwdocenten havo beschouwd en gehanteerd als didactisch materiaal vwo in moer 1989 3 p 98 106 het lijkt erop dat de inhoud van de examens be schouwd wordt als een maximum pakket terwijl noe xander hoe verder over vern i e u w i ng van de de vakinhoudelijke en didactische mogelijkheden ei ndexamenprog r amma s havo vwo in moer voor leesvaardigheid ruimer zijn dan de toetstechni 1989 4 p 176 17 9 sche pag 6 sate rs jan van zelfbediening in zier i kzee discus sievaard i ghe i d met leerli ngenjury s in het schoo l on de r zoek 6 vwo i n moer 1987 5 6 p 56 67 snood ijk greet een talkshow i n het schoolonder zoek i n moer 1988 6 p 9 1 6 sturm jan wat weet je als je taalvaardigheid meet in moer 1989 1 2 p 66 77 257