Documenten
mooiste de lelijkste de origineelste de meest kees van beek communicatieve teksten in de eerste kamer ten gehore te brengen van kinderen en volwasse he r man geerligs nen van autochtonen en allochtonen van hoog begaafden en zwak begaafden van vuilnisop twickelcollege halers en ministers van koninginnen en poets vrouwen wat een zelfvertrouwen zou het kin von bestuur deren kunnen geven die moeite hebben met spelling want ja die blijven we de kinderen braaf aanleren maar laat er in godsnaam dat aureool van basiskennis afgehaald worden cve n perikelen dan zullen ouders misschien niet meer in de eerste plaats naar de spellingresultaten van hun kind vragen maar naar uiteindelijk meer rele vante taalontwikkeling ik zal me niet meer of de commissie vernieuwing eindexamenpro minder gaan ergeren aan spelfouten in scripties gramma s nederlandse taal en letterkunde of artikelen in de krant of in openbare op vwo en havo cv e rr houdt zich sinds 1988 schriften dan ik toch al doe het zullen er ook bezig met het ontwerpen van een voorstel voor niet meer of minder worden maar de geschrif de nieuwe eindexamens vwo en havo de ten zullen op den duur wel leesbaarder worden commissie moest zich volgens ministeriele en er zullen meer mensen plezier hebben in richtlijn baseren op het behoeftenonderzoek schrijven en we zullen met theo thijssen van de stichting centrum voor onderwijson meer plezier hebben in ons werk derzoek sco dat is uitgevoerd door kees de glopper en erik van schooten dit onderzoek literatuur wordt elders in dit nummer besproken door theo bergen thijssen th j de korrigeervloek geschreven in oktober verscheen het derde voortgangs in igos in taal en schoolmeester bussum van verslag van de commissie waarin de uitein dishoeck 1 9 1 i delijke voorstellen zijn verwoord de daarop volgende inspraakprocedure heeft bestaan uit een schriftelijk enquete onder honderdvijftig scholen adviezen van veldverenigingen en deskundigen en twee veldraadplegingen deze raadplegingen zijn gehouden op 2 4 november en i december in respectievelijk rotterdam en zwolle de commissie heeft zich nu terugge trokken ten einde de commentaren te verwer ken tot het uiteindelijke advies dat zij medio februari aan de minister zal presenteren om de lezer een overzicht te bieden van di verse standpunten inzake de vernieuwing van de eindexamens hebben we enkele commenta ren gebundeld overigens verschenen in moer eerder de volgende artikelen over deze pro blematiek bonset i99o noe 1 98 9 1 990 verover 1989 en van der veur i99o namens de cven reageerde ton hendrix i99o in de rubriek forum op het artikel van bonnet als eerste geeft het bestuur van de von een reactie op het derde voortgangsverslag zij gaat in op de manco s van de voorstellen en formu leert adviezen dan volgt in licht aangepast e 2 moer 1 99 1 i vorm de aan de commissie gestuurde reactie van de sectie nederlands van het twickelcol lege in hengelo van een van de sectieleden von bestuur herman geerligs verscheen in trouw een bij drage over de veldraadpleging in zwolle hier een reactie op publiceren we een uitgebreider verslag van zijn bevindingen de vice voorzitter van de stich het derde voortgangsverslag ting schrijvers school samenleving en tevens docent aan het herman wesselinkcollege in amstelveen kees van beek hebben wij een reactie gevraagd naar aanleiding van zijn stuk de von heeft zich altijd sterk gemaakt voor literatuuronderwijs de dupe van keuze voor selectievrij onderwijs en daarin passen in prin no nonsense nederlands in de volkskrant van cipe geen examens hoewel het wel van belang 8 december jongstleden is dat het onderwijsleerproces wordt geeva een scala aan reacties dat laat zien dat we hier lueerd zou dat op een veel leerlingvriendelij te maken hebben met een hot item de ontwik ker manier moeten gebeuren kelingen worden met argusogen gevolgd het is daarom interessant om de concept iedereen heeft zijn of haar eigen invalshoek voorstellen van de cven zoals die zijn gefor maar uiteindelijk zal het hele veld met het nieu muleerd in het derde voortgangsverslag kri we eindexamenprogramma moet werken er tisch te bekijken om na te gaan of en in welke zal dus noodzakelijkerwijs gezocht moeten mate er recht wordt gedaan aan de uitgangs worden naar een compromis voor de progres punten van de v o n sieven onder ons zullen de voorstellen niet ver genoeg gaan te weinig ruimte laten voor ver het bestuur constateert dat in het concept de nieuwing voor de conservatieven zullen de leerlingvriendelijkheid op een bepaalde manier voorstellen veel te ver gaan waarom niet alles wordt bevorderd doordat bij de voorstellen bij het oude laten en genieten van de vrijheid steeds is teruggegrepen op de praktijk en die elke school op dit moment heeft doordat het examenvoorstel zich baseert op de welke keuzen de commissie ook zal maken aanbevelingen uit het behoeftenonderzoek van goed zijn ze nooit hopelijk formuleert de de sco uitgevoerd door de glopper van c v e n haar voorstellen zo dat er een zekere schooten i99o geeft het de indruk hier en marge blijft voor accentverschillen daar functioneler te zijn de praktijk van straks tot slot nog twee opmerkingen het is een moet uitwijzen of dat ook zo is eindexamenprogramma waar in de toekomst want wat gebeurt er nu werkelijk met spre mee gaat worden gewerkt welke ideeen en ken luisteren opvattingen leven er bij de nieuwe generatie en vier mogelijkheden om schrijfvaardig docenten zij gaan tenslotte voornamelijk met heid te toetsen is mooi maar als er gekozen een dergelijk programma werken daarnaast wordt voor het titelopstel dan is er toch niet moet in ogenschouw worden genomen dat veel veranderd voorstellen nog aangenomen moeten worden en dat betekent in een parlementaire democra behalve door leerlingvriendelijkheid en func tie vaak een lange weg tionaliteit moet het examen ook gekenmerkt worden doo r een inhoudelijke relevantie gelet op de kwalifi cerende functie die het examen toch heeft een maximale transparantie gelet op de recht vaardigheid en de selectiefunctie die het exa men anno i99o ondanks het streven van de von naar selectie vrije afsluitingen ook heeft wat betreft de inhoudelijke relevantie merkt de von op dat de onderdelen mondelinge taalvaardigheid en leesvaardigheid aan da t r99i moer 3 criterium voldoen evenals letterkunde maar er zijn ook schol en bekend waar discussie of bij schrijfvaardigheid voldoet het onderdeel presentatie met discussie na al jaren in het herschrijven daar niet aan en het hoofdstukje schoolonderzoek zit taalkunde al evenmin ook wat betreft de maximale transparantie de von is heel tevreden dat het concept zijn opmerkingen te maken met betrekking examenprogramma duidelijk aangeeft dat tot het laatstgenoemde onderdeel het is het spreken rondom literatuur en of gelezen boe bestuur in elk geval niet duidelijk wat er nu ken losgekoppeld dient te worden van de vaar precies van de kandidaten wordt verwacht digheid spreken luisteren in de praktijk zal dat betekenen dat er bij een mondelinge beurt over b e pal in g va n h e t eind cijfer boeken geen cijfer voor spreken mag worden gegeven de vorr is zoals reeds aan het begin van dit commentaar gesteld voor een zo groot moge heel jammer is dat wordt gesuggereerd dit lijke autonomie bij het inrichten van afslui onderdeel het karakter van handelingsgedeelte tingen ze vindt ook dat de inhoudelijke rele te geven want er bestaat nu een gerede kans vantie en de maximale transparantie zo veel dat spreken luisteren niet van de grond komt mogelijk gewaarborgd moeten worden zonder nu direct te pleiten voor het geven van het von bestuur doet de cven dan ook het een cijfer voor de mondelinge taalvaardigheid voorstel de bepaling van het eindcijfer op een het geven van cijfers staat immers regelmatig andere dan de voorgestelde manier vast te stel ter discussie lijkt het toch verstandig de be len het bestuur stelt voor het cijfer van de door oordeling in een waardering uit te drukken de de school georganiseerde onderzoeken in het motivatie daarvoor is een pragmatische het is eindcijfer te blijven onderscheiden van het re gebleken dat spreken en luisteren tot op heden sultaat van de centraal geexamineerde toetsen niet die aandacht hebben gekregen die nuttig op die manier wordt recht gedaan aan de en wenselijk voor die vaardigheden is door nu eigenstandigheid van de schoolonderzoeken af te zien van een duidelijke waardering blijft het centraal voor alle scholen gelijke examen het in de ogen van velen vooral van leerlingen behoudt op die manier eveneens zijn specifieke een ondergeschikte plaats behouden en dat is functie ongewenst beide uitslagen dienen in de visie van de vort de von vindt bovendien het ontbreken van van hetzelfde gewicht te zijn in het von duidelijke en eenduidige handelingsbeschrij voorstel is er geen sprake van een compen vingen een gemis wat moet je als docent ver satie eindcijfer wat het moet gezegd in het staan onder termen als het op passend geor cven voorstel wel het geval is dende wijze naar voren brengen van een inge de voorstellen zullen nu de revue passeren nomen standpunt en onder een constructieve waarbij de opmerkingen van verschillende aard deelneming kunnen zijn leesvaardighei d mondelinge taalvaardighei d het bestuur juicht toe dat er voor beide school de von ervaart het als zeer positief dat de typen nu een samenvatting wordt gevraagd mondelinge taalvaardigheid nu is opgenomen want dat is een zinvolle functionele opdracht in het schoolonderzoek spreken en luisteren die de toepassing van leesstrategieen toetst een zijn zeer belangrijke vaardigheden die de mon van de aanbevelingen van het behoeftenonder digheid van de leerlingen vergroten zoek namelijk dat het leesonderwijs de leer positief is ook dat deze vaardigheden in lingen strategischer gerichter moet leren onderling verband worden geexamineerd de lezen is hiermee gehonoreerd er zijn wel resultaten van het behoeftenonderzoek wijzen opmerkingen te maken over de vaardigheden ook in die richting het belang van groepsdis leesvaardigheidsonderwijs leert leerlingen cussies blijkt duidelijk uit de lijst van vastge een tekst te begrijpen te beoordelen en te stelde tekorten becommentarieren dat zijn communicatieve 1 4 moer 1 99 1 i doelen het analyseren van teksten is een on geevalu eerd en omgekeerd geldt dat natuurlijk dersteunende vaardigheid om te kunnen inter ook tenzij je als docent de leerlingen voorbe preteren en beoordelen en is dan ook meer op reid hebt op drie mogelijkheden maar dat is z n plaats in de categorie begrippen en werk dunkt de von onmogelijk wijzen evenals sommige vaardigheden onder analyseren en interpreteren het aangeven van de voorkeur van de vort gaat uit naar gericht inhoudelijke en functionele relaties functies schrijven boven het gedocumenteerd opstel van stijleigenaardigheden en functies van weliswaar hebben beide mogelijkheden over vormgevingsmiddelen bedoelde vaardighe eenkomsten onder andere een materiaalverza den vallen volgens het von bestuur meer on meling en een publiekgerichte schrijfopdracht der taalbeschouwing in functionele zin dan toch heeft gericht schrijven voordelen onder leesvaardigheid de leerlingen kunnen onderwerpen kiezen uit de lijst van vaardigheden kan daarnaast een hun eigen maatschappelijke werkelijkheid zo geheel onbedoeld effect hebben zo n opsom dat ze er meer bij zijn betrokken ming kan er gemakkelijk toe leiden dat het de schrijfopdrachten worden gemaakt door de kennen en herkennen van die vaardigheden docent die veel gerichter kan formuleren en doelen op zichzelf worden het aanleren van daardoor leerlingvriendelijker kan werken deze vaardigheden ruikt dan naar deelvaardig heidsonderwijs en dat zou niet alleen jammer voor docenten voor wie gericht schrijven een zijn maar ook in tegenstelling zijn met de trend te arbeidsintensieve klus is is het gedocumen bij de mondelinge taalvaardigheid spreken en teerd opstel een zeer goed alternatief in elk luisteren aanbieden in onderling verband geval verre te verkiezen boven de traditionele met betrekking tot tekstspecifieke vragen stelopdracht of de door leerlingen niet voor te hoopt de vort dat er vragen worden gesteld bereiden gestructureerde schrijfopdracht een met een duidelijke communicatieve strekking bekend gezegde doet hier ook opgeld onbe kend maakt onbemind schrijfvaardigheid hoewel vaak het tegendeel wordt beweerd is gericht schrijven praktisch haalbaar zo is ge ook bij dit examenonderdeel is geput uit de bleken sluis 1988 en dat geldt zeker voor het uitkomsten van het onderzoek van de glopper gedocumenteerd opstel van schooten het verhalende opstel is ge schrapt de von is het daar van harte mee eens uit het voorgaande blijkt overduidelijk dat de maar dat houdt niet automatisch in dat de von vo n de andere mogelijkheden graag geschrapt het eens is met het concept examenprogramma ziet stel je voor dat je als leerling een docent voor schrijfvaardigheid eerst een algemene hebt die gericht schrijven noch gedocumen opmerking betreffende de examenprocedure teerd opstel ziet zitten dan kan je worden in het hoofdstuk over beoordelingsproce opgezadeld met opstelonderwerpen op het exa dures wordt gesteld dat het alle kandidaten vrij men die je volkomen machteloos maken als staat op de examenzitting uit alle schrijfop er geen onderwerp bij is dat je ligt wat moet drachten te kiezen bedoeld wordt hier de door het dan worden in zo n stress situatie als een de commissie examenopgaven geformuleerde examen is opdrachten voor het gedocumenteerd opstel en aan het schoolonderzoek is toegevoegd het de gewone schrijfopdracht te kiezen uit mini schrijven van brieven en wel in de vorm van maal zes opgaven het titelopstel dus herschrijfopdrachten van eigen zowel als van dit lijkt de von een vreemde procedure im andermans teksten bij het herschrijven van an mers het examen is een evaluatie van het voor dermans teksten tekent de von aan dat dit afgaande onderwijs als dat voorafgaande on deelvaardigheidsonderwijs is en bovendien is derwijs heeft bestaan uit de voorbereiding op het in het geheel niet functioneel herschrijven gericht schrijven of op het gedocumenteerd is zinvol als het om eigen teksten gaat dan gel opstel en de kandidaat kiest een zogenaamde den andere criteria eigen stijl en eigen invals gewone schrijfopdracht dan kan je niet zeg hoek gen dat het voorafgaande onderwijs wordt onderzocht zou moeten worden of er oo k i99i c moer 5 andere teksten in aanmerking komen voor het benoemen van eigenschappen van taalgebruik schoolonderzoek uitbreiding van tekstsoorten en punt 2 het kunnen geven van een oordeel geeft veel meer mogelijkheden op gevarieerd over maatschappelijk belangrijke taalkwesties onderwijs in schrijfvaardigheid het alleen op bladzijde zs zijn bovendien meer gericht op toetsen van brieven heeft immers het gevaar in studenten nederlands of op mensen die taal zich dat er een kunstje wordt aangeleerd de als hobby hebben over blijft het beschikken gegevens liggen vast in de opdrachten evenals over voldoende kennis van het taalsysteem zo de vormconventies het schoolonderzoek zal geformuleerd heeft het een geheel andere func het voorafgaande onderwijs dan wel heel erg tie gekregen namelijk een ondersteunende sturen daar het toetsen daarvan niet functioneel is de kennis van het taalsysteem is voorwaarde l etterkunde om de andere onderdelen met enig succes te kunnen doorwerken vervalt het onderdeel de von kan zich in grote lijnen vinden in het taalkunde concept het aanbrengen van een duidelijke be grenzing in de stof is goed taalkunde aan de orde stellen in het onderwijs het leesdossier letterkunde 2 is een heel programma is een andere zaak de von sug goed alternatief zeker ook uit het oogpunt van gereert dit te doen via een werkstuk over een leerlinge riendelij khei d taalkundig verschijnsel manieren van groeten telefoneren dialecten deze communicatieve het vort bestuur stelt voor de leerlingen voor benadering is ook meer leerlinggericht het onderdeel letterkunde i ook een leesdos sier te laten maken vijf of zes zelf te kiezen samenvattin g werken uit de vastgestelde periode lezen en aan de hand daarvan de literatuurgeschiedenis in de het concept examenprogramma voor havo vorm van opdrachten of iets dergelijks aan de en vwo bevat een aantal goede dingen mon orde stellen argumenten daarvoor delinge taalvaardigheid in het schoolonder de von is voor een zo groot mogelijke autono zoek samenvatting voor beide schooltypen mie bij het inrichten van afsluitingen mogelijkheid tot schrijven op feiten gericht de heersende opvatting over literatuuronder schrijven of gedocumenteerd opstel leesdos wijs bepaalt ook de manier waarop getoetst sier wordt maar negatieve zaken zijn er ook spreken het leesdossier biedt de mogelijkheid van een luisteren slechts in het handelingsgedeelte het afsluiting op kortere termij n titelopstel behoort nog steeds tot de mogelijk leerlingen hebben de mogelijkheid tot eigen heden te veel centrale toetsing taalkunde voor inbren g taalfilosofen en taaldilettanten in moer i99o t hebben gielen en noe aange het bestuur van de vore wenst de cvety suc toond dat het leesdossier een uitstekende ma ces en wijsheid toe bij het bijstellen van het nier is om de leeservaring en kennis en inzicht programma het hoopt dat de aanbevelingen in de literatuurgeschiedenis te toetsen van de vore in de definitieve versie doorklin ken dan zullen meer leerlinggerichte en com taalkund e municatieve criteria bij toetsen een grotere rol spelen dan in het huidige examenprogramma geheel in tegenstelling tot het al meerdere ma het geval is len aangehaalde behoeftenonderzoek is er toch taalkunde opgenomen in het concept examen met dank aan hans goosen programma behalve dat dit onlogisch is is het in de von visie ook onnodig het vore bestuur vindt dat dit onderdeel er gewoon uit moet het is niet functioneel en niet communicatief punt i het kunnen onderkennen en eventueel 6 moer 1 99 1 i een uitzonderlijk klein deel van de betrokkenen krijgt hierdoor de gelegenheid over de voor twickelcollege stellen van gedachten te wisselen daarnaast is ook de opzet van deze vergadering weer zo dat geachte commissie over de voorstellen in zijn algemeenheid geen discussie mogelijk is als conclusie stelt de sectie dat de veldraad pleging volstrekt onvoldoende is 2 8 november igq o de sectie nederlands van het twickelcollege inhoudelijk de uitgangspunten van de com te hengelo heeft het voortgangsverslag nr 3van missie zijn naar het oordeel van de sectie fun de cv en bestudeerd en besproken en is tot de damenteel onjuist want er wordt volstrekt niet conclusie gekomen dat de aanbevelingen uit dit uitgegaan van leerlingen van school maar rapport voor het overgrote deel verworpen haast uitsluitend van op universiteiten ontwik dienen te worden ter adstructie moge het vol kelde lesideeen en toetsvormen daarbij wordt gende dienen het vak nederlands zo volledig mogelijk opge splitst in toetsbare parten naast het feit dat pro c ed u r ee l hiermee voorbijgegaan wordt aan de princi de opzet en samenstelling van de commissie piele samenhang der vakonderdelen wordt de commissie telt slechts drie afgevaardigden door zich voornamelijk te richten op cogni uit het veld een veel te gering aantal twee van tieve dus toetsbare onderdelen in hoofdzaak de genoemde drie zijn afgevaardigden namens slechts gelet op schoolse functionaliteit de vllt sectie nederlands een namens de dat is voor de toetser en de getoetste welis voty de gedachte dat op grond van deze sa waar transparant overzichtelijk en makkelijk menstelling een draagvlak van het veld in de maar niet bijzonder zinvol nederlands wordt commissie aanwezig is lijkt de sectie absurd zo een kwestie van feitjes weetjes en kunstjes veel docenten nederlands zijn immers geen lid nadenken is voor een goed cijfer niet meer van een van beide verenigingen ten minste nodig een echt goede leerling kan slecht sco zou in de commissie veel aandacht gegeven ren moeten worden aan de uitkomsten van de be de bestaande kwaliteit van het les geven en de raadslagingen in den lande georganiseerd door lesgever wordt naar het inzicht van de sectie de werkgroep io8 daarmee ook genegeerd en ontkend de com de bestaande cven had duidelijk moeten zijn missie l aadt de verdenking op zich mee te doen dat de opdracht van de minister niet acceptabel aan een bezuinigingsoperatie in plaats van mee was omdat er geen verbetering van het exa te denken over een principiele verbetering van menprogramma voor het vak nederlands na de examens en of van de kwaliteit van het vak gestreefd wordt maar slechts een verbetering van de toetsbaarheid wat onrecht doet aan het detailkritiek al verwerpt de sectie dus vak te veel wordt nu van boven af opgelegd uitgangspunten en procedure met betrekking de veldraadpleging ten aanzien van dit verslag tot dit verslag hier volgt toch enige zeker niet lijkt de sectie een tamelijk formele vertoning uitputtende detailkritiek doch geen serieuze aangelegenheid mondelinge taalvaardigheid de voordracht met de enquete slechts aan honderd scholen ver discussie na zal volgens de sectie een toneeltje zonden stelt uitsluitend vragen over de voor worden waarbij het geheel sterk afhankelijk is stellen met betrekking tot de specifieke vakon van factoren als beschikbaarheid van voldoende derdelen waardoor geen algemene beoordeling gevarieerde actueel controversiele onderwer mogelijk is terwijl daarnaast in de enquete pen het milieu waaruit de leerlingen afkom voor zover de sectie bekend ook niet uitgeno stig zijn ook kan al te makkelijk sprake zijn digd wordt tot het formuleren van inhoudelijke van het toetsen van het werk van een collega kritie k de historicus econoom en geograaf onder an op de bijeenkomsten in rotterdam en zwolle is dere plaats voor steeds honderd deelnemers slechts kortom in de in het verslag geschetste t99i i mo e r 7 schools functionele situatie worden allerlei het leesdossier op zich lijkt het de sectie niet zaken terdege getoetst maar zeker niet monde onaardig leerlingen hun waarnemingen ten linge taalvaardigheid aanzien van gelezen literair werk schriftelijk te intussen wil dat niet zeggen dat de sectie het laten verwoorden dat gebeurt ook al veelvul belang van dit vakonderdeel ontkent de enige dig veel belangrijker vindt de sectie het echter mogelijkheid om aan deze vaardigheid recht te over literatuur met leerlingen en tussen leer doen is echter haar eventueel verplicht in te lingenonderling te laten praten bouwen in het leerplan lesprogramma maar daarbij kost het goed begeleiden en corrige niet in het examenprogramma ren van de persoonlijke leesdossiers te veel tijd schrijfvaardigheid het herschrijven van ander wil men tenminste niet per klas een standaard mans tekst zeker als die met opzet van fouten leeslijst invoeren voorzien is acht de sectie niet zinvol bij het taalkunde ten aanzien van dit onderdeel valt onderdeel schrijfvaardigheid eventueel her op te merken dat het te neerlandistisch is zeker schrijven dient uitgegaan te worden van de als schoolonderzoek of examenonderdeel wat eigen teksten van de leerling de belangrijkste al diverse malen eerder is gestipuleerd moet vaardigheid in dit opzicht is het immers in zelf ook hier herhaald worden tijdens de leergang gezochte informatie ordening te kunnen aan kan het heel interessant zijn in te spelen op bij brengen men eergelijke ook de opvattingen voorbeeld een actuele discussie over taal van rijlaarsdam op dit onderdeel kwesties en andere taalkundige aangelegenhe ook hier weer deze vorm van schrijfvaardig den het inbouwen van het onderdeel taalkunde heid dient onderdeel te zijn van het leerproces puur ter toetsing is volslagen irrelevant maar niet van schoolonderzoek of examen voor de niet uitputtende begrippenlijst letterkunde taalkunde bijlage i van het verslag geldt vol theorie geschiedenis een aantal van de op pagi gens de sectie dat het bijzonder weinig zinvol is na 14 van het voortgangsrapport voorkomende leerlingen met deze begrippen op te zadelen items wordt door de sectie als min of meer zin zeker in het kader van een toetssituatie nig gezien een aantal andere als pure ballast als te neerlandistisch ook hier geldt weer als dat de sectie het verslag in zijn algemeenheid richtlijn voor het geven van lessen binnen een afwijst wil dus niet zeggen dat de sectie de xnvo vwo opleiding tot op zekere hoogte geschetste vakonderdelen inhoudelijk niet van interessant maar niet als op schoolonderzoek belang vindt integendeel wat haar in uw rap of tijdens examen te toetsen vakonderdeel port echter het meest tegenstaat is de reductie daarnaast valt met het huidige aantal lessen van het vak tot het prepareren van de leerlingen nederlands in dit opzicht weinig zinvols te op een serie toetsen opdat een keurig te ver doen wat in dit verband zou betekenen de leer antwoorden cijfer gegeven kan worden de lingen zich een zekere culturele bagage eigen te commissie had dit dienen in te zien en de haar laten maken bij het huidige urental zal weinig verstrekte opdracht terug dienen te geven meer mogelijk zijn dan de terminologie voor zien van enig illustratiemateriaal aanreiken en i n afwachting van uw reactie uit het hoofd laten leren als van deze stof dus met vriendelijke groet iets verplicht wordt zal dat minimaal gepaard h g r g eerlig s moeten gaan met een uitbreiding van het uren namens de sectie nederland s tal verplichte boeken het naar het oordeel van de sectie meest ideale uitgangspunt uitgaan van de appreciatie van de leerling wordt door kruist het accent dient bij dit vakonderdeel niet te liggen op verplichtstelling maar op boekpromotie daarnaast is de keuze van vijf boeken te veel afhankelijk van de persoonlijke voorkeur van toevallige mensen 8 moe r 1991 i met de samenste lling van de commissie is dus van alles mis hetzelfde geldt voor het fun herman geerligs dament van de voorstellen de voorstellen zelf zal ik hier niet van commentaar voorzien in vertegenwoordiging en dit bestek zou dat te ver voeren en voor de inspraakprocedure inspraak de huidige situ a t ie op het moment bestaan de voorschriften voor voor sommige restaurants geldt dat je er beter het examen nederlands uit een lijst met vakon niet kunt gaan eten voor andere geldt dat je derdelen die aan de orde moeten komen op het er beter geen blik in de keuken kunt werpen centraal examen of in het schoolonderzoek dit omdat de eetlust je dan volledig vergaat raamwerk wordt door de inspecties en dus het zoiets is het geval met de werkzaamheden ministerie als te vaag en dus te veel ontsnap van de commissie die zich in opdracht van de pingsmogelijkheden biedend gezien daar staatssecretaris van o w geruime tijd bezig naast neemt men aan dat door de vaagheid van houdt met de vernieuwing van de eindexamens dit raamwerk de zwaarte van het examen op de nederlands voor vwo en havo de cven in diverse scholen nogal varieert ongetwijfeld de wandeling naar haar voorzitter commissie zal het inderdaad wel eens voorkomen dat een braet genoemd halverwege de herfstvakan leraar examinator lagere eisen stelt dan een tie kwam op de betrokken scholen het voort vakgenoot op zich is een dergelijke uitzonde gangsverslag van deze commissie binnen ring natuurlijk geen reden voor alle docenten te waardoor de docenten nederlands in den lande veronderstellen dat zij het niet zo nauw nemen het veld gelegenheid kregen om de voorstel met de kwaliteit van hun examens inspecties len te proeven en er hun oordeel over te geven en ministerie gaan echter kennelijk uit van de dat kon dan middels een enquete en twee kwade wil van de leraar en mogelijk ook van veldraadplegingsvergaderingen op een van die van de leerlingen die zich benadeeld voe die vergaderingen liet de commissie onder lei lende door de invulling die de scholen aan het ding van opperkok braet die de pollepel klem raamwerk geven hun slechte examenresulta vast in de hand hield een keer slechts waagde ten voor de rechter pogen aan te vechten een koksmaatje het enige kruiden aan de ragout toe te voegen zien hoe zij de prak voor haar echter het raamwerk biedt juist door zijn afnemers voorkookt vaagheid elke sectie nederlands elke leraar de noodzaak een schoolonderzoekprogramma te op basis van het besluit van de staatssecretaris ontwikkelen dat in de voor hem zijn school en bestaat de commissie uit zes leden waarvan vooral zijn leerlingen geldige situatie het meest drie praktizerende leraren die voorgedragen adequaat is dat wil zeggen de leerlingen het zijn door de twee vakverenigingen dat lijkt meest opgewassen doet zijn tegen de eisen die aardig is het echter geenszins een kleine min de maatschappij aan hen stelt een docent aan derheid van de leraren nederlands is lid van een streekschool in twente zal daarbij dan ook een der verenigingen zodat zeker geen repre volkomen terecht andere zaken laten prevaleren sentatief beeld ontstaat van wat er in het veld dan een leraar aan een haags stedelijk gymna leeft eenvoudiger en zinniger ter samenstel sium de leraar kan zijn leerlingen de situatie ling van een commissie als deze zou het toch waarin ze zich bevinden de vaardigheden die geweest zijn geinteresseerde leraren te laten juist zij het hardst nodig hebben het best be reflecteren op een advertentie oordelen en dus het best een kwalitatief hoog naast de drie docenten bestaat de commissie waardig les en schoolonderzoekprogramma nog uit tamelijk schoolvreemde wetenschap maken hij is ook heel goed in staat de keuzen pers braet is taalbeheerser huishof taalkun die hij maakt naar leerlingen en ouders toe te dige hendrix toetsdeskundige de vakdidac motiveren ticus die je in de eerste plaats naast de leraren moeten sectie en leraar daarentegen uitgaa n zou verwachten ontbreekt 1 99 1 i moer 9 van een van bovenaf opgelegd schoolonder enquetevragen verzonden naar tso van de circa zoekprogramma ontwikkeld door een com soo scholen dit aantal acht de commissie ruim missie die hooguit iets weet van de grootste voldoende ten onrechte gezien de korte tijd gemene deler van de leerlingen dan valt de maximaal een maand en geringe gelegenheid noodzaak tot discussie weg wordt de leraar uit midden in een drukke schoolonderzoekperio voerder van andermans ideeen hoeft hij niet de om terdege over de toch zo wezenlijke ma meer na te denken en wordt hij wellicht ge terie te discussieren veel docenten hebben dwongen overmatig aandacht te besteden aan in arren moede de enquete in hun eentje moe voor zijn leerlingen niet bijzonder relevante ten invullen in hoeverre is het beeld dat zo zaken een opwaardering van het leraarsberoep ontvangen wordt representatief een naar zijn zeggen belangrijke doelstelling van een tweede minpunt van het opinie onder wallage wordt hierdoor bepaald niet bereikt zoek is dat er vooral specifieke vragen ten aan eerder een verdere uitholling zien van de ingevulde voorstellen van het is dit al een belangrijk bezwaar tegen vastleg schoolonderzoek en examenprogramma zelf ging van de zo exact mogelijke inhoud van aan de orde komen er wordt niet uitgenodigd de onderdelen van het schoolonderzoek een fundamentele kritiek te leveren op het voorstel tweede hoofdbezwaar betreft het uitgangspunt van de commissie op zich dat de commissie hanteert bij het vastleggen het aanvullende deel van de inspraakproce van de diverse onderdelen als iets getoetst dure bestond uit een tweetal bijeenkomsten te wordt wordt het tenminste onderwezen dan rotterdam op zaterdag 24 november te zwolle wel geleerd op zaterdag i december de plaatsen perfect ge dit uitgangspunt is met het oog op goed kozen met het oog op potentiele insprekers uit onderwijs principieel onjuist een leraar die zijn bij voorbeeld den helder en maastricht had vak en zijn leerlingen serieus neemt is heel wel men gedacht nu terdege te kunnen discussieren in staat zijn leerlingen duidelijk te maken wat met de commissie dan kwam men bedrogen voor hen van belang is zonder dat hij de stok uit er was een vragenuurtje waarin uitsluitend achter de deur laat zien hetzelfde zou moeten braet de antwoorden gaf kon geven de rest gelden voor de commissie als die de docenten van de commissie zat er vriendelijk glimla serieus zou nemen zou ze hooguit suggesties chend maar verder voor spek en bonen bij en moeten verschaffen voor een schoolonderzoek een discussie tussen de deelnemers een per programma maar geen bindende richtlijnen en sectie waarbij sommigen louter zichzelf an toetsprocedures deren tientallen vakgenoten vertegenwoordig ten tweede valt overigens in dit kader op te den in kleine groepjes de commissie hield zich merken dat bij vastgelegde toetsinhouden de afzijdig de uitkomsten van de deeldiscussies kans groter wordt dat leerlingen slechts die za werden gerapporteerd waardoor uiteindelijk ken gaan leren die in het voorschrift vastgelegd de stem van zwolle kon worden vastgesteld zijn daardoor is het risico groot dat de diep braet cum suis maken het zich hiermee ui gang in het vak verdwijnt wat onder meer terst gemakkelijk alle fundamentele kritiek inhoudt dat de cognitieve vaardigheden de voetangels en klemmen bereikten slechts het affectieve die juist bij het vak nederlands een niveau van de discussiegroepjes de leraren grote rol spelen totaal kunnen gaan verdrin konden alleen tegen elkaar mopperen waar gen het toetsbelang verdringt zo duidelijk het door uiteindelijk slechts een slap aftreksel ont onderwijsbelang stond van wat de docenten te zeggen hadden na een tweede zeving binnen de plenaire ver inspraak gadering bleef er een brouwsel over waarin niemand ook maar de schaduw van zijn eigen ten slotte klopt de inspraakprocedure van geen inbreng kon ontdekken behoorlijk uitgekookt kant tenzij onder inspraak verstaan wordt u dus mag praten wat u wilt of wij luisteren bepalen enig moment van serieuze discussie met de wij zelf dat laatste is hier hooguit het geval commissie ontbrak de farce van de chef kok het belangrijkste onderdeel van de procedure kreeg zo zijn beslag is een schriftelijke opiniepeiling een tiental 10 moer 1 99 1 i wat nu gezegd de eenentwintig titels van anbeek cum suis waren verdwenen er kwam een verplicht en hoe verder de commissie kan nog wat de literatuurschoolonderzoek over vijf gelezen tails aanpassen in de voorliggende regeling is we rken en het leesdossier van twintig vwo of hiertoe echter zeker niet gehouden het voor tie n h avo titels over de toetsing op deze gekookte produkt kan nu stevig doorgebakken wijze van de literatuur en de mogelijke doelstel worden waarna het de staatssecretaris kan lingen daarachter is weinig gezegd ik hoop worden opgedist zonder dat diens vazallen hier het een en ander te verduidelijken en zo nog iets in te brengen hebben de commissie nodig van kanttekeningen te voorzien daar denkt er niet aan wallage duidelijk te maken naast wil ik iets zeggen over het verband tussen dat een zeer exacte invulling voor het school literatuur en taalvaardigheid om te komen tot onderzoek nederlands mogelijk geheel onge enkele slotopmerking over literatuuronderwijs wenst is en wil zich bijgevolg overduidelijk niet aan de kant van het veld scharen wiens l ett erkund e i brood men eet diens woord men spreekt de commissie braet heeft ruimschoots te een knelpunt bij het toetsen van literatuur is al horen gekregen dat de voorstellen te uitvoerig tijd de onmogelijkheid van gelijkheidwaardig zijn te veel lestijd kosten en dus wil men heid van de toetsen op de verschillende scholen althans voldoende diepgang aanbrengen on werd op de progressieve school in een plaats haalbaar zijn binnen het tegenwoordige aantal minimaal twee boeken verplicht gesteld op beschikbare lessen nederlands maar hij wei het traditionele gymnasium in dezelfde plaats gert pertinent de staatssecretaris samen met moesten er 3s gelezen worden een leerling op zijn voorstellen een onverbrekelijk ermee ver de noordelijke school mag jeugdboeken op zijn bonden eis te verruiming van faciliteiten voor lijst zetten op de zuidelijke werd hem ook een het vak nederlands aan te bieden ook op dit kasteelroman toegestaan op de westelijke mag punt valt de commissie door de mand de le hij niet aankomen met godfried bomans en op raar moet zelf maar weer zorgen dat ie het de oostelijke mag hij van de ene docent wel klaart en van de andere niet marten toonder op de literatuurlijst zetten daarnaast is er nog het en wat is nu dus het resultaat van het geknoei probleem van het uittreksellezen in de keuken wallage krijgt een verrukkelijke vanuit toetstechnisch gezichtspunt gezien is pastei voorgezet en de leraren die blijven met het daarom aan te prijzen dat de cv en gepro de gebakken peren zitten beerd heeft de literatuur meer uniform te toet sen of dat nu lukt en of het sowieso mogelijk is is een tweede kees van beek bij het onderdeel letterkunde maakt de c v e tv 1990 p 13 een driedeling het kunnen analyse literatuuronderwijs met ren interpreteren en beoordelen van literaire tek sten uit heden en verleden letterkunde i het het oog op morge n kunnen uitbrengen van een verslag van de eigen ervaringen met literaire teksten uit heden en ver leden letterkunde 2 en het kennen van feiten begrippen en werkwijzen om de taken die bij i in het derde voortgangsverslag van de cv en en 2 genoemd zijn welbewust uit te kunnen geeft deze commissie tamelijk gedetailleerde voeren letterkunde 3 voorstellen voor een nieuw eindexamen neder uit de verantwoording cven 1990 p 2 5 lands voor havo en v wo de meeste reacties op blijkt wat de bedoeling van de cv e tv is van let deze voorstellen hadden betrekking op de on terkunde t een gemeenschappelijk schoolonder derdelen mondelinge taalvaardigheid lezen en zoek waari n schrijven ze waren over het algemeen gema de toetstechnische kwaliteit bevorderd wordt tigd positief over literatuur werd niet zoveel door de gelijkheid in opgave de directe koppeling 199 1 i m oe r i i aan het genoten onderwijs en het niet vermengen met ervaring ook aan bod komen in de eindexa andere vaardigheden e n menklas wordt het gehele dossier beoordeeld een garantie gegeven wordt voor gemeenschappe eventueel aan de hand van een eindgesprek lijkheid en kwaliteit van het literatuuronderwijs sommige collega s zien al stapels boekversla gen van gemiddeld twintig pagina s voor zich laten we deze doelstellingen eens nader be liggen die allemaal in dat ene jaar moeten wor zien het gemeenschappelijke geldt alleen voor de den nagekeken dat zijn onterechte spookbeel leerlingen uit een groep lezen we op p 6 van den zelf werk ik met een leesenquete van twee het voortgangsverslag desgewenst een school bladzijden a4 formaat daarin geeft de leer of verzameling scholen staat er tussen haakjes ling antwoorden op zowel tekstbestuderings achter dat zal dus wel per school geregeld vragen als op tekstervaringsvragen het nakij worden behalve op onze oostelijke school en ken ik geef er geen cijfer voor is een fluitje zodoende kan er een directe koppeling aan het ge van een cent mits je het boek zelf gelezen hebt noten onderwijs tot stand komen maar van gelijk en de tekstervaringsvragen voorkomen het uit heid in opgave komt niets terecht of het moet treksellezen voor de leerlingen van een groep gelden ook de gemeenschappelijkheid en de kwaliteit van het wat zijn nu de doelstellingen van de cv en met literatuuronderwijs kunnen nooit gegarandeerd het leesdossier in het voortgangsverslag staan worden als de vijf verplichte werken per groep ze op p 25 genoemd worden vastgesteld vergroting van de rechtsgelijkheid en kwaliteit blijft over het niet vermengen met andere vaardig door minimumeisen betreffende de omvang en heden nu is er bij schriftelijke toetsing altijd inhoud van de leeslijst en de aard van de be ook sprake van een toetsing van schriftelijke sprekingen d taalvaardigheid of je moet de toetsing via het veilig stellen bevorderen van niet cogni meerkeuzevragen laten plaatsvinden of de tieve omgang met literatuur commissie dat bedoelt betwijfel ik het lijkt er het bevorderen van betrokkenheid bij het meer op dat de c v en vooral leerbare zaken wil lezen toetsen het zal dus vooral over oudere werken ik maak een kanttekening bij het eerste doel gaan de verschillende interpretaties de analyse aangezien er geen enkele norm gesteld wordt en de plaats in de geschiedenis gelezen hoef je met betrekking tot de inhoud van het gelezen de werken dan niet te hebben werk kan er alleen sprake zijn van een rechts maar er zit ook een positief aspect aan deze gelijkheid met betrekking tot de omvang van wijze van toetsen als je dit schoolonderzoek in de leeslijst de plaats laat komen van het gewone literatuur de twee overige doelen zijn eigenlijk in geschiedenis schoolonderzoek ligt de nadruk tegenspraak met het eerste zij kunnen door in ieder geval meer op de literatuur dan op de middel van een leesdossier best verwezenlijkt geschiedenis worden als de tekstbestuderingsopdrachten en dus ook letterkunde i sterk beperkt wor h e t l ees d oss i er den en dat eist eigenlijk een andere visie op literatuuronderwijs voordat ik aan de doelstelling van het leesdos het is jammer dat de c v e n niet heeft durven sier toekom wil ik eerst eens bezien wat het pre kiezen dat blijkt uit de schrijfopdracht voor cies inhoudt op de veldraadplegingen bleek het centraal examen dat blijkt ook uit de dat de wildste indianenverhalen hierover de letterkundetoetsen enerzijds durft de cve n ronde deden en wellicht nog doen zoals ik het tekstervaringsopdrachten in het schoolonder voortgangsverslag heb gelezen moet de leer zoek op te nemen anderzijds staat er zie p 14 ling vanaf de vierde klas vwo twintig en vanaf een hele waslijst aan historische theoretische de vierde klas havo tien boeken lezen en daar en stilistische begrippen besprekingen van maken vier vormen van be sprekingen zijn precies omschreven en zijn gericht op tekstbestuderingsmethoden daar naast moeten besprekingen gebaseerd op tekst 12 moer 1 99 1 i h aalb aar heid van het li ter a tuurprogramma ook van kranten tijdschriften en dergelijke niet dat er per leerling minder gelezen wordt dit brengt me bij de omvang van het litera er wordt door minder jongeren gelezen als tuurprogramma i n feite is dit programma een we de leesbereidheid van leerlingen niet meer uitbreiding van de bestaande praktijk ik ken weten te stabiliseren moeten we vrezen dat we geen school waar en uitgebreid aan literatuur straks groepen burgers hebben die door een geschiedenis gedaan wordt en uitgebreid met gebrek aan leesvaardigheid niet meer voldoen tekstervaringsopdrachten gewerkt wordt de kunnen communiceren in onze maatschap de cv en heeft gemeend de onderwijstijd te pij moeten verdelen weliswaar niet bedoeld als maar er is wellicht ook een verband met voorschrift maar die verdeling geeft de docen schrijfvaardigheid is het inderdaad zo dat die ten een indicatie van de onderwijstijd die in het vaardigheid bij vwo en havo leerlingen ach algemeen nodig geacht wordt om de kandida teruit is gegaan elke leraar die sinds 1975 les ten goed voor te bereiden op de verschillende geeft zal beamen dat er steeds minder echte examenonderdelen cven i99o p ao voor boekenwurmen zijn en juist die boekenwur literatuuronderwijs blijft 35 procent gereser men zo zal diezelfde leraar zeggen zijn meestal veerd taalvaardigheid krijgt 55 procent en ook de goede schrijvers to procent mag de docent zelf bepalen als dat verband er is waarom dan die strikte de cv en is uitgegaan van de minimumtabel scheiding tussen literatuur en taalvaardigheid en acht een lesuur per week voor literatuur dus in de jaren zeventig liet je leerlingen in groep voldoende voor de realisering van het uitge jes werken aan de interpretatie van een gedicht breide literatuurprogramma in dat ene uur tien jaar later noemde je dat een probleemop wordt dus de niet cognitieve omgang met lite lossende discussie en nu zou dat prachtig een ratuur veilig gesteld en bevorderd en wordt toets mondelinge taalvaardigheid kunnen zijn de betrokkenheid van de leerling bij het lezen waarom komt bij gericht schrijven die leraar bevorderd ander vak toch zo vaak om de hoek kijken gezien de onvrede in de maatschappij over waarom kun je een eindexamenleerling niet de taalvaardigheid van de vwo en havo verplichten een essay over een letterkundig on abiturienten heeft de cven blijkbaar gekozen derwerp te schrijven voor taalvaardigheid dat past in de no nonsense mentaliteit van het afgelopen decen de minister van wvc heeft het in zijn letteren nium in het kies exact pakket van de meid nota van 1988 als volgt geformuleerd het doel die zich op haar eigen toekomst voorbereidt van het letterenbeleid is het bevorderen van een meiden lezen geen damesromans laat staan zo intensief mogelijk literair communicatie gewone romans en wat heb je nu aan litera proces waarbij zoveel mogelijk personen tuur straks krijgen we gewoon nederlands a zo intensief mogelijk deel hebben aan een li taalvaardigheid en nederlands b literatuur terair aanbod van zo hoog mogelijk niveau in het gunstigste geval is na 1992 een van de ministerie wvc 1988 p ia aan de leraar ne twee verplicht derlands de taak om zijn leerlingen in staat te stellen na de school vrijwillig aan dat literair waarom literatuur communicatieproces deel te nemen dat kan alleen als die leerling ook na school wil lezen en het nut van literatuur allereerst is litera als hij een positieve leesbereidheid heeft en tuur ook een oefening in leesvaardigheid de houdt steeds grotere weerstand van leerlingen tegen de vergroting van de leesbereidheid zou het het lezen heeft ook gevolgen voor de leesvaar primaire doel van literatuuronderwijs moeten digheid in de periode tussen 1 9 7 5 en 1985 is de zijn het gaat daarbij om de lezer en dus indi gemiddelde leestijd van jongeren tussen de 12 rect ook om de schrijver van morgen met alle en t9 jaar gedaald van 4 9 tot 3 3 uur per week respect voor het belang om leerlingen te wijzen zo blijkt uit het tijdsbudgetonderzoek van het op een culturele traditie vind ik toch dat grote sociaal en cultureel planbureau uit 1985 dat nadruk op literatuurgeschiedenis een negatieve geldt voornamelijk het lezen van boeken maar invloed op dit doel zal hebben daarom moet 1991 1 moer 1 3 de c ven kiezen voor het beleven van literatuur amos van gelderen en tegen het leren van literatuur en ook voor meer aandacht voor literatuur dan in een lesuur mogelijk is als de cv en deze voorstellen wil realiseren functionele dan kan ze maar een advies aan de staatssecre taris geven meer ruimte voor nederlands op spreekvaardigheid het lesrooster waar die ruimte vandaan moet komen de letterennota ministerie wvc 1988 c i t o spreektoetsen getoetst p 117 geeft een mogelijk antwoord niets geen kies exact deze samenleving heeft geen behoefte aan exactheid maar aan creativi teit in 1987 bracht het c izo een pakket met spreektoetsen uit bedoeld voor lao tvinvo het stimuleren en on literatuu r dersteunen van spreekvaardigheidsonderwijs is een be langrijk doel van dit pakket dit onderwijs is nu weer bonset h moedertaal als arena de commissie volop in de belangstelling naar aanleiding van de braet kritisch gevolgd in moer i99o i p 3 9 werkzaamheden van de commissie vernieuwing cvex voortgangsverslag nr 3 voorlopige voor eindexamenprogramma s nederlandse taal en let stellen eindexamenprogramma s nederlandse terkunde cvetv de discussies rondom deze werk taal en letterkunde voor vwo en xnvo z pl zaamheden hebben duidelijkgemaakt dat in het voort 1990 gezet onderwijs nauwelijks sprake is van systematisch gielen p x noe literatuuronderwijs een spreekvaardigheidsonderwijs hoe halen we de spreek zure appel in moer i99o r p io 1 9 vaardigheid uit het slop en kunnen de cito toetsen glopper k de e van schooien de inhoud van ons hierbij helpen een en ander was voor amos van de examens nederlands voor havo en vwo am gelderen aanleiding de toetsen eens kritisch onder de sterdam s co i99o s c o rapport 243 loep te nemen hendrix ton c v e tv reactie op h bonsets moedertaalonderwijs als arena in moer 1990 3 p io8 io9 van het cito zijn we gewend dat het toetsen ministerie van wvc nota letterenbeleid rijs uitgeeft waarmee leerresultaten van leerlingen wijk november 1988 kunnen worden gemeten deze toetsen hebben noe x hoe verder over vernieuwing van de vaak een dubbele functie aan de ene kant kun eindexamenprogramma s havo vwo in moer nen ze gebruikt worden om de vaardigheden 1989 4 p 17 6 i 8 0 van individuele leerlingen op de proef te stel noe x een vreemde eend in de bijt een inter len aan de andere kant om het gegeven onder view met hans goosen in moer i99o 6 wijs op zijn effecten te toetsen het hoeft dus p 208 212 niet te verbazen dat onderwijs zich vaak richt sluis k is functioneel schrijven het nieuwe exa naar de inhoud van de toetsen menheil in moer 1988 1 p 2 7 het is echter nogal ongewoon dat het cito veur w van der wordt het kind met het badwa toetsen uitgeeft voor onderwijs dat nog niet ter weggegooid een reactie op de preadviezen gegeven wordt met de bedoeling dat het wel letterkunde aan de c v e n in moer 1990 4 gegeven zal worden toch is dit wat er met de p 1 3 2 i 0 spreektoetsen nederlands lbo mavo aan de hand verover d creativiteit gewenst het voorgangs is verslag van de commissie vernieuwing eind men kan zijn bedenkingen hebben bij een examenprogramma s nederlandse taal en dergelijke opzet onderwijs moet immers letterkunde vwo en havo in moer 1989 6 vorm gegeven worden door leraren vakdidac p 25a 258 tici en leerplanontwikkelaars toetsdeskundi gen moeten zich bij hun leest houden toch ben ik van mening dat dit initiatief van he t 14 moer 1991 1