Davut, Canan en de schildpad: over (taal)onderwijs in een meertalige klas

sjaak kroon jan sturm davut canan en de schildpad over taal onderwijs in een meertalige klas 1 inleiding in de maatschappelijke discussie over nederland als multi etnische multiculturele en meertalige samenleving zijn zoals bekend veel zeer uiteenlopende en vaak tegenstrijdige stemmen te beluisteren kroon 1994 aan de ene kant van het spectrum is er de opvatting die uitgaande van een al dan niet cultuurrelativistisch min of meer pluralistisch vertrekpunt het multi karakter van de huidige en vooral toekomstige maatschappij als een positief gegeven beschouwt als een verrijking van de als homogener gepercipieerde voorbije samenleving aan de andere kant staat de opvatting die vanuit een eerder assimilationistisch perspec tief inzet op aanpassing van leden van etnische minderheidsgroepen aan de nederlandse taal normen en cultuur tussen deze twee extremen bevindt zich een hele reeks genuanceerdere opvattingen opmerkelijk in die reeks is de opvatting die etnische verschillen min of meer als gegeven beschouwt problemen die die verschillen met zich meebrengen worden genegeerd eenzijdig opgelost of in wederzijdse samenwerking weggewerkt leeman 1994 racistische extreem rechtse en nederland is vol standpunten plaatsen zich onzes inziens buiten het legale en of legitieme maatschappelijk discours wat niet wil zeggen dat het negeren daarvan onder alle omstandigheden de beste reactie is een pluralistische visie komt onder andere tot uitdrukking in het bekende artikel 8 lid 3 van de wet op het basisonderwijs dat bepaalt dat het onderwijs er mede van uit gaat dat de leerlingen opgroeien in een multiculturele samenleving in een strikt pluralistische interpretatie kan dit artikel waarschijnlijk alleen zo worden uitgelegd dat het onderwijs alle leerlingen autochtone en allochtone op alle scholen zwarte en witte door vormen van intercultureel onderwijs laat kennismaken met aspecten van nederland als multiculturele samenleving daarbij aandacht bestedend aan cognitieve attitudinele en vaardigheidsdoelen delnoy 1995 een assimilationistische visie is bijvoorbeeld bespeurbaar in de steeds opnieuw opduikende discussie over het niet toestaan van hoofddoekjes op school maar ook in de systematische besluiteloosheid als het gaat om een cultuurpolitieke stellingname ten aanzien van de vraag op welke wijze welke talen van welke allochtone etnische minderheidsgroepen in het onderwijs aan de orde moeten komen lucassen kobben 1992 broeder extra 1996 omdat het officiele minderhedenbeleid opteert voor integratie met behoud van eigen identiteit een typische tussenpositie is ook daarin op tal van punten de spanning tussen pluralisme en assimilatie voelbaar kroon vallen 1995 spiegel 14 1996 nr 1 27 53 de maatschappelijke en politieke discussie vindt uiteraard ook op school plaats in de lerarenkamer in de klas in de gangen en op het schoolplein ook daar zien we uitingen van zowel een meer pluralistische als een meer assimilatio nistische opvatting en van alles wat daar tussen zit de eerste kan bijvoorbeeld ten grondslag liggen aan de inspanningen van veel leerkrachten om allochtone leerlingen zich thuis te laten voelen op school om een positieve houding aan te nemen ten aanzien van culturele en talige diversiteit en variatie en om niet de nederlandse norm als de maat van alle dingen te beschouwen de andere opvatting komt bijvoorbeeld tot uitdrukking als de schoolregels al dan niet expliciet geformuleerd het gebruik van bijvoorbeeld turks in de klas verbieden de achterliggende gedachte kan dan zijn dat het spreken van de eigen taal een sta in de weg is voor de verwerving van het nederlands beide opvattingen zijn dus in het onderwijs terug te vinden vaak bij verschil lende leerkrachten maar misschien wel even vaak bij een en dezelfde leerkracht dan hoeft er voor die leerkracht geen beleefde tegenstrijdigheid op te treden binnen zijn haar perspectief het verbieden van turks in de les blijkt immers heel goed hand in hand te kunnen gaan met een positieve attitude ten aanzien van datzelfde turks als onderdeel van de veronderstelde eigen identiteit van leer lingen van turkse herkomst crooymans evers 1993 documenteren de al genoemde tussenpositie in het onderwijs hun onderzoek laat zien dat in de door hen geobserveerde lessen etnische culturele en talige verschillen meestal worden genegeerd of eenzijdig als een probleem van kinderen in achterstandssituaties worden gecategoriseerd aan de hand van lesfragmenten die gekozen zijn uit een week geobserveerd en geregistreerd onderwijs op een basisschool proberen we in dit artikel nader in te gaan op de vraag hoe de betrokkenen in de praktijk reageren op etnische culturele en talige diversiteit we analyseren daartoe eerst twee fragmenten waarin sprake is van het gebruik van etnische minderheidstalen daarin blijkt de spanning tussen pluralisme en assimilatie tussen acceptatie van verschil en onbedoelde neiging tot homogenisering goed voelbaar in beide gevallen blijkt een primair onbewuste en over het algemeen niet beoogde maar institutioneel bepaalde homogenisering de krachtigste uitwerking te hebben waarom dat zo is proberen we te begrijpen aan de hand van een analyse van een derde fragment2 vooraf maken we enkele beperkte methodologische opmerkingen bij ons onderzoek met name bij het centrale begrip practical professional knowledge 3 en presenteren we een kort portret van de case study school4 2 onderzoek in onderwijspraktijken5 een belangrijke vraag is hoe reacties op de multietnische multiculturele en meertalige samenleving in onderwijspraktijken onderzocht moeten worden daarop geeft onzes inziens de traditie van de etnografische analyse van onderwijs 28 processen ethnography of schooling een overtuigende antwoord vgl bijv delamont beynon atkinson 1988 hammersley 1990 vooral de analyses die zich vanuit een comparatief perspectief richten op het onderzoek van onderwijs leerprocessen die met andere woorden basisstructuren van een bepaalde onder wijscultuur proberen te reconstrueren vanuit een vreemd perspectief kunnen in dit verband als model dienen vgl spindler spindler 1987 en toegepast op het standaardtaalonderwijs herrlitz 1993 en 1994 ter illustratie van de traditie waarin ons onderzoek past gaan we kort in op een studie van de amerikaanse anderson levitt 1987 naar het aanvankelijk leesonderwijs in frankrijk onder de sprekende titel cultural knowledge for teaching first grade an example from france geeft zij een samenvatting van dat onderzoek binnen een amerikaanse perspectief voerde zij dat in 1978 1979 op franse basisscholen uit in het kader van dit artikel vinden we drie aspecten van haar studie het bespreken waard de nadruk op de praktische kennis practical professional knowledge van de leerkracht de etnografische methodologie de inzichten in de relatie tussen de praktische kennis en de retoriek dat wil zeggen de kennis waarop het praten over goed onderwijs berust het object van haar etnografische studie cultural knowledge for teaching definieert anderson levitt 1987 174 als volgt this report concerns teachers practical professional knowledge their savoir faire or knowhow neither what they think nor what they do but what they think as they are doing what they do knowledge then is a shorthand term for the beliefs values expectations mental models and formulas for doing things which the teachers use in interpreting and generating classroom events bij de practical professional knowledge van leerkrachten gaat het met andere woorden om structuren van elementen die door de leden van de beroepsgroep sociaal gedeeld worden volgens anderson levitt liggen zulke structuren van gedeelde praktische kennis bijvoorbeeld ten grondslag aan de planningsfasen van het aanvankelijk leesonderwijs de opdeling van het schooljaar volgens de kalender van de katholieke feest dagen de indeling van leerlingen in niveaugroepen goede lezers versus zwakke lezers het gebruik van allerlei onderwijsleermiddelen boeken bord lei potlood vulpen etc de speciale behandeling van zwakke leerlingen 29 anderson levitt betoogt dat die praktische professionele kennis van het onderwijs met name in tegenstelling tot de retoriek over het onderwijs niet zozeer door theorieoverdracht in de lerarenopleiding gevormd en ontwikkeld wordt eerder gebeurt dat door de socialisatie in de school en het team de eigen school ervaringen dus het voorbeeld van collega s de verwachtingen van leerlingen en ouders en de invloed van sectieleiders blijken van doorslaggevender belang vgl anderson levitt 1987 187 190 the beliefs values expectations mental models and formulas for doing things which the teachers use in interpreting and generating classroom events a w 174 die karakteristiek zijn voor de praktijk van een schoolvak worden juist door de deelname aan die praktijk overgedragen ze vinden hun basis in het sociale handelen in de school en het onderwijs en niet in de overdracht van pedagogische vak didactische of vakwetenschappelijke inzichten anderson levitt maakt dit plausibel voor de professionele kennis van leerkrachten maar waarschijnlijk geldt ook voor leerlingen dat hun overtuigingen waarden en mentale modellen vooral interactief dat wil zeggen door deelname aan het proces van het goeddeels inofficiele en subculturele sociale handelen in de school bepaald worden en veel minder door officiele leerplannen en leerinhouden wat kan die professional practical knowledge nu over multi etniciteit multi culturaliteit en meertaligheid behelzen is er in de overtuigingen waarden en mentale modellen die er deel van uitmaken plaats voor meertalige leerlingen uit andere etnische groepen en andere culturele tradities zijn de handelingsschema s die het gangbare onderwijs constitueren toepasbaar in een talig en cultureel heterogene groep en in talige situaties die door heterogeniteit van talen en culturen gekenmerkt worden anders gezegd wat is de plaats van de concepten pluralis me en assimilatie die we zo duidelijk aantreffen in het onderwijs politieke discours en in de onderwijsretoriek in de professional practical knowledge van de beroepsgroep van leerkrachten is de spanning tussen pluralisme en assimilatie tussen acceptatie van verschil en neiging tot homogenisering en alle daartussen liggende posities in de practical professional knowledge van leerkrachten terug te vinden en zo ja welke invloed heeft die dan op het concrete handelen practical professional knowledge is gedeelde kennis die enerzijds gefundeerd is in de gemeenschappelijke praktijk van sociaal schools handelen van de beroeps groep en anderzijds aan die gemeenschappelijke praktijk ten grondslag ligt practical professional knowledge is reconstrueerbaar door de analyse en interpre tatie van documenten die systematisch in een etnografisch corpus verzameld zijn in het kader van case studies over de praktijk van schools handelen de analyse en interpretatie richt zich daarbij met name op events incidents en key incidents sleutelpassages in de documenten van een case waarin concepten uit de professional practical knowledge ontsleuteld kunnen worden nauwkeuriger gezegd niet de gebeurtenissen zelf uit de onderzochte gedeelde praktijk vervullen 30 die sleutelfunctie maar de documenten meestal teksten dat wil zeggen transcripten van verbale communicatie in het onderwijs in vergaderingen in interviews etc erickson 1985 108 omschrijft een key incident als volgt a key incident is key in that the researcher assumes intuitively that the event chosen has the potential to make explicit a theoretical loading a key event is key in that it brings to awareness latent intuitive judgments the analyst has already made about salient patterns in the data once brought to awareness these judgments can be reflected upon critically zulke incidenten zullen we in het nu volgende analyseren maar eerst portretteren de school en de groep waar de data verzameld werden 3 een portret van de onderzoeksschool de lantarenschool is een multietnische meertalige stadsschool die min of meer representatief is voor kleinere stadsscholen in onderwijsvoorrangsgebieden de algemene en specifieke onderwijsproblemen die in alle scholen voorkomen komen op zulke scholen onverhulder aan het licht het portret probeert een indruk te geven van het dagelijkse schoolleven zoals dat zich op weg naar school op het schoolplein en in de klas afspeelt op weg naar schoof1 de huizen in de wijk waar de lantarenschool staat zien er wat vervallen uit in sommige straten wonen nogal wat studenten er zijn diverse koffieshops gevestigd in de belangrijkste winkelstraat van de wijk doen mensen van verschillende herkomst boodschappen nederlanders turken marokkanen surinamers en antillianen er zijn verschillende etnische ondernemingen vuilnis zakken staan op de stoep de eigenaar van een matrassenwinkel heeft een paar matrassen bij het vuilnis gelegd bij een winkel met tweedehands spullen zitten drie turkse mannen op stoelen uit het assortiment koffie te drinken een vrouw met een kinderwagen loopt voorbij haar roze trainingspak steekt fel af bij de donkere kleren van de turkse mannen even verderop torent een oerdegelijke goed onderhouden molen boven de wijk uit hij is in gebruik als erotheek achter de molen doemt dan de lantarenschool op een intimiderend bakstenen gebouw van twee verdiepingen uit 1902 met een gietijzeren hek eromheen enkele ramen op de bovenste verdieping zijn dichtgetimmerd daarachter bevindt zich de gymzaal het gebouw is in zijn geheel donkerbruin geschilderd van de verflaag zijn graffiti makkelijker te verwijderen dan van baksteen de school en het schoolplein liggen een stuk hoger dan de straat vanaf de straat ziet de lantaren school er uit als een onneembare vesting 31 op het schoolplein op het schoolplein doet een groepje nederlandse en turkse kinderen een kring spel daarbij zingen ze met zijn allen een turks liedje yo yo yoki yo yo yoki yoki yoki yoki yoki yoki yoki arabistan bulgaristan arabie bulgarije belqka 9ika ika belgie gie gie bel