De b-oo-m en het bos – Concentratie op details in het aanvankelijk leesonderwijs

anne nederkoorn speerpunt de b 00 m en het bos concentratie op detail s lezen in het aanvankelijk leesonderwijs vorig jaar september is begonnen met de nascholingscursus speerpunt lezen de cursus is bedoeld voor onderwijzers ter verbetering van het aanvankelijk leesonderwijs frater caesarius mommers de maker van de methode veilig le ren lezen is mede verantwoordelijk voor de nascholingscursus mommers wil wel toegeven dat de hele gang van zaken rond het speerpunt lezen een princi piele herziening van het aanvankelijk leesonderwijs heeft uitgesloten maar daar is hij ook niet rouwig om alternatieve benaderingen zegt hij zijn meestal ideologieen die niet empirisch zijn getoetst en vermoedelijk nog meer leermoei lijkheden ten gevolge hebben in didaktief mei 1986 p 16 anne nederkoorn is studente nederlands aan de universiteit van amsterdam in dit artikel geeft ze aan dat de nascholing op een zeer wankele wetenschap pelijke basis steunt ze betoogt dat het etiket wetenschappelijk onderbouwd geen garantie vormt voor de kwaliteit van de nascholing het deel met conclu sies vertaling en toelichting laat zien welk concreet materiaal en welke be werking daarvan aan de strekking van het artikel ten grondslag liggen en het kan worden beschouwd als een kijkje achter de schermen om de lijn van het stuk te kunnen volgen is het niet perse nodig alles achter de schermen te heb ben gezien uit onderzoeken zijn tegenvallende lees en men de overheid subsidieert onderzoek en schrijfprestaties van schoolgaande kinderen projectactiviteiten ter verbetering van het aan naar voren gekomen vankelijk leesonderwijs zodoende kon bijvoor veel volwassenen geven zich op voor een beeld het nascholingspakket speerpunt lezen lees en schrijfcursus om alsnog te leren lezen voor onderwijzers worden ontwikkeld en schrijven met behulp van dat pakket worden al sinds deze gegevens hebben ertoe geleid dat het augustus vorig jaar nascholingscursussen ge belang van goed lees en schrijfonderwijs de geven de nascholing heeft tot doel onderwij laatste tijd extra onder de aandacht is geko zers te leren diagnostiserend onderwijzen 11 dat betekent dat leerkrachten wordt geleerd voorkomen van leesmoeilijkheden bij kinderen om tijdens het onderwijzen aan te sluiten op in nederland konden brus en mommers in de mogelijkheden en behoeften van de leerlin 1978 een soortgelijk project beginnen dankzij gen van dongen 1984 p 8 dat daarmee subsidies van de stichting voor onderzoek van niet letterlijk bedoeld wordt wat er staat het onderwijs svo en van het ministerie van wordt duidelijk uit de toelichting bij het daar onderwijs en wetenschappen toe ontwikkelde materiaal de map gebruik in een voorbereidend onderzoek bestudeerde makend van de map zou de leerkracht zich het instituut voor onderwijskunde te nijmegen scherper bewust worden van het verschil tus het project van malmquist en de mogelijkhe sen de feitelijke leesvaardigheid van elk der den om het aan de nederlandse situatie aan te leerlingen en de leesvaardigheid die door de passen 1978 79 van 1979 tot 1983 vond leesmethode wordt verondersteld het gaat het eigenlijke project plaats dat was de ont blijkbaar niet om de mogelijkheden en behoef wikkelingsfase waarin vier verschillende groe ten die de leerlingen zelf voelen maar die aan pen mensen met elkaar samenwerkten hen worden toegeschreven uitgaande van de zo was er een groep onderzoekers aan de uni eisen van de methode concreet betekent dat versiteit van nijmegen die regelmatig artikelen voor onderwijzers en leerlingen dat ze zich nog publiceerde over haar bevindingen een pro eens extra moeten inspannen om met de me jectgroep ontwikkelde het materiaal waarmee thode in de pas te blijven stapje voor stapje de onderwijzers zouden gaan werken een zonder ruimte en tijd voor andere leermanieren aantal begeleiders ondersteunde leerkrachten waarin door de methode niet is voorzien leer van eerste klassen bij het gebruik van het ma lingen blijven onwetend over de zin en de con teriaal tenslotte verleende een aantal leer text van de deeltjes leerstof die zij krijgen aan krachten en leerlingen van eerste klassen hun geboden daardoor blijven ze ook het inzicht medewerking missen in het verband tussen nieuwe kennis parallel daarmee bestonden de werkzaamhe elementen en de kennis en ervaring die ze al den binnen het project uit bezitten wanneer leerlingen op zo n manier wetenschappelijk onderzoek gebaseerd op iets moeten leren is hen niet duidelijk dat ze literatuurstudie en bevindingen uit testme daar zelf wijzer van kunnen worden dat ze er tingen voor zichzelf wat aan hebben daarbij kan ik materiaalontwikkeling gebaseerd op de re me voorstellen dat voor sommigen het idee sultaten van bovengenoemd onderzoek leren doe je voor de juf de meester een cij het uitproberen van het materiaal de bege fer een plaatje geen voldoende motivatie is leiders legden het gebruik van de map uit om schijnbaar zinloze losstaande oefeningen aan de leerkrachten als iets waardevols te accepteren het werken in de praktijk de leerkrachten gebruikten hun inzichten om de leerlingen toch is er bij de ontwikkeling van de nascho des te beter te onderwijzen ling blijkbaar vanuit gegaan dat het zin heeft op deze fase zou een evaluatie onderzoek om kinderen voor wie de door de methode hebben moeten volgen maar hoewel het in aangewezen weg slecht begaanbaar is geble de bedoeling lag om na te gaan hoe de groot ken te dwingen zich toch over dfe weg naar schalige verspreiding van de projectop het einddoel te begeven door oefening en her brengsten verloopt is het om verschillende re haling van voor die leerling moeilijke stappen denen nog niet mogelijk gebleken een evalua andere beter begaanbare paden blijven voor tie implementatie onderzoek uit te voeren dat hem haar verborgen ook inzicht kan verschaffen in het rendement van het project preventie van leesmoeilijkhe het projec t preventie van lee smoeil ijkhede n den van dongen 1984 p 31 in 1984 is hieraan vanuit de wetenschap een de nascholing en het nascholingsmateriaal zijn studie toegevoegd leesmoeilijkheden naar ontwikkeld in het project preventie van diagnostiserend onderwijzen bij het leren le leesmoeilijkheden brus en mommers zetten zen dit proefschrift van dre van dongen kan het op naar een zweeds voorbeeld in de jaren worden beschouwd als een theoretische on zestig had malmquist in zweden met succes derbouwing van een onderdeel van het pro een project uitgevoerd dat gericht was op het ject namelijk het diagnostiserend onderwijze n 12 bij het leren lezen van dongen schrijft in waarop het onderzoek is opgezet en het on deze studie wordt op exemplarische wijze de derwerp wordt benaderd zijn betekenis van wetenschappelijk onderzoek 1 lets leren is iets kunnen reproduceren voor de onderwijspraktijk aan de orde gesteld dat iets geleerd is blijkt uit de vaardigheid het exempel betreft het concept leesmoeilijk het geleerde te kunnen reproduceren op p 8 heden p 7 wordt een overzicht van de veronderstelde de studie die in boekvorm is verschenen pre leerfasen interne leerprocessen en de daar tendeert van groot belang te zijn voor de on bij geschikt geachte onderwijsactiviteiten ge derwijspraktijk op de achterkant van het boek geven de leerkracht biedt de leerstof aan de staat dat het bedoeld is voor mensen die in leerling neemt er kennis van de leerkracht hun directe omgeving kinderen met leesmoei maakt het belang van de stof duidelijk en sti lijkheden kennen en voor leerkrachten bege muleert daarmee het verlangen van de leerling leiders nascholers curriculumontwikkelaars zich de stof te willen eigen maken door oefe onderzoekers beleidsfunctionarissen enzo ning en herhaling het onderwijs doet een be voorts biedt dit boek een beschrijving roep op het geheugen van de leerling de leer van de wijze waarop leesmoeilijkheden in het ling reproduceert de leerstof de gereprodu onderwijs feitelijk ontstaan wat de achter ceerde hoeveelheid leerstof en de snelheid grond daarvan is en wat eraan te doen is in waarmee de stof gereproduceerd wordt wor de onderwijspraktijk in het boek zou nauw den de resultaten van de leerlingen genoemd keurig worden beschreven hoe kinderen leren een verbetering van de resultaten komt over lezen in de eerste klas en op welke punten ze een met een verbetering van het onderwijs vastlopen vervolgens wordt in het boek aan p 27 gegeven hoe gewone leerkrachten op gewone 2 het leren lezen geschiedt in stapjes na el scholen met beperkte middelen en met weinig kaar de elementaire leeshandeling wordt op extra werk het aantal kinderen met leesmoei p 105 en p 107 als de volgende procedure lijkheden kunnen verminderen voorgesteld inzien dat je van links naar rechts de nascholing en het daarbij ontwikkelde ma moet werken het kunnen onderscheiden van teriaal zijn beperkt gebleven tot de traditione de afzonderlijke lettertekens aan elk letterte le leermethode van veilig leren lezen en let ken een klank kunnen koppelen de afzonderlij terstadl terwijl ze nou juist zijn bedoeld voor ke klanken op volgorde kunnen onthouden die leerlingen voor wie die methode van het aanle klanken na elkaar verbindend kunnen uitspre ren en trainen van een aantal deelvaardighe ken er betekenis aan kunnen geven den niet doelmatig is gebleken je mag ver 3 een hierarchische visie op mensen in hun wachten dat de keuze voor de in de nascho functies wetenschappers bepalen wat voor ling gepresenteerde aanpak ter verbetering van leerkrachten het beste is hoe en waarin ze het aanvankelijk leesonderwijs wel ergens we moeten worden nageschoold wetenschappers tenschappelijk wordt verantwoord geven aan hoe leerkrachten op hun beurt kun hoe dat gebeurd is en vanuit welke uit nen bepalen wat voor de kinderen het beste gangspunten heb ik proberen te vinden in de is studie van dre van dongen het bleek nodig 4 er zijn ideale leerlingen zij vormen de zo om het proefschrift als geheel te analyseren genaamde normgroep aan de hand daarvan want al is het boek dan bedoeld voor een kunnen uitvallers worden gedefinieerd voor breed publiek zie achterzijde de taal waarin de nascholing geldt iets dergelijks uitgegaan het geschreven is doet anders vermoeden wordt van de ideale leerkracht waartegen na een eerste lezing was mij in elk geval dui over een zwakke leerkracht staat de op delijk dat hoe je ook kunt twijfelen aan het vatting die we in het project preventie van nut van bepaalde metingen uitgedrukt in on leesmoeilijkheden hebben iedere leerkracht derzoekscijfers en gerangschikt in tabellen dient een beetje beter te worden het voor de conclusies die van dongen eraan verbindt deel van deze benaderingswijze is dat in prin volledig controleerbaar zijn maar wel op cipe iedere leerkracht kan profiteren van deze grond van de reeds eerder gevonden meet re innovatie sultaten en op basis van bepaalde uit net als voor de leerlingen geldt voor de leer gangspunten die niet ter discussie staan krachten dat zij een bepaalde hoeveelheid uitgangspunten die inherent zijn aan de manier leerstof onder de knie moeten krijgen iedere 13 leer k racht moet kunnen instappen w ij ver van leerlin g en om een t echni e k d oe lmatig te moeden dat d it gelukt is met de zg n map g e b ruiken niet als gel d i g e a an w ijzing voor het uit het project p reventie van leesmoeilijkheden be h eersen van die deelvaardig heid aange p 254 merkt 5 k inderen mogen niet creatief zijn in een 7 wetensch a ppelij k on d erz oek staat los v a n van de controletaken uit veilig leren lezen de pra k tijk h et is een ei g enso o rtig e activi s t aa t de vol g end e opdracht teit h et heeft een ei g en w erk wij z e een ei gen referentie k ad er en een eigen o pb ren gst nl kennis v an d ongen wil niet v a llen in de val kuilen van het actieond erzoe k praktij k en onderzoe k h e bb en el kaar af e n toe iet s te zeg gen p 306 ij j i pi b ovengenoemd e uitgangspunt en zijn slechts pii binnen een beperkt gebied g el d ig namelijk het p p zet een kringetje om gebied van theorie hy p o these s a bstrac t d en het woord dat bij het ken d e conclusies d ie van d ongen t re kt in plaatje hoort zijn proe fschrift g el den d erhalve oo k slechts binnen datz el fd e g e b ie d ee n interpretatie is de ju i ste je moet pij l k i e zen rups of bord zijn uitgesloten voor een indruk van de stre kk ing van de stu 6 in het psychologisch onderzoek wordt er die van d re van d ongen d e w ankele motivatie vanuit gegaan dat vorderingen en prestaties voor b e paal d e keuzes en het d ikw ijls misl e i gemeten moeten worden door middel van dende en ondoorzichtige kara kter van weten toetsen en testen andere man ieren om erach scha p pelijk taalge b ruik vol g t hieron d er een ter te komen of een k i nd zich bepaalde vaar w eer g ave van het meren d eel van d e in de stu digheden heeft eigen gemaakt komen niet aan d ie g etrokk en conclusies met toelich ting en zo bod zo wordt in het onderzoek het vermoge n letterlijk mogelijke vertalingen ernaast het proef schrift van dr e van donge n d e conclusies op een rijtje vertaling van de conclusies en toelichting p 22 volgens malmquist is het mogel ijk om het aantal kinderen met lees en spe l l i ngmoei een onderwijzer moet kunnen voorzien welke lijkheden aanzienl ijk te verminderen i n leerjaar leerlingen met welke onderdelen van lezen 1 t m 3 van de lagere school n i et slechts moeilijkheden zullen krijgen hij moet niet d m v remedial teaching maar voordat de meer van een kind vragen dan het kan moei lijkheden zich al s zodanig openbaren se cundaire preventie daa rt oe dient een leer kracht d i agnostiserend te kunnen onderwij zen wat w i l zeggen dat de leerkracht de vaar d i gheid bezit om het onderwij s af te stemmen op de mogelijkheden en behoeften van de l eerlingen p 38 wetenschappelijk onderzoek en het praktische onderwijs zijn activiteiten die zich op verschillend vlak afspelen en die eigen uitgangspunten referentiekaders en op brengsten hebben maar die door een voortdu rende dialoog elkaar in hoge mate kunnen beinvloeden 14 p 39 vanuit de sta rt vraag naar de over b ij het z oe k en naar een oplossin g voor k in d e eenstemm i ng tussen het concept leesmoeilijk ren met leesmoeilijkhe d en b e g int v an d on gen heden en het ve rschijnse l lees uitvallers met de vol g ende vraag z ijn d e k en m erk en d ie wordt een l ijn uitgezet die er mogelijk toe m en in t heorie als leesmoeilij kh eden aan kan bijdragen dat minder kinderen leesmoeilijk m er kt van toepassin g o p k inderen d ie niet heden krijgen i n het onderw ijs overg aan om d at z e niet g oed g enoe g he bben leren lezen p 4 5 al jaren blijkt een g rot e g roep l ee r l in gen ca 15 000 p er sc h ool j aa r tot d e uit v a l lers te behoren r uim drie vier d e d ee l van de ze g roep leerling en bezit volgens hun lee r kracht een z w ak k e leesvaard ig hei d d e ze groep noemen we lees uitvallers de vraa g d ie w e ons nu stellen is in hoev e rre hebben d eze lees uitvallers leesmoeilijkheden p 65 wat betreft het exclusiviteitsaspect wanneer aan de hand van testen geconsta kan gesteld worden dat dit niet of nauwelijks teer d w ordt d at een kind niet alleen met lez en van beteken i s is voor het verschijnse l lees achter is bij wat normaal w ord t geacht u itvallen hetzelfde geldt voor de intra klas g enoten of leeftijd maar ook op individuele criterium variabelen intelligentie en gedragstesten laag scoort en uit een bepaald milieu komt kan het toch overgaan zonder problemen met lezen h etzelf d e g eldt wannee r een k in d op gron d van tes t resultaten acht er blij k t te liggen ten op zichte van zichzelf andere eigen ontwikkelingen slechts de inter individuele criterium variabelen lijken relevant te zijn het percentage leesuit er gaan meer kinderen zonder leesmoeilijkhe vallers van het totaal aantal leerlingen daalt den over als hun groepsgemiddelde hoger is naarmate de score s op de norm referenced of hoe meer kinderen met hoge scores in een leestoetsen met een leerjaargebonden norm groep voorkomen hoe minder kinderen er blij hoger worden ven zitten p 66 bij het zoeken naar een geldige defi nitie van leesmoeilijkheden zijn we in feite niet k inderen die in een jaar niet goe d genoe g heb verder gekomen dan de constatering dat de b en leren lezen en schrijven he bb en een lees uitvallers vooral verschillen van de z w a kkere lees en spellingvaard i g hei d d an de overigen m b t hun zwakkere lees en kinderen die w el goed genoeg hebben leren le spellingvaardigheid z en en schrijven p 8 7 wanneer sprak e is van een b e trekke lijk in de p ra ktij k zal gema kkelij k en g oed gewer kt duidelijk omschreven leerstofgebied dat ove r moeten k unnen w orden met het resulta at van gedragen moet w orden aan de leerlin ge n dan de taa kanalyse b iedt de taa k analyse volgens ga g ne ee n volgens het model van gagne de procedure b ruikbare procedure om tot een verant w oorde van gagne moeten de onderwijsactiviteiten planning van het onder w ijs te komen w orden b eschou wd in relatie met de leerfasen d e leerfasen zoud en corresponderen met d e d e kw aliteit van d e taa k analyse k an m en interne leerprocessen die w eer zijn afgeleid vervolgens waarschijnlij k ver b eteren d oor van een algemeen informatie ver w er k in g s zo mogelij k iedere stap uit de proce d u r e te model on d erbouwen met en te toetsen aan beschi k d e procedure heeft drie hoofdstappen 11 een b are onderzoeksresultaten en theorieen of beschrijving van de job task de algemene modellen ond erwijsdoelstellin g en wat moet g eleerd 15 p 88 samenvattend ten behoeve van d e worden in welke achtereenvolgende stappen d i ag nostie k lij k t de t aak analytische p rocedure moet de leerstof woven aangeboden concrete zoa ls gag ne d ie beschrijft brui k baar als een onderwijsdoe l stel l ingen wat moet wanneer heuristiek ge l eerd worden en hoe 2 1 de lee rt aakanaly se wat ksn een leerling getuige bepaalde p 89 omdat veilig leren lezen en letterstad toetsen welke vaardigheden moeten nog de twee methodes zijn die op de meeste l age worden aangeleerd in welke stappen 31 de re scholen gehanteerd worden zal op beide plann i ng van het onderwijs i n d eze fase moet programma s een taakanalyse uitgevoerd d at beheerst worden bepaling in deze fase worden moet dus d at gedaan worden de leerling lee rt dsn dat daarna dat enzovoo rt p 9 0 hoe w el deze elementaire leeshande de materialen en onde rwijsactiviteiten komen ling slech t s e en as p ect van de algemene dus als volgt tot stand doe lstellingen van het aanvankelijk lez en is 11 ervan uitgaande dat een proces moet wor zullen w e haar toch als startpunt nemen bij de den aange l eerd moeten eerst de afzonder l ijke ta ak analyse 1 stappen uit dat proces worden nagegaan waarna de hele procedure stapsgewijs in de deze beslissing houdt wel in dat de inhoud juiste vol gorde kan worden bepaald van aanvankelijk lezen aanzienlijk beperkter 2 1 om een onderwijsplanning te kunnen ma wordt in deze taak analyse het gevaar hier ken moet vervo l gens worden nagegaan wat de van is dat verderop in de analyse uit het oog leerresultaten zi j n op grond van die leerresul wordt verloren dat de doelstellingen van het taten kan het onderw ij splan worden gemaakt aanvankelijk lezen ruimer zijn en dat de ele er wordt een leer h i erarchie opgesteld waarin mentaire leeshandeling slechts een hoewel is vastgelegd welke l eerresultaten zijn bereikt belangrijke ontsleutelingsstrategie is en hoe daarop kan worden doorgegaan wat de volgende stap moet zijn 3 1 op bas i s van de leer h i erarchie gevormd door een lijst bekwaamheden die moeten wor den aangeleerd worden de onderwijsleersitua ti es gepland bij elke leerfase wordt aangege ven wat op dat moment in die fase moet worden gedaan in het onderw ijs en dat moet dan weer aansluiten op het interne leerpro ces dat bij een kind verondersteld wordt zich af te spelen op basis van de procedure van gagne wilde de projectgroep de map voor onderwijzers ontwikkelen maar wilde de procedure suc cesvol kunnen worden gebruikt dan zou het leerstofgebied die vaardigheden in stappen die moesten worden aangeleerd betrekkelijk duidelijk omschreven afgebakend moeten zijn om het model van gagne te kunnen ge bruiken nam de projectgroep slechts een aspect van de algemene doelstellingen van het aanvankelijk leren lezen de elementaire lees handeling dat betekent dat de werkelijkheid vervormd moest worden voorgesteld ten be hoeve van aangepast aan een theoretisch kader p 152 het is niet mogelijk op basis van de de l ees en spe lli ngtoetsen geven niet goed scores op de afzonderlijke lees en spelling aan wie n i et goed genoeg hebben leren leze n 16 toet sen exact aa n te g even w el k e k in d eren uit en schrijven in een jaar e n d aaro m zullen blij leerjaar 1 van het g e woon lager on d erw ijs tot ven zitten de lees uitvallers b ehoren p 159 de groep lees uitvallers blijkt op vrij de g roe p kinde r e n d ie naar h et o ordeel v an de wel alle variabelen m u v sociaal en soc iaal on derw ijz er niet g o ed genoeg h e eft leren leze n emotioneel gedrag lagere scores te behalen en sch rijven in e e n j aar b lij kt ook in w e ten dan de groep overigen sc h a ppelij k e cijfer ma t i g e termen a ls zodanig te kunnen w ord en g e ka ra kteriseerd p 1 6 5 de variabelen uit het longitu d inale op d e lange d uur zijn lees uitvallers k inde re n on d erzoek discrimineren tezamen zeer goed d ie niet vold o e n de kunnen lezen en b lijve n z i t tussen lees uit vall e rs en overi gen ten goed te on d erscheiden van o veri ge n o p d e leestoe tsen die het fluency as p ect grond van a lle toetsresul tat en en vooral op van d e leesvaard igheid meten correleren rela g rond van het oo r d eel van d e l e er k racht tief laag met de discriminantfunctie d e hoogste ladingen worden behaald door de dictees en d e toets technisch lezen 2 het leerkr achtoord eel over h et cognitief functioneren v a n het k in d d iscrimineert redelijk en d it discriminerend vermo g en is betrek kelij k stabiel over tijd d e milieu en intelligentievariabelen discri mineren betre kk elijk slecht p 177 o ver het d iscrim ineren t ussen de m eetresultaten met be t rek king tot h et re ag e lees uitvallers en de overigen varia b elen ren van k in d eren op hun om geving g even niet die b etre kk in g heb b en op het sociaal aan o f k inderen volgens d e onder w ijze r in een emotionele ge d rag van de k inderen d iscrimine jaar goed g enoeg z ullen hebben leren l ezen ren niet of nau w elij ks en schrijven p 1 7 8 door d at d e k ans relatie f groot is d at k in d eren moeten zoveel m o gelij k gewo o n in men ten onrec hte voorspelt d at k inderen d e klas goed worden on d er w ez en lees uitvaller w orden dient men zo min mo gelijk o n d erw ijs organisatorische en pedagogisch didactische maatregelen t e tref fen d ie deelname aan het gewone ond erwijs bele mmeren m en d ient ern aar te streven de leerlingen meer m ogelijkheden te bieden b in nen het ge w one onder w ijs d it streven w ordt d e laatste tijd ver woord met d e term zorgver b reding arbo 19 84 p 1 8 1 h et is enigszins mogelijk om re u it de lees en s p ellin g toetsen kan een b e etje delij k betrou wb aar te voorspellen wel ke leerlin word en afgeleid welke leerlingen n a een j a ar gen tot de lees uitvallers b ehoren en wel ke niet goe d genoeg hebben leren lezen o p leerlingen tot d e overigen w anneer men g rond van tes ten die meten hoe k in d ere n in slechts ge b ruik maa kt van de resultaten van hun omgeving functioneren is niet te voor objectief afneembare meetinstrumenten toet spellen of ze na een jaar naar het ond er w ij sen vragenlijsten e d de m ee t instrumenten zersoord eel goe d genoe g he bben leren leze n die het sterk st d iscrimineren b lij k en d e lees en en schrijven spellin g toetsen te zijn ter w ijl de instrumenten d ie bet rekking hebben o p de intelligentie het sociale gedra g of het sociaal milieu van het 17 k in d r elatief slecht d iscrimineren p 187 concluderend kunnen we stellen dat de lees p restaties van een kin d z ijn m i nder het onwaarschijnlijk is dat de samenhang tus g o ed naarm at e het min d er goed lette rs k an on sen visuele analyse en discriminatie enerzijds d erscheiden en dat is geen gevol g van h et en leesprestaties anderzijds verklaard kan feit dat het k ind m eer of min d er goe d k an worden uit stoornissen in de visuele waarne zien ming meer plausibele alternatieve verklarin het is wa arschijnlijk er d at la ge lees p r e stat i e s gen zijn en moeilij kh e d en met het onderschei d en van moeilijkheden m b t de verbale encodering l e tters een g evol g zijn van moeilijk he de n met een schijnsamenhang met intelligentie als het kunnen verklanken van d e letters en h et achterliggende variabele k unnen ver b inden van de klan k en t ot een de aanbiedingsvorm van de taak klassikale w oord sic of dat het k unnen ond e rscheid en instructie concentratie van letters niks te ma k en heeft m et het k un nen le z en op niveau om d at d at laatste van de int elli g entie va n een kin d afh an kelijk is o f dat l age leesprestaties te w ijten zijn aan e e n slechte on d er w ijssituatie slechte onder wijz er gebrek aan concentratie p 193 concluderend kunnen we stellen dat om e en woor d te k unnen lez en is he t o n der de elementaire leeshandeling een van de an dere van bela n g d at je wee t waar het beg i n woordidentificatietechnieken is het is g een en het ein d van het woord zijn da t je d e l et eenvoudige techniek en ze dient meestal aan ters van het woord kunt onderschei d en dat je geleerd te worden middels uitvoerige en syste d i e letter s in k lan k en k un t omzetten da t j e d ie matische instructie ze vormt de basis voor klanke n kunt ver b inden achter el k aar k unt tenminste twee andere techn i eken namel ijk zegg en en verband kunt leg g en met het het identificeren van woorden aan de hand woord dat je uit het d a g elijkse spraa kgeb rui k van clusters en spellingpatronen 1 en het kent a ls j e d at k unt kun je oo k woorden le identificeren van morfemen j bovendien z en d oor her kennin g van woorddelen en spel wordt ze bij meer geoefende lezers waarschijn lin gpatronen m ensen d ie va ker he bb en gele l ijk vrijwel steeds toegepast in comb i natie met zen m a k en bij het leze n daarbij ook geb rui k andere techn i eken zoals het gebruik maken v an h un ei g en kennis in h oudelij k en grammati van semantische en syntactische informat i e caal h et k unnen ontcijferen van een w oord is 1 de woordidentificatietechnieken zijn op no d i g om het als communicatieboodschap te hun beu rt weer een vereiste om functioneel te k unnen begrijpen kunnen lezen wat i n deze samen l eving van groot belang i s p 194 bij de d i agnostiek van leesmoeilijkhe h et ontcijferen van woorden moet een routin e den wordt de aandacht ger i cht op de elemen kwestie wor d en taire leeshandeling dat betekent niet dat een onvoldoende beheersing van de elementaire leeshandeling het enige aandachtspunt moet zijn bi j het praktijkgerichte onderzoek naar leesmoeilijkheden op zijn minst i s er nog een tweede probleemgebied aan te geven namelijk het flexibel en efficient hanteren van de ver schillende woord identificatietechn i eken na en naast elkaar p 134 de leesvoorwaarden kunnen met na als een kind woorden blijkt te kennen om over me van belang z ijn voor het audi tief structure taal en het schrift te praten evenals woorden ren terwijl het aan l eren van de k lank le tter om over tijd en ruimte te praten als het te 18 koppelin g en een proc es is dat hiervan relatief kens van el k aar k an on d erscheiden met onafh an kelijk is in meer algemene zin lijkt het a bst racte begri pp en k an omg aan b ijvoorbeeld volg ende plaa ts te vinden bij het begin van d at woord is langer d an d at woord als het het p roces van het leren lezen is het onder hoort d at w oord op hoort rijmt als het ver scheid tussen de verschillende deelvaardighe schillen d e klanken kan on d erscheiden de den nog betrekk elijk diffuus daarna kristallise leesvoorwaarden dan kan het w aarschijnlij k ren de deelvaardigheden zich uit in de laatste ook klanken van elkaar on d erscheid en en sa fa se na ongeveer twee maa nden onder wijs m envoe g en sic h et k in d hoeft dan niet per worden ze geintegreerd in de eindhandelings d efinitie oo k klanken aan letters te k unnen structuur ver b inden voordat een kind leert lezen is no g niet goed uit te maken van wel ke d eelvaardig heden het kind gebruik maa kt na ongeveer t w ee maand en onderw ijs w orden alle deelv a ar d i g he d en inmi d dels onderschei d en betrokken b ij het leesproces ze zijn stap voor stap aa n geleerd en w orden nu zo nodig alle afzonderlijk nog steeds geoefend p 2 40 conclusie m b t een g roep die met d e voordat een kind leert lezen is op grond van m e tho d e veilig leren lezen werkt het al of niet beantwoorden aan de leesvoor v oorz over voor het beg in van het eerste leer waarden niet uit te maken of het kans heeft jaar verschil b estaat tussen kinderen m b t op leesmoeilijkheden wanneer het in de hun latere leesvaardigheid blijkt dit niet of eerste lees leermaanden de leesvoorwaarden nau w elij k s uit d e mate w aarin ze de leesvoor moeilijk blijkt te leren heeft het wel kans op waarden behe ersen w anneer men tenmins t e leesmoeilijkheden rek enin g houdt met d e intelligentie en d e taal v a ar d igheid van de leerlingen in de loop van de eerste maanden van het eerste leerjaar blij k en d e leerlingen echter te verschillen in d e m at e w aarin ze zich de leesvoor w aarden eigen make n kin d eren d ie daa r b ij achter blijven heb ben e e n g rotere kans o p leesmoeilijkheden d an de an d eren p 246 klaarblijkelijk wordt bij hen leerlingen als de metho d e niet aansluit bij w at een kind die moeilijkheden zullen ondervinden bij het le o p een bepaald moment k8n en de klas w erk t zen en spellen de discongruentie tussen de t och door met die methode dan kan d at kind door de leesmethode veronderstelde en de fei niet verder en raakt de methode steeds verder telijke ontwikkeling van de lees en spelling van hem af d e methode moet een leer k racht vaardigheid in de loop van de tijd steeds gro de mo g elijkheid bieden na te gaan of een k ind ter het is daarom belangrijk dat een feed back nog met de gepresenteerde leerstof uit de voe mechanisme in de methode is of wordt inge ten kan bouwd dat de leerkrachten de mogelijkheid biedt te controleren of de feitelijke lees en spellingontwikkeling van de leerlingen nog cor respondeert met de door de methode veron derstelde ontwikkeling p 249 d oordat veilig leren lezen meer ruim leerkrachten kunnen niet goed met de metho te b iedt voor een eigen invulling van het on d es veilig leren lezen en letterstad omgaan de rw ijs door d e leerk racht b lijkt d at met name m et behulp van de ma p k unnen ze wor d en d e zwa kkere leerlingen achter b lijven k laarblij nageschoold om dat alsnog te leren kelijk zijn leerkrachten zowel bij de letterstad groep en nog duidelijker bij de veilig leren 19 lezen groep onv o l d oen d e in st a at om hun handleiding z odanig te hanteren dat alle leer lingen en met name de z wakkere in voldoen de mate profiteren van het leesonder wijs m et de ma p w ordt b eoogd een p rocedure te geven die dit euvel w ellicht k an verhelpen p 250 een aanta l leerlingen blijkt het auditief de twee methode s slu ite n vaak ni et aa n bij structureren en de klank lett er koppeling trager w a t veel ki n de ren op een bep a a l d m oment te leren beheersen dan de methodes veron kunnen ze steken er dan steeds minder van derstellen deze leerlingen hebben veel kans o p e n ra ken stee ds me e r a chter b ij d e me steeds verder achterop te geraken t o v hun thode en b ij hun k las g enoten klasgenoten cumulatieve achterstand zij lopen ook gevaar steeds m i nder te kunnen profiteren van het onderwijs dat gegeven wordt p 2 80 door de resultaten van de vord e rin lee r k r a c hte n mo et en z ich van bov e n staan de genoverzichten kunnen de leerkrachten z ic h bew ust word en gaan realiseren dat h et on d er w ijs nie t e x ac t spoort met d e fei telij k e leesontw i kk elin g van de leerlingen d it is een eerste maar zeer es sentiele stap in de richting van het diagnosti serend leren onderw ijzen p 28 3 he t lijkt er dus op dat het daa dwerke al s ee n k ind ee n woor d letters kan schrijve n lijk schrijven van letters en woorden d w z weet het w aarschijnlijk o o k w aar het b e g i n e n het letterdictee en het woorddictee een zeer het ein d van een w oor d zitten k an het letter goede signalering vormt van het al dan niet t ekens ond erscheiden kan het da ar k lan k en beheersen van de deelvaardigheden bij het le m ee in ver ba n d b rengen ka n het die k lan k en ren lezen aa n elka a r koppe l en en a ls wo o rd h e r kenn en p 2 88 vanuit de scores o p de controleta ken d e to etsen b ij veilig leren lezen en b ij let is het door g aans niet mogelijk om exact vast terstad g even niet precies aan m et wel ke deel te stellen met w elke specifie ke deelvaardighe va ard ig hed en een leerlin g m oeite h ee ft den van de elementaire lees en spellinghande ling een leerling m oeite heeft p 29 2 de vorderingenoverzichten kan men als een kind op een vorderingenoverzicht een als het ware beschou w en als waarschu wings ander dan het gemiddelde kruisjespatroon ach signalen dat er iets niet klopt het is echter ter zijn naam heeft kan een leerkracht de door zeker niet zo dat de vorderingenoverzichten hem haar van kruisjes voorziene beheer exact aangeven ws t er niet klopt d aarvo or singslijsten erbij pakken om nader uit te zoe dient de leerkracht de resultaten van de leer ken bij welke deelvaardigheid problemen zou lingen nader te interpreteren of aanvullende den kunnen liggen observaties te doen b v met behulp van de beheersingslijsten weten schap en praktijk moeten w or d en in g e p ast geim p lementeer d in de p ra kt ijk z ijn ond erz oe k s doel zou met het d re van dongen w il zij het indirect verande d oel van d e on derwijs praktij k overeenkomen ringen in de prak t ijk bew erkstelligen dat w il namelijk ver b ete ring van het onder wijs zeggen de wetenschappelij k e bevin d ingen aan de andere k ant meent hij dat wet enschap 20 gelij k o n de rz oe k e en e i gen opbrengs t i nl de b oo m kennis heeft maar wat houdt die kennis meer in d an veronderst e lling en hypot he ses dat in d e n a sch oling en in d e metho d es veilig wanneer daarbij geen informatie van de men le re n lez en en l etterstad het aanv a n k elij k le sen om wie het gaat zel f w ordt be t ro kken ze n wo rdt v o o rg es te ld als een louter tec h ni d e vigerende wetensc h a p s t elt k ind eren leren sc he aang el ege n he i d 2 wo rdt o p v e rschillend e lezen v o l gens ee n aantal dee lstappe n d i e man iere n vera nt wo o rd van d on g en w ijst er deelstappen moeten afzonderlijk w orden aan op d a t in d e me t h o d e veilig leren lezen begon geleerd d at is het beste wan t er is ee n th e o nen wor d t me t h e t aanleren van die en e retisch model be k en d waa rin dat aannem elij k identi ficatie technie k die i ves lues 1 9 7 9 g emaa kt is op g rond va n d ie w aar h ed en naast a n dere id entificat ie tec h nieken noemt wordt leerma teriaal on tw i kk el d d e p rakt ij k didaktief nr 2 februari 1983 de beheer krij gt o p de wetensc hap geba s ee rd materiaa l si ngslijst en e n d e vorderi ng enoverzichten uit in h a nde n en ee n op d e wete nsc hap geba s eer de ma p sluit en daaro p aan door oo k de na de g ebrui ksaa nwijz in g a ange rei kt d ru k o p d ie ene ontsleuteling sstrategie te d e kennis op breng st is d us v erst rekkender leggen dan een eigen o p brengs t v oor d e w et en i n zijn proefschrift verantwoordt van d ongen schap ze hee f t w el d e g elij k b elan g rij k e conse dat de n ad ru k op d e el eme ntaire lees h ande q uenties vo or de praktij k de wetensc hap l egt ling wordt gelegd door te stellen dat de ele d e p ra kt ij k een b e p a a ld e visi e op a lsof h a ar me n taire lees h an d elin g gem a kk elij k er in het ke nnis de eni g wa re zo u zij n van h o ge rhan d m o del van g a g ne k an w ord en ing epast en dat is bep aald w at mensen uit d e p r aktij k m oe gag ne zelf van mening is d at men na zo n ten mog en w e ten d enken zodat o n derw ijze rs eerste b eperkte taak analyse eventueel de bij gebrek aan kennis om trent an d ere invals m in de r essenti e l e dee l taken toe kan voe g en hoeken de map w el als en ige ken nisb r o n p 90 h o ewe l v an don g en het g evaar er moeten b esc houwen ke n t t e b lijven h ang en op d ie deelvaardighe vol g ens v an do n g en k an wete nsc happ eli jke de n komt hij d aar bij de besprek ing van de kennis niet p rescri pt ief zij n d at w il z e gg en m ap niet op terug in de map en b ij het niet normatief in een regel o f wet o mg ezet d i agno st is e re n d o n de rw ijz en z ijn d e elemen maar d e k ennis z ou w el e e n functie h ebbe n ta ire l eeshan de ling en de ac htereenvolg en d e voo r pr ac t ici ze ka n b ijvoo rbe el d de vo rm deelst appen een g egeven gew orden de testen hebben v a n e e n ni e u we theorie d ie de e n t oets en g a a n na of el k d er deelvaardighe hoo fd lijnen d ient aa n te geven vo or de ni e u den b eheers t w or dt en trainen ze afzonderlijk we weg die men bewandelt p 305 306 dat het leren lez en van een woord b ij ied er m ijns inziens word t z o n th eorie met d ie ken k ind i n de voorge s telde d e e lsta pp en g eschie d t nis wel d egelij k prescri pt ie f als inf orm atie en in die vol g orde blijkt g ebaseerd te z ijn op over an d ere th eorieen ac hter g e h ouden wor d t hy p otheses d ie vanuit d e theorie zijn ontwik h et maa kt het d e practici on moge lij k ee n keu k eld en d ie nog niet be w aarheid zijn door de ze te maken pra ktij k v an don ge n no emt leesmoe ilijkhede n ee n een va n d e vragen d ie d re van dong en stel t in the o retisch conc ept en lee s uitva llers ee n z ij n s tud ie is in ho e verre hebb en de lees verschijnsel uit d e p r aktij k leesmoeilij k h ed en uit vall e rs leesmoeilij khed en m et die vraa g zijn niet ged efinieer d vanui t d e praktij k maar bedo elt h ij in hoeverre k omen de k enmerken d oor midd el v a n hypothesen er is d us g e e n d ie men in de theorie aan het concept s p rake van d a t de prakt ij k als uit ga n g s p un t l ee smoeilijkhed en ver b indt overeen met de heeft ged i end bij de hypothe s evorm i ng de we rke lij k e pro b l e men v a n ki nd eren d ie niet e nig e m anier wa aro p de praktij k betrokken is overgaan o mdat ze naar het o ord eel v a n d e g e weest bij de nascholing wa s een p assi ev e ond er w ij zer niet g oed genoeg he bben leren uitvoeren wat is voorgeprogrammeerd de we lez en tenschap int erpreteerde de resul taten de eni d at op z o n manier de theorie aan de pra ktijk g e notie uit d e prak tij k w aarm e e de w et en get oet st w ordt is alleen maar mogelij k wan sc h a p reke nin g h eeft geho u den wa s het oor nee r d e tw ee bovengen oe md e be g rip pen van d eel van d e ond er w ij ze r o v e r d e l ees vaa r d i g uit afzo n d erlijke uitgang s pu nten ged efinieerd heid van een kin d z ijn h et is toc h veel z involler om t e bepalen 21 wat leesmoeilij k heden zijn d oor ze te definie aa n d e vorderin g enover zic hten e n d e be hee r ren vanuit de kinderen die leren lezen z elf sing slijsten g eric h t o p het traine n van deel dus de bete k enis van het concept af te la v aa rdi g heden d ie veron d erst el d wo r d en b ij het ten hangen van de p raktijksituatie dat bete t echnisch lezen een rol te spe len de te ste n kent niet in theorie ont w i kk elde testen met z ijn ontwor p en op b a sis van het d oor de p ro h ypothetisch gevormde moeilijkheden afne ject g roe p a ang ep aste schem a van gag ne z i e men maar d e k in d eren zelf laten aangeven toelichtin g b ij p 8 7 e v bij he t geb rui k v a n w at ze moeilijk vin den d ie schematische we er g av e v a n een een vraag die daarop volgt luidt in hoeverre leertaa k analyse voor de ele m e n ta ire l ee s k an men bepalen of een leerling t ot de lees h a ndeling vol gens veilig leren lezen p 93 uitvallers behoort p 120 d aarmee bedoelt mer kt van don g en op deze l ee rtaak an a l y se van d ongen hoe goed kunnen w etenschap pre denteert niet d e eni g moge lijke t e zijn en z ij pers door midd el van testuitsla g en aang ev e n is ook niet voll ed i g afgeleid uit va n d on ge n of een kind naar het oord eel van d e onder w ij noemt d e han d leidin g bij veilig leren le zen en zer niet voldoende heeft leren lezen om te e en arti kel in pedagogische s tudien o o k su g kunnen over gaan er wordt vervolgens vanuit gereren d e pijlen in de f i g uur verbanden d ie gegaan dat testen een voorspellende waarde w aarschijnlijk niet allemaal empirisch har d te kunnen hebben dat is iets wat de theorie voor maken zijn b ovendien zijn op een betrekk elij k zo u h ebben op d e pra k tijk m et behul p van d e arbitraire w ijze pijlen weg gelaten zoals bij test resultaten zou een leerk racht eerder in voorbeel d bij d e intelli gent ie 1 het voo r staat zijn om kinderen met leesmoeilij k he d en deel van een w eer gave in een vorm a ls f ig u u r t e herkennen zodat hij er tijdig iets aan kan nummer is dat in een ta m elijk overzichtelijk d oen schema een aantal belan g rij k e factoren m et el h et oordeel van de onderwijzer wordt gere kaar in verband w or d t ge b racht en dat d it d uceer d tot het interpret eren van vorderingen schema als uitgangspunt k an d ienen voor een overzichten en b eheersingslijsten h e t eig en in empirische toetsing 1 m en dient echter z icht gevoel van de leerkracht w ordt van on steeds oog te houden voor d e b ep er k in g en van d ergeschikt belang d e kinderen zelf komen z o n schema p 9 2 helemaal niet aan het woor d ondertussen dient dit schema toege p ast o p zelfs in de studie van van dongen waarin de elementaire leeshandelin g ter on d erbou p sychische en m entale p rocessen uit gan gs w ing van de k euze voor het materiaal en d e p unt vormen is niet stilgestaan b ij d e effecten wer kwijz en d ie in het p roject preventie van d ie het afnemen van testen en toetsen op het leesmoeilij kheden zijn ont wi kkel d zelfvertrouwen van kinderen kan hebben faa langst ook is geen rekening gehouden met naar alternatieve n verschillen in achtergronden die kinderen heb ben bijvoorbeeld opgeleide midden in de we de elementa i re leeshandeling is gericht op het rel d staande of geleerdheid en bo e k en schu aanleren van een woord door synthese van de w ende ouders of een niet nederlan d se cul klank piet van dellen wijst erop dat het toet tuur en eventueel daardoor beinvloede sen van het verklanken van tekst e igenlijk onder w ijzers tekstbegr i p toetst terwijl d at weer vaak ge op p 90 w aarschuwt van dongen voor het blokkeerd wordt door tunnelzicht tengevolge gevaar van alleen de elementaire leeshandeling van de concentratie op details in onderwijs als startpunt nemen bij het b e palen van d e in en opvoeding maa rt 1985 p 279 kinderen richting van het onderwijs later zou uit het met leesproblemen d i e voo rt vloeien uit indi oog kunnen w ord en verloren dat de doelstellin viduele tempoverschi l len en ve rschillen tussen gen van het aanvankelijk lezen ruimer zijn dan thuistaal en schooltaal vormen volgens hem die ene ontsleutelingsstrategie op p 1 8 9 geen specifiek leesprobleem en behoeven wordt er nog eens op gewezen dat de elemen daarom geen special istische hulp wat zij no t a ire leeshan d eling slec h ts een maar wel een d i g hebben is meer tijd prentenboeken en bij cruciale technie k bij het lezen is en dat lezen voorbeeld klassegesprekken in plaats van b d meer omvat dan de beheersing van die lees werkbladen de le tte rt ekens worden het best handeling geleerd in een zi nvol verband toch zijn de testen die ten grondslag liggen ook vera ellen van bork e a menen dat lere n 22 leze n en schrijven in de method es veilig leren lezen en le tterstad ten onrechte w ordt voor gestel d als een inge w ikkeld proces dat niet zond er instructie stap voor stap kan worden geleerd in plaats daarvan moet een k ind w or de n g eleer d wel k e functie lezen en schrijven hebben w aarom je he t z ou w ille n leren w at piet van d ellen tunnel z icht noemt z ien va n bo rk e a oo k als gevaar d oor d at de sta pp en va n b uiten af w ord en opgele g d ontstaat mak ke lij k de situatie dat kinderen zelf niet w eten waa ro m ze d it lesje d eze oefening moeten maken in moer 198113 p 18 f i e van d ij k wijst in moer 1 98 5 5 o p de noo d zaak voor on derw ijzers en nascholers om b ij de nascholin g van de concrete problemen met het lees en schrijf onderw ijs uit te gaan en n iet van het eenzijdige beperkte en d wingen de na scholings p a k ket i n mo er 1 985 4 conclu deren r ia m ilder en lee n speelman dat het materiaal voor d e na sc ho ling geheel in de lijn van de traditionele metho d en is g ebleven en te eenzijdig voor ee n verant w oorde nascholing and er cursusmateri a al d a t b ij d e n a scholin g gebrui kt z ou kunnen w ord en bie d t het boek natuurlijk leert een kind lezen d aarin w ord en ve rba n d en g elegd tussen de bestaan d e lees meth od en en zinvolle alternatieven a ls een k ind het bos maar mag blijven zien l iteratuur bork v e van e a afva l len en opstaan over schoolverleden heden en toekomst in moe r 198113 del l en p van leesonderwijs van stroomversne lli ng tot speerpunt i n onderwijs en opvoeding jrg 36 maart 198 5 noten dijk f van meer van hetzel fde over beter leeson derwijs op ba si sscholen door na s choling van lee r voor de vert a lingen zijn de defi niti es d i e van k rach t en in moer 1 98 5 5 dongen eenmaa l aan bepaalde begrippen heeft dongen d van leesmoeilijkheden naar diagnosti gegeven consequ ent doorgevoerd een belangrij serend onderw ijzen bij het l eren lezen t il burg u i tg ke def i n i ti e i s d i e van lees uitvall ers lees zwijssen 198 4 u itva llers zijn de uitvallers u i t l eerjaar 1 zi tt enblij dongen d van praktijkger i cht onderzoek rondom vers verwij zing naa r het buitengewoon onder de map i n d idaktief nr 3 maa rt 198 3 wijs terugplaats i ng naa r de kleuterschool die hoedt r ten de greep van dr mommers op het volgens de lee r kracht een zwakke l eesvaard ig l eesonde r w ij s in didaktief nr 5 me i 198 6 he i d bezitt en van dongen 1984 p 56 m ilder r l spee l man nederl andse taal de wet f 1 aan te leren v i a de deelstappen van l i nks en het beleid i n moer 1985 4 naar rechts werken l ett ers kunnen onde r sche i m ilder r k redemaker natuurlijk lee rt een kind den de l etters kunnen verklanken en d ie klan lezen wegen naar leren lezen en schrijven amster ken na e l kaa r kunnen uitspreken dam uitg pandoor 1986 23