De basis voor een leerplan Fictie

martien de boer voor gebruik in de klas ook dienen deze lessen als voorbeeld voor docenten die zelf meer materiaal willen maken en eventueel voor uit gevers de basis voo r in dit artikel ga ik in op twee aspecten van het maken van het fictie leerplan het formu een leerplan fictie leren van doelen voor fictie onderwijs en het krijgen van een beeld van het fictie onderwijs zoals het nu in de onderbouw van lbo en mavo gegeven wordt het project nederlands vo i van het instituut voor voo r je b egi n t leerplanontwikkeling sto is voor trouwe lezers van dit tijdschrift geen onbekende de afgelopen voor je aan het maken van een leerplan begint jaren is regelmatig in moer verslaggedaan van acti moet je iets weten over de situatie waarin het viteiten van de projectgroep nederlands in de basis gebruikt zal worden immers wat docenten nu vorming staat centraal in het project met speciale doen is de basis voor eventuele vernieuwin aandacht voor het individueel beroepsonderwijs gen spreken luisteren nt2 en informatiekunde sinds nu is het niet eenvoudig om een beeld te het begin van dit jaar hoort ook dictie tot de aan krijgen van de praktijk van literatuur of fictie dachtsgebieden in iggi deed de stichting promotie onderwijs in de onderbouw van lso en mavo literatuuronderwijs spl bij de slo een aanvraag er wordt nog wel eens iets geschreven over de die het maken van een leerplan voor het vakonder examenpraktijk in het mavo of over leesgedrag deelfictie in de basisvorming betrof van jongeren en ook doelen zijn geen onbe hieronder beschrijft projectmedewerkster mar sproken onderwerp maar een uitgebreide tien de boer de eerste stappen op weg naar dit leer beschrijving van fictie lessen in de onderbouw plan van tso mtnvo en van de problemen en suc cessen van leerkrachten daarbij is niet te vin den wat gebeurt er zoal in jaar een hoeveel aandacht is er voor poezie en welk materiaal leerplan fictie voor lbo en mav o gebruikt men daarvoor wordt er wel eens thematisch gewerkt is er weerstand tegen tele al enkele maanden wordt bij de slo gewerkt visie in de klas wat voor soort opdrachten aan een leerplan fictie voor de basisvorming krijgen de leerlingen bij verhalen die ze lezen in dit leerplan zal vooral staan hoe docenten in om iets meer zicht te krijgen op de huidige lso en mavo het fictie onderwijs in de basis fictie lespraktijk liet de slo een onderzoekje vorming kunnen inrichten lbo en mavo uitvoeren door profound een bureau voor krijgen prioriteit omdat we vermoeden dat in onderwijskundige evaluatie en advisering die schooltypen zeker in de onderbouw lite verderop in dit artikel vat ik de resultaten van ratuur of fictie onderwijs geen gevestigde dit onderzoek samen praktijk is bij invoering van de basisvorming moeten alle leerlingen van 12 15 jaar onderwijs d oe l ste llin g ono nt beerlij k rond fictie krijgen dat verder gaat dan het lezen van boeken en het schrijven van boekversla behalve enige kennis over de stand van zaken gen op een aantal lao tvtnvo scholen zal dit in het onderwijs is een duidelijke doelstelling nieuw zijn en kan een leerplan hulp bieden onontbeerlijk voor een leerplan alleen al om overigens is het de bedoeling dat ook andere dat je moet aangeven waar de leerstof die in scholen het leerplan kunnen gebruiken om het leerplan beschreven en gepland wordt toe veranderingen in het fictie onderwijs te be moet leiden en andersom omdat je uit het werkstelligen doel dat je wilt bereiken goed af kunt leiden bij delen van het leerplan wordt ter illustra welke stof er aan de orde moet komen tie lesmateriaal gemaakt dat ook geschikt is in tegenstelling tot de praktijk in lso ntnv o 1992 7 moer 2 53 zijn doelen voor fictie onderwijs een veel be doelen gebaseerd is zal waarschijnlijk meer sproken onderwerp in de vakliteratuur bo problemen veroorzaken dan oplossen vendien zijn er kerndoelen voor nederlands in de basisvorming geformuleerd waar iedereen dan is er de grote groep die na wil streven dat zich straks iets van moet aantrekken welke leerlingen gaan en blijven lezen smaak en doelen zijn bruikbaar bij leerplanontwikke vooral leesplezier krijgen jacques vos 198i ling 1985 1988 heeft er herhaaldelijk op gewezen dat dit vage en abstracte doelen zijn waar het doe l enj un g l e literatuuronderwijs niet bij gebaat is je kunt er niet uit afleiden wat de leerlingen moeten wat willen we toch veel bereiken met litera leren en bovendien weet je bij voorbaat al dat tuur of fictie onderwijs lidia boekhout niet alle leerlingen het doel zullen bereiken i99o signaleert dat men met literatuuronder volgens vos 1985 is dat een gevaarlijke situa wijs de leerlingen assertief wil maken een tie omdat de volgende stap dan makkelijk kan ander vindt het belangrijk dat leerlingen res zijn het literatuuronderwijs maar helemaal af ponsvaardigheid verwerven een vermogen te schaffen ze zijn toch niet te motiveren om steeds dieper met jezelf en de wereld te een andere reden om leesplezier en leesbe leren omgaan mulder i99i p 21 9 mavo reidheid niet tot onderwijsdoelen te verheffen docenten die meededen aan een onderzoek van is dat je niemand kan verplichten iets met ple batterink e a streefden met hun literatuur zier te doen en zeker niet in zijn vrije tijd wat onderwijs uiteenlopende doelen na leesple doe je met leerlingen die na jaren onderwijs zier leerlingen tot het goede boek brengen nog geen plezier in lezen hebben de leerlingen blikverruiming kennis maken met auteurs die gewoon liever voetballen wiskundesom kritisch lezen confrontatie met de eigen pro men maken borduren of voor de t v hangen blematiek kennis van literair technische be het doel van wiskunde onderwijs is ook grippen inzicht in de eigen cultuur taalgevoel niet dat leerlingen plezier in wiskunde krijgen batterink e a 1984 p 24 hawinkels houdt het doel van het vak wiskunde is de leerlingen het erop dat leerlingen literair competent toegang verschaffen tot nader omschreven de moeten worden literair competent zijn leer len van de wiskunde wereld zo kan het doel lingen als ze willen lezen en in staat zijn om van fictie onderwijs omschreven worden als hun literatuur uit te kiezen met smaak en on de wereld der fictie toegankelijk maken voor derscheidingsvermogen te lezen en als ze het alle leerlingen de leerlingen uitrusten met lezen en het gelezene kunnen inpassen in hun voldoende kennis en vaardigheden om zich dagelijks leven hetgeen ook inhoudt dat ze zelfstandig in die wereld te bewegen zicht hebben op het literaire systeem hawin kels i99ia p zoo ondertussen is de ham kerndoelen basisvormin g vraag onder docenten kortweg hoe krijgen we ze aan het lezen hawinkels 1991 b maar het aan de kerndoelen mag een leerplan voor de doel aller doelen namelijk het meest genoem basisvorming natuurlijk niet voorbij gaan ze de is toch dat leerlingen leesplezier krijgen vormen straks het verplichte kader waarmee batterink e a 1984 mulder r99i iedereen rekening moet houden uit de tekst van de kerndoelen voor nederlandse taal is in zo n jungle van doelen is fictie onderwijs niet eenduidig op te maken welke er betrek vogelvrij het wordt een soort psychotherapie king hebben op fictie maar ten minste zijn dat als we ermee willen bereiken dat leerlingen de volgende doelen zich beter in zichzelf kunnen verdiepen ge confronteerd worden met hun problemen het de leerlingen kunnen in fictionele teksten gelezene kunnen inpassen in hun leven asser die aansluiten bij hun ervaringswereld en ont tief worden en dergelijke de meeste docenten wikkelingsniveau en voor he n g e schikt taal nederlands zijn niet opgeleid voor dit soort gebruik bevatten onderwijs dat ook weinig met taal te maken heeft een leerplan fictie dat op dergelijke antwoord geven op vragen over 2 54 moer 1992 7 het denken en handelen van de personages in leren wat fictie is betekent fictie leren her de teks t kennen inzicht krijgen in de persoonlijke en de beschreven situati e maatschappelijke waarde van fictie leren wie de relatie tussen tekst en werkelijkhei d fictie maakt wat verschillen overeenkomsten de waarde van de tekst voor henzelf en en grenzen met non fictie en met de werke anderen lijkheid zijn in aanraking komen met diverse fictionele ten dienste van de toepassing bij het taalge genres betekent kennis maken met en zich ver bruik kennen de leerlingen diepen in verschillende soorten romans korte verhalen gedichten toneel t v drama hoor de karakteristieke eigenschappen van ten min spelen dagboeken en strips en de kenmerken ste de volgende tekstsoorten het gedicht het de eigenschappen van de verschillende genres stripverhaal het toneelstuk of de televisie leren kennen serie het verhaal het dagboek commissie fictie beter leren begrijpen betekent in herziening eindtermen 1990 p 2 7 a8 principe alle obstakels die begrip van een ver haal of gedicht in de weg staan leren opruimen voor een uitgebreide bespreking van de kern obstakels kunnen zijn de vorm ik vorm of doelen inhei licht van fictie onderwijs verwijs verteller de structuur van een verhaal flash ik naar een artikel van koos hawinkels i99i a backs open einde raamvertelling de inhoud waarin hij laat zien hoe ook andere kerndoelen van een verhaal of gedicht denken en handelen in te vullen zijn met fictie elementen van personages context van gebeurtenissen tijd en plaats van handeling en het taal en deze kerndoelen zijn duidelijk en bruikbaar in beeldgebruik beeldspraak in gedichten per een leerplan maar wel erg beknopt en voor spectieven in films en strips interpretatie vatbaar ze dekken onvoldoende fictie beter leren beoordelen betekent een een doel als fictie toegankelijk maken zoals ik keus leren maken uit het grote aanbod en een hierboven schetste mening leren vormen en geven over fictie nu verschillende niet of half bruikbare doe len de revue gepasseerd zijn lijkt het zinvol voor alle duidelijkheid wijs ik er op dat het te beschrijven welke doelen de slo dan wel zoeken in de bibliotheek en videotheek strikt als uitgangspunt voor een leerplan fictie zal genomen tot het domein van de informatie hanteren kunde hoort en dat het houden van een spreek beurt over een boek of een film bij het vak doel e n voo r ee n leerpl a n fic tie onderdeel spreken thuishoort hier ligt een mogelijkheid voor integratie van fictie met fictie is er voor iedereen het onderwijs moet andere vakonderdelen zich er voor inspannen dat ook iedereen er toe gang toe krijgt de kennis over fictie en de deze doelen vormen de basis van het te schrij lees luister en kijkvaardigheid van leerlin ven leerplan verschillende leerstofonderdelen gen is niet altijd toereikend er bestaan boven zijn al te herkennen in de toelichting bij de dien zoveel boeken films radio en t v pro doelstelling in het leerplan wordt de leerstof gramma s dat niet van leerlingen verwacht heel uitgebreid beschreven en van lesideeen mag worden dat ze geheel zelfstandig hun weg voorzien dat leesplezier hebben niet voor in het aanbod kunnen vinden het onderwijs komt in het doel betekent uiteraard niet dat moet ze helpen bij het krijgen van een over de lessen niet leuk mogen zijn of dat de di zicht en het leren kiezen dactiek er niet op gericht zou moeten zijn dat de leerlingen met plezier leren het leerplan in het leerplan zal het volgende doel voor fic zal suggesties doen voor leuke en leerzame tie onderwijs centraal staan de leerlingen lessen moeten leren wat fictie is in aanraking komen met diverse fictionele genres en fictie beter leren begrijpen en beter leren beoordelen 1992 7 moer 2 5 o nd e r zoe k n aa r st a nd va n za ke n de meeste docente n uit h et onderzoek niet ver schuiven alleen t v series en films gedichten het tweede deel van dit artikel gaat over het en strips lijken iets populairder te worden onderzoek naar de praktijk van fictie onder wijs in lbo en nznvo dat de slo heeft laten consequenties met jeugd romansen jeugd uitvoeren verhalen lijken docenten en leerlingen ver dertig docenten nederlands uit lbo mavo trouwd te zijn de andere genoemde genres scholen les gevend in de onderbouw zijn komen soms of niet aan bod in de les terwijl telefonisch uitgebreid ondervraagd over hun die tot de stof voor de basisvorming horen fictie lespraktijk nu en in de toekomst in de het leerplan moet dus vooral duidelijke sug basisvorming ook werd gevraagd naar de be gesties bevatten voor leerstof op gebied van hoeften aan ondersteuning materiaal en derge strips poezie t v series en films dagboeken lijke voor fictie onderwijs en toneel ik geef een samenvatting van het onder zoeksverslag vermeulen nies 1992 en per wer kvor men onderdeel ga ik in op consequenties van de in formatie voor inhoud en vorm sfeer en karak de werkvormen boekverslagen schrijven ter van het leerplan fictie hardop lezen door leerlingen stillezen vooral in het lbo en in lso mnvo klassen minder in a a nd acht voor fic t i e het mavo en boekpromotie blijken de meest gehanteerde werkvormen meer dan de helft van de dertig docenten die deelnamen aan het van de docenten hanteert ze regelmatig dra onderzoek geven er twee geen fictie onder matische werkvormen naar aanleiding van wijs bij de overige 28 ondervraagden loopt fictie en het leren kennen van de boekhandel het aantal uur dat ze aandacht aan fictie beste komen nauwelijks voor ongeveer de helft van den nogal uiteen van 2 tot 45 uur in het eerste de ondervraagden zegt soms aandacht te be jaar bij voorbeeld de spreiding in de andere steden aan voorlezen vooral in het lbo en in twee jaren is vergelijkbaar de meeste docen lso tanvo scholen minder in het tvtnvo de ten denken dat de hoeveelheid aandacht voor bibliotheek praten over de relatie tussen fictie fictie in de toekomst gelijk blijft en werkelijkheid praten over ervaringen met fictie kijken naar en praten over t v series en consequenties er zijn kennelijk docenten die films thematisch fictie onderwijs en werk in een heel jaar slechts twee lessen aan fictie stukken maken opvallende verschuivingen in wijden je vraagt je af wat ze doen in die twee de toekomst zijn er nauwelijks al wil een derde lessen en wat ze ermee willen bereiken ze van de docenten meer thema lessen geven krijgen straks met de kerndoelen te maken en en een kwart allen tvtnvo docenten meer pra dan volstaan die twee uren niet meer deze do ten over ervaringen met fictie vooral tvtnvo centen en de docenten die nu helemaal geen docenten willen meer gaan voorlezen om de fictie onderwijs geven moeten in een leerplan leerlingen te stimuleren tot zelf lezen twee kunnen vinden hoe fictie onderwijs uit het docenten geven schuldbewust te kennen niets op te zetten is ze vormen een belangrijke minder tijd aan het schrijven van boekversla doelgroep van ons leerplan gen en het hardop voorlezen door leerlingen te gaan besteden genre s consequenties de veel voorkomende werk een groot deel van de respondenten besteedt vormen zijn traditionele werkvormen lezen in regelmatig aandacht aan jeugd verhalen en de klas boekverslagen schrijven en boekpro jeugd romans bij ruim de helft komen motie dat betekent dat je niet ineens een kast soms strips t v series en films gedichten en met vernieuwende werkvormen kan opentrek dagboeken aan bod in de les vaak omdat er in ken maar ook voor aansluiting en over de gebruikte taalmethode aandacht voor is de gangsactiviteiten moet zorgen in een leerplan aandacht voor de verschillende genres zal bij op de interesse voor thema lessen en praten 256 mo e r 199 7 over fictie moet het leerplan inspelen van de pro ble men overige werkvormen die nu soms gehanteerd worden zal het leerplan duidelijk moeten ma bijna driekwart van de docenten uit het on ken waarom ze belangrijk zijn en hoe ze zinvol derzoek heeft problemen bij het geven van toegepast kunnen worden fictie onderwijs van de organisatorische pro blemen scoort tijdsdruk 9 respondenten lesmateriaal het hoogst gevolgd door beperkte mogelijk heden voor gebruik van audiovisueel materiaal volgens het onderzoek wordt in het lbo 4 maal genoemd en te grote groepen 3 maal mavo en lbo mavo een grote verscheidenheid genoemd zeven docenten noemen de des aan schriftelijke materialen gebruikt bij het interesse van leerlingen als probleem fictie onderwijs de bladen tikker en bumper worden beide door ongeveer een kwart van de consequenties organisatorische problemen respondenten gebruikt veel docenten noemen zijn vaak schoolgebonden en in een leerplan de taalmethode die ze ook voor andere vak kan je hoogstens wat tips geven over gebruik onderdelen gebruiken en opvallend is dat van lokalen audiovisuele materialen en om 71 procent zegt zelf ontwikkeld materiaal te gaan met grote groepen het probleem van de gebruiken tijdsdruk komt daarentegen in het leerplan uitgebreid aan bod voor nederlands in de ba consequenties het leerplan moet gebruikt sisvorming is 400 uur beschikbaar in die tijd kunnen worden als kader voor het werken met moeten onder andere de kerndoelen voor fictie zelfontwikkeld materiaal of met een bestaand bereikt worden het leerplan zal aandacht be taalboek de leerstof moet zo beschreven zijn steden aan een minimale invulling van fictie dat docenten er zelf materiaal bij kunnen ma onderwijs voor secties die er geen prioriteit ken uit de leerstoflijn moet op te maken zijn aan geven en ook een maximale variant uit hoe je een vaak beknopt hoofdstuk uit het werken die mede gebaseerd is op integratie van taalboek met enkele lessen kunt uitbreiden fictie met andere vakonderdelen verdiepen veertig procent van de problemen is inhoude vid eo lijk van aard men vindt dat er te weinig ge schikt lesmateriaal is en met name de lbo het merendeel van de 61 procent van de on docenten vinden bovendien het niveau van het dervraagden die gebruik maken van de video bestaande materiaal te hoog laat aan de leerlingen programma s zien over schrijvers en hun boeken waarin ook delen o nd ers t eunin g van het boek naverteld of gespeeld worden op een na willen alle docenten uit het onder het verbaast dan ook niet dat gevraagd naar zoek in de toekomst met audiovisueel mate gewenste ondersteuning 9o procent van de riaal gaan werken respondenten beter of meer lesmateriaal zegt opvallend is dat 8 7 procent een overzicht van consequenties de belangstelling voor audio mogelijke leerstof wenselijk vindt vijftien visueel materiaal is hoopgevend het leerplan docenten zouden nascholing voor fictie hoeft er niet terughoudend over te doen in de onderwijs op prijs stellen en de helft van de kerndoelen wordt met t v series en films ech 2 8 respondenten vindt voorbeelden van leer ter iets anders bedoeld dan programma s rond stofplanning van belang schrijvers het leerplan zal de overgang naar uit de toelichting in het onderzoeksverslag andere t v genres moeten maken en laten zien blijkt dat de docenten vooral overzichten en hoe je lessen inricht over verschillen tussen materialen willen hebben om op ideeen te ko speelfilms en series verschillen tussen fictie en men en om uit te kunnen kiezen documentaires consequenties vooral dit laatste geeft goed aan wat voor karakter het leerplan moet heb 1992 7 moer 2s 7 ben het moet kunnen fungeren als ideeenbron nawinkels koos voorstel voor een leerplan en verschillende keuzemogelijkheden bieden jeugdliteratuur in de basisvorming in moer voorbeeldlesmateriaal zal zeker in een behoefte 1991 7 8 p 2 58 265 a voorzien nawinkels koos stichting promotie litera tuuronderwijs in moer 1 99 1 7 8 p 284 288 e e n se ri eu s l ee r pl a n fict i e b mulder jan literatuur wat doe je ermee een ik hoop dat in dit artikel duidelijk is geworden persoonsgerichte didactiek in leesgoed igqi dat de slo het fictie onderwijs in de basisvor 6 p 2i9 zaz ming serieus neemt leerlingen werkelijk hel vermeulen lilian anca nies fictie onderwijs pen bij het verkennen van de fictie wereld en in de basisvorming een marktinventarisatie hen docenten praktische ideeen aan de hand doen gelo profound 1992 om een stapje in een nieuwe richting te zetten vos jacques feit en fictie over de didactiek van het zijn de uitgangspunten voor het leerplan jeugdboek in de klas purmerend muusses 1981 het leerplan is nog in wording door er toch vos jacques waar werken we naartoe litera nu al over te schrijven kunnen we goede sug tuuronderwijs in ntnvo vier in leestekens gesties van lezers nog echt gebruiken achter oktober 1985 p 28 3 1 in dit nummer van moer vindt u het adres van vos jacques jeugdliteratuur didactiek en metho de s lo waar alle reacties welkom zijn diek leiden martinus nijhoff 1988 noten en literatuu r onder fictie versta ik naast geschreven verha len en gedichten heel nadrukkelijk ook speel films animatiefilms televisie drama hoor spelen en dergelijke het wordt tijd dat deze vormen van fictie die voor zeer veel mensen het meest tot de verbeelding spreken op een se rieuze manier in het onderwijs aan bod komen profound is gevestigd aan de deldenerstraat 74 7551 ah hengelo financieel werd dit onderzoek mogelijk ge maakt door een bijdrage van de taalunie aan de spl we zijn ons ervan bewust dat dertig docenten hoewel werkzaam in verschillende delen van het land en zowel in de stad als in de provincie geen generaliseerbare gegevens opleveren de bedoeling was ook niet om algemene uitspra ken te doen we wilden alleen een iets scherper beeld van de praktijk en daarmee aankno pingspunten voor het leerplan krijgen batterink jan ale van zandbergen jacques vos literatuuronderwijs bij het mavo in leestekens februari 1984 p 22 25 boekhout lidia vragen stellen aan literaire teksten in moer 1990 3 p 9 10 commissie herziening eindtermen advies kerndoelen voor de basisvorming in basison derwijs en voortgezet onderwijs den haag ministerie van onderwijs en wetenschappen 1990 2 58 moer 1992 7