De bijbel als literair werk

gemma van ree de bijbel al s literair werk wat kie s je ui t d e bijbel wannee r je daa r op schoo l wer k va n wil t maken om op deze vraag antwoord t e kunne n geven bezochte n w e i n he t kade r van ons boekje een zoen van europa literatuur van klasse in 1992 drie deskundi gen oud testamenticu s elle n va n wold e is al s hoogleraa r verbonde n aa n d e katholieke universiteit brabant ba s va n ierse l wa s nieuw testamenticu s aa n de katholieke universiteit nijmegen en pastor too n rabo u ken t al s pastoo r van de parochie heiliglandstichting en ex docent katechese aan de pabo in nij megen d e bijbel al s bro n va n geestelij k leven i n gespre k me t dez e drie des kundigen stelde n w e lijste n same n va n fragmente n di e zi j va n wezenlijk e betekenis achtten voor de kennis van de heilige schrift voor elle n va n wolde die in ee n ander e uitgave me t d e titel een zoen van europa nu met de ondertitel literatuuronderwijs in europees perspectief e n verschenen i n 1995 de bijbel al s europee s familie album karakteriseerde gelden twee keuzecriteria het eerste betreft d e aanl van d e teksten zelf i n da t geval zijn er twee mogelijkheden ofwe l d e teksten zijn verhalend ze zij n kor t en goed te lezen ofwel d e teksten hebben een poetisch karakte r met ee n zeker e afgerondheid e n z e kunnen geleze n worde n zonde r dat e r kenni s nodi g word t geacht va n d e historisch e context ee n tweed e criterium da t bi j di t laatst e aansluit is dat er bij de selectie rekenin g word t gehoude n me t he t fei t da t de teksten z o min mogelijk voorkenni s vragen de bijbel i s ontstaan tussen circ a 2000 voor christu s to t 150 na christus du s i n ee n zee r lang e periode d e boeken vormen ee n reflecti e o p hu n eige n tij d e n daari n lig t vaa k voo r goe d begrip een probleem bas va n ierse l vind t he t nieuw e testamen t eigenlij k minde r interessan t da n het oud e testament he t oud e testamen t beva t d e leven s va n allerle i ver schillende mensen waarva n e r vele n same n he t joodse vol k vormen terwij l het nieuw e testamen t geconcentreer d i s o p twe e factoren d e persoo n va n jezus van nazareth en de eerste christelijke gemeente oo k i s het aanta l lite raire genres i n di t testamen t vee l geringe r da n i n het oud e testament d e meeste teksten zij n immer s verhalend of in de vorm va n brieven geformuleerd en daarnaast i s e r he t boe k va n d e openbaring da t visioene n beva t waardoo r het in zekere zin een fictioneel karakte r bezit maar er i s i n hee l di t testamen t nauwelijks sprak e va n poezie terwij l dez e i n he t oud e testamen t rijkelijk aanwezig is van iersel hanteert bij zij n keuz e va n d e teksten voo r he t nieuw e testamen t twee criteria het eerste is subjectief hoe geslaagd vind ik de tekst als leze r of toehoorder en verwacht dat ik veel lezers met nam e leerlinge n va n d e boven bouw haa r zulle n vinden he t tweede mee r objectiev e criteriu m betref t d s plaats di e de tekst heef t gekrege n i n d e hel e receptiegeschiedeni s buite n he t 46 kerkelijk domein dat zijn verhalen zonde r welk e me n bepaalde aspecten uit onze cultuurwereld niet kan begrijpen dat geldt dan voor de taal d e literatuur en de beeldende kunst alle kunsten maken i n hu n thematie k gebrui k va n de grote code zoals northrop frye die heeft genoemd neergelegd in de bijbel wat de beschikbare vertalingen betreft geve n onz e zegsliede n d e voorkeur aan de bijbel va n de katholieke bijbelstichting kbs door de katholieken heili ge schrif t genoemd d e bijbel va n het nederlands bijbelgenootscha p nbg en de statenbijbel zijn vertalingen die staan die dicht bij het origineel blijve n van de hebreeuwse bron maar mede daardoor wat moeilijker te begrijpen zijn naast dez e vertalingen i s e r sinds 1983 de groot nieuws bijbel me t de deu terokanonieke boeken waarui t i n 1996 een bloemlezin g verschee n onde r dt titel legendarisch e bijbelverhale n zi e elder s i n dez e tsjip dez e vertalin g staat het verst van de oorspronkelijke teks t en is het eenvoudigste geschreven we laten hieronder de door pastor rabou prof van wolde en prof va n iersel voorgestelde lijs t va n werke n ui t he t oud e e n nieuw e testamen t volgen telkens met hun commentaar we sluiten de bijdrage af met de voorkeuren van enkele docenten godsdienst aan wie wij de lijsten hebbe n voorgelegd 1 het oude testament 1 1 genesis gen 1 4 de schepping het paradijs de eerste zonde kain en abel evw ach t di t de alleroudste oergeschiedeni s e n daarnaast gaa t he t om mooi e verhalen de geslachtslijsten zo u zij zelf overslaan a r vertel t da t het schep pingsverhaal vaa k word t gezie n al s een evolutieverhaal terwij l he t eigenlij k een lied is datje oo k als lyriek moet waarderen gen 6 5 9 29 de zondvloed onmisbaar ee n zo vertrouwd verhaal z o vaak verbeel d evw he t i s extr a interessant door d e talloze literair e verwerkingen bijvoorbeel d he t toneelstu k noach van a koolhaas en de geschiedenis van de wereld in 10 1 2 hoofdstuk van julian barnes gen 11 1 9 de torenbouw van babel evw heeft dit gekozen omdat het een kort verhaal en erg belangrijk i n verband met de receptie esthetica gen 12 1 9 de roeping van abraham een interessan t verhaa l evw ech t literatuu r ove r he t menselij k existere n ar gen 16 en 21 1 21 hagars vlucht voorsarai geboorte van isaak abraham verdrijft hagar en ismael 47 boeiend om te lezen ze vormen samen een sterke eenheid evw gen 22 1 20 abrahams geloof op de proef gesteld tjxx bekend interessant e n leu k o m t e leze n evw i n abraham s verdrie t om het feit da t hij zijn zoo n moe t offere n leze n w e d e oerangst di e overwon nen wordt ar gen 25 19 34 esau en jakob veel mense n hale n di t verhaa l e n da t va n kai n e n abe l doo r elkaa r evw het gaat om de eerste conflicten di e in de bijbel worden beschreven gen 37 josef naar egypte verkocht mooi is het verhaal over de drome n va n jose f me t d e buigende korenschove n en het vraagstuk va n de macht die daarachter ligt met name ook in de recepti e van de bijbel zee r frequent genoem d en verwerkt vgl josef in dothan gen 39 41 de josef cyclus josef in egypte en zijn uitleg van de dromen van de farao volgens evw me t name ook voor jongere leerlingen erg fascinerend a r bevestigt dit hij vertelt deze verhalen zelf tegenwoordig nog steeds in zijn katechese aan kinderen 1 2 exodus in dit boek kan men nogal wa t afgerond e verhale n vinden he t mozes verhaa l uit exodus is volgens ar erg belangrijk i n verband met de kennis van pasen ex 2 1 10 mozes geboorte en opvoeding ex 3 de roeping van mozes de brandende braambos in deze teksten wordt de naam van god uitgelegd evw heel essentieel ex 13 17 tot 14 31 doortocht door de schelfzee het wate r da t zic h voo r moze s e n d e zijnen open t e n zic h achte r he n sluit zodat de israelieten gered e n d e egyptenaren verdelg d worden hee l belangrij k als je bedenk t hoezee r he t i n d e cultuur terugkeert he t i s hie r ee n problee m dat je j e doo r films e n boeke n al s ee n beel d heb t gevorm d va n he t verhaal juist hier is terugkeer naar de tekst heel belangrijk evw ex 24 de verbondssluiting de 40 dagen e n nachte n di e mozes doorbracht o p d e berg d e twaal f stene n tafelen de wet en het gebod ze vormen volgens evw het hoogtepunt va n de mozes cyclus en horen er dus bij 1 3 rechters 48 rechters bevat verhalende en historisch e verslaggevin g doo r elkaar he t boe k gaat over de oudste bestuurders van het joodse volk recht 13 16 simson vormt een mooi afgerond geheel dat kenmerkend i s voor de rest van he t boe k en bovendie n interessan t o m t e lezen hee l wa t spreuke n i n verban d me t d s persoon va n simson samson zijn no g steeds actueel 1 4 samue l samuel is een doorlopend geheel hier is de selectie wat willekeurig evw sam 17 david en goliath david verslaat de filistijn goliath een klassiek verhaal levend i n d e receptie van alle tijden een kort afgesloten geheel sam 11 1 12 7 david en bathseba nathans bestraffing davids berouw juist de combinatie van twe e genres i s interessant o p he t verhaa l va n david en de vrouw volgt de parabel va n nathan die david tot inkeer brengt 1 5 prediker pred 1 5 ijdelheid der ijdelheden alles is ijdelheid een poetische tekst oo k noga l somber maa r verwij s bijvoorbeel d naa r bo b dylan evw d e eerst e hoofdstukke n geve n ee n goe d ide e va n d e kwalitei t van de tekst als geheel ar vindt dit echte literatuur over het alledaagse leven 1 6 hooglied hgl 1 5 lied der liederen dit vrolijk e stu k ui t he t hooglie d i s ee n goed e tegenhanger va n d e prediker tekst evw voor ar is het hooglied echte literatuu r over de liefde 1 7 profeten evw adviseert uit di t boe k enkel e fragmente n t e kieze n di e nie t t e saa i o f t e moraliserend zijn haar keuze is de volgende jer 1 1 2 9 roeping van de profeet jeremia de eerste profetie ar voegt daar d e tempelrede aa n toe jer 7 1 15 dit i s ee n hee l ster k kri tisch verhaal jeremia constateert dat d e mensen d e tempel heili g hebbe n ver klaar maar hun medemensen late n stikke n e n da t i s zij n grot e verwijt domi nant in het hele boek amos 3 9 4 3 profetie tegen de rijken een tekst die leerlingen zeker zal aanspreken en voor alle tijden geldig is jona 1 4 jona in en uit de walvis 49 dit verhaa l moe t je i n zij n gehee l lezen z o i s het altij d aa n vele n beken d geweest het is een prachtig en rijk verhaal ook in literair opzicht 1 8 de psalmen psalm 119 de heerlijkheid der wet ar bepleit deze keuze om de literaire kwaliteit en d e inhoud onmisbaa r wan neer men iets wil leren kennen va n d e wereld e n israel i n denken e n doen i n deze lange psalm liefst 176 verzen wordt de wet bejubeld e n doo r midde l va n steeds andere synoniemen beschreven ar laat leerlingen maar eens passage s onderstrepen die zi j moo i o f treffen d vinden da n ontstaa t e r een eige n versi e van de psalm 2 het nieuwe testament 2 1 de vier evangelieen de levensverhale n va n jezu s doo r mattheus markus luka s e n johannes verschillen all e vie r va n karakte r e n optiek bv l zo u he t liefst e zie n da t ten minste een evangelie in zijn gehee l leze n wordt vanweg e d e samenhang he t markus evangelie is het kortst en het intrigerendst jezus stoot in zij n verhaa l voortdurend op tegenstand en zijn medestander s begrijpe n niet s va n hem da t daagt de lezer ui t o m jezus handele n e n denke n we l t e begrijpen he t za l aardig zij n onderstaand e keuz e ui t d e vier evangeliee n t e vergelijke n me t de keuze uit de evangelieen die in legendarische bijbelverhalen i s gemaakt matth 1 2 samen met luk 1 2 de geboorte van christus het eerste verhaal geeft een patriarchale kijk het tweed e een matriarchal e kij k op de gebeurtenissen selectief en subjectie matth 5 7 de bergrede met deze lange redevoering is jezus goed te typeren in zij n opvattinge n bvl voor a r vorm t d e bergrede een paralle l me t d e uitspraken va n abraha m e n mozes en daarmee het hart van het christendom matth 13 en 25 de gelijkenis van de zaaier en de gelijkenis van de talenten twee parabels die veel metaforen bevatten interessant ook als fictie bvl matth 14 1 12 dood van johannes de doper dit verhaal me t d e dochte r va n herodes salome i n een belangrijk e rol speelt i n d e beeldende kunst ee n grot e rol a r zie t oo k samenhan g me t d e bekoring va n jezus en dat in combinatie met het verhaal van dostojevski ove r de groot inquisiteur i n de gebroeders karamazov hierin word t ee n vergelij kin getrokken van drie geesten met de drie verleidinge n aa n he t begi n va n het mattheus evangelie 50 mark 14 1 16 8 passie en verrijzenis het verhaa l i s intrigerend vreem d e n daardoo r aantrekkelijk he t slo t i s merkwaardig een jongeman zegt aan de vrouwen wanneer jezus niet meer in het graf is dat z e aan d e leerlingen moete n vertelle n wa t zi j gezie n hebbe n en dat jezus verrezen is geen van de vrouwen doet dit maar de lezer weet het dankzij markus wel bvl luk 15 16 de verloren zoon de onrechtvaardige rentmeester lazarus en de rijke vrek drie wezenlijke parabels menen bvl e n ar evenal s di e va n d e barmhartig e samaritaan luk 24 verrijzenis en verheerlijking de emmausgangers een va n d e mooiste verhalen vaa k afgebeel d o f al s metafoo r gebruikt d e emmausgangers is het ontstaansverhaal va n he t evangelie jezu s open t i n di t verhaal de ogen van zijn leerlingen waardoor zij de schriften verstaa n ar joh 1 1 18 het vleesgeworden woord proloog een zee r diepzinnig gedicht nie t eenvoudi g t e verstaan maa r er g moo i e n zeker de moeite van het samen bekijken i n de klas waard joh 4 het gesprek met de samaritaanse vrouw een dialoog van jezus en een vrouw die herhaaldelijk terugkom t in d e receptie van de bijbel op kunstwerken etc joh 8 1 11 de overspelige vrouw joh 9 de blindgeborene dit is een voorbeeld va n de wonderverhale n waari n jezu s iet s va n zij n godde lijkheid lie t zien aan de mensen joh 11 de opwekking van lazarus een verhaal met een sterk metaforische kracht joh 20 opstanding en eerste verschijning van christus na zijn dood herhaaldelijk i s de verschijning va n jezus na zijn doo d en verrijzeni s aa n zij n leerlingen aan maria magdalena aa n d e apostelen aa n d e ongelovige tho mas ar he t evangeli e van johanne s is oo k belangrij k me t he t oo g o p d s positie van de vrouw het is als geheel te groot t e vee l e n t e moeilijk maa r het paasverhaa l me t mari a magdalen a i s prachtig hie r vin d j e verschillend e betekenissen voo r het woord kijken mari a magdalen a i s temidden va n eb mannen de enige die waarnaar zij keek ook werkelijk heeft gezien 51 2 2 handelingen hand 9 de bekering van saulus saulus in de broederkring aeneas en dor cas hand 25 28 10 paulus paulus e n het proces zij n rei s naa r rome e n het verhaa l va n d e schipbreu k bevatten d e nodige spanning he t verhaa l heef t i n d e recepti e gee n ro l ge speeld 2 3 apocalyps apoc 1 8 de openbaring van jezus christus door johannes deze eerste acht hoofdstukken hebbe n i n d e cultuur ee n grot e ro l gespeel d e n zijn bijvoorbeeld i n de beeldende kunst herhaaldelijk to t leven gewerkt apoc 21 22 5 nieuwe hemel en nieuwe aarde het nieuwe jeruzalem slot dit verhaa l gaa t ove r d e evangelist johannes die ee n visioe n krijg t va n d e nieuwe wereld he t nieuw e jeruzalem same n me t het scheppingsverhaa l i n genesis vorm t di t verhaa l ee n geheel oo k i n d e receptie geschiedeni s al s zodanig verbeeld de voorkeur van vier docenten docenten godsdienst kathechese die wij vroege n naa r hun voorkeurslijs t late n er geen twijfel ove r bestaan da t de boeken genesis en exodus ee n mus t zijn leesgenoegen e n fantasie ontwikkelin g zij n erme e gediend z e vorme n e n belangrijke culturele en geestelijke bagage he t boe k rechters bied t aankno pingspunten voo r wereldorientatie prediker en hooglied drage n doo r hu n poetische stijl bi j tot leesgenoegen e n spiritualiteit i n tegenstelling tot pasto r rabou prefereren d e docenten van de psalmen 22 en 23 met daari n d e tekst di e christus aan het kruis citeerde vanwege hun groots e stijl ui t he t oud e tes tament zouden zij graag ook d e boeken ruth e n esther lezen ui t het nieuw e de brieven va n paulu s aa n d e galathen en d e korinthiers va n d e evangelien heeft da t va n markus hu n voorkeur wa t d e andere evangelien betref t sluite n zij zich aan bij de deskundigen een va n d e docenten beveel t aa n o m naas t de bijbel eventueel andere werken te bekijken waari n d e joods christelijke werel d centraal staat bijvoorbeel d darita s harp va n chai m potok da t ee n helde r beeld oproept van de joodse wereld ook het werk van pinchas lapid e over de bergrede wordt aanbevolen een aantal fouten ui t d e versie va n 1992 is stilzwijgen d gecorrigeerd enkel e aanvullingen ware n mogelijk wd m 52