‘De binocle’ van Couperus in de klas. Intertextualiteit als uitgangspunt voor vakoverstijging.

veronique damoiseaux de binocle van couperus in de klas intertexiualiteit als uitgangspunt voor vakoverstijging in het kader van het thema vakoverstijgend onderwijs dat in dit tsjip num mer centraal staat zal in dit artikel aandacht worden geschonken aan een heel direkt aanknopingspun t voo r vakoverstijging expliciet e intertextualiteit ofwel duidelijke verwijzingen in een tekst naar andere literatuur of kunstwer ken door middel van bijvoorbeeld citaten of titels daarvoor is dit maal niet gekozen voor recente literatuur maar voor een ver haal van couperus nederlands belangrijkste vertegenwoordiger van het psy chologisch realisme zijn analyses van de innerlijke mens zijn evenals zijn fantastische verbeeldingskracht veelvuldi g gepreze n e n o p menig e boekenlijst staan zijn bekendste romans eline vere en van oude menschen de dingen die voorbij gaan de aandacht gaat hier uit naar de binocle een kort verhaal da t zich prima leent voor een analyse in de klas de hoofdpersoon in dit verhaal woont twee maal die walkure van wagner bij en het grootste deel van het verhaal speelt zich a f tijden s he t schouwburgbezoek di t gegeve n vorm t hie r he t uitgangspunt voo r een les waarin verschillende aspekten van de opera van wagner zullen worden bestudeerd met als voornaamste doel de functie van de opera in het verhaal van couperus te kunnen aanduiden het is immers niet voor niets dat couperus zijn personage twee maal naar dezelfde opera laat gaan en juist hier tot een gruwelijke daad komt daarnaast leren leerlingen zien dat expliciete intertextuele verwijzingen in de tekst een functie hebben en een nadere bestudering van deze gegevens een verdieping van de betekenis van elementen uit het verhaal tot gevolg heeft verschillende facetten van de opera de dramatische enscenering de gezongen tekst en de orkestbegeleiding zullen aan bod komen uiteraard hoort daar het beluisteren van enkele fragmenten uit de opera bij de vakoverstijgende les suggesties die aan het eind van dit artikel worden aangedragen zijn bedoeld als een geintegreerd onderdeel van de les nederlands de docent kan zelf het muziekonderdeel geven mits hij zich enige tijd in een deel van wagners opera die walkure verdiept de binocle va n couperu s dien t al s uit gangspunt 1 literaire analyse 1 1 context en achtergronden van de binocle al vana f de eerste roman eline vere 1889 speelt het noodlotsmotief ee n grote rol in het werk van couperus steeds weer raken zijn personages ver zeild in een psychisch drama doorgaans veroorzaakt door aan burgerlijke conventies gebonden levenswijzen waartege n zij zich tevergeefs verzetten onherroepelijk gaa n zij hun ondergang tegemoet niet in staat weerstand te bieden aan het vooraf bepaalde noodlot ook in de binocle staat dit motief 63 damoiseaux de binocle van couperus in de klas centraal het verhaal werd voor het eerst in 1920 in de haagse post gepubliceerd en later opgenomen in het eerste deel van proza maar is waarschijnlijk a l veel eerder geschreven couperus reisde veel niet alleen voor zijn plezier maar ook voor zijn werk vanaf 1916 maakte hij veel reizen voor de haagse post en hij had de gewoonte zich te verdiepen in de geschiedenis van de steden die hij bezocht in 1897 woonde hij in dresden de stad waar ook de binocle zich afspeelt die walkure van wagner bij het is aannemelijk dat couperus de binocle rond die tijd schreef aangezien hij nadien niet meer naar de stad terugkeerde couperus bezoch t regelmatig d e opera soms wel drie vier avonden in de week en hij luisterde er het liefst naa r met zijn ogen dicht zo lezen we in louis couperus een biografie van frederic bastet juist de muziek vandt e walkure maar ook de tekst speelt een belangrijke rol in de binocle ia za l verderop blijken de binocle couperus meesterlijkste vertelling genoemd zette marsman er toe aan opnieuw he t wer k t e lezen va n deze schrijver wien s gekunsteld e schrijfstijl hem net als vele anderen lange tijd grote weerzin inboezemde het waren de drie delen proza waarvan mij niet veel is bijgebleven maar dat eene dan zoo scherp zoo kwellend zoo obsedeerend dat ik het aan ieder een navertelde aan verschillende menschen voorlas en er eens een lezing mee onderbrak omdat ik aan niet anders dacht zelden heeft een verhaal mij zoo volmaakt en persoonlijk in bezit genomen als juist die novelle een beschrijving van de inhoud van het verhaal zal deze uitspraak verduide lijken 1 2 de inhoud van de binocle een jonge toerist indo nederlander journalist een fijne jongen enigszins nerveus aangelegd zeer zachtzinnig trots zijn tropisch bloed r 1 3 en met periodieke buien van melancholie r 23 24 wil in dresden een opvoering van wagners die walkure bijwonen omdat hij vreest vanaf de eerste rijvan de vierde rang het toneel niet goed te kunnen zien besluit bij vlak voor slui tingstijd een kijker te kopen ondanks de hoge prijs koopt hij een binocle bij ee n opticien wien s gezich t he m plotselin g ee n onbehaaglijk e vogeltronie geleek r 40 e n die in hem een eigenaardig e n onbehaaglij k gevoel losmaakt r 62 63 eenmaal in de schouwburg kan hij zijn aandacht niet bij de opera houden steeds meer wordt hij afgeleid door een onverklaarbare drang om de zojuist gekochte kijker die hij voor zich op de balustrade heeft gezet naar beneden te gooien op de kale glimmende schedel van een heer in de zaal toen was het of hij zich niet zou kunnen bedwingen of iets hem krachtig imperatief dwong de kijker te slingeren hoog door de afgrond der zaal mikkende op die lokkende bol di e reuzebiljartbal he t blinkende doelwit daarginds in d e diepte o p driekwar t afstan d van de helling tusse n he m en he t toneel r 133 137 hij wee t zich nauwelijks t e bedwingen e n verlaa t tenslotte ne t voo r he t 64 damoiseaux de binocle van couperus in de klas einde van de eerste acte de zaal na de pauze hij heeft zich inmiddels enigs zins hersteld door verstandelijk op zichzelf in te praten blijft hij achterin de zaal staan om niet opnieuw in de akelige verleiding te komen en bij het ver laten van de zaal laat hij opzettelijk zij n kijker achter in het theater toc h meende hij toen de opera uit was nooit meer op de eerste rij van de vierde rang plaats t e nemen in allen gevalle nooit meer met z o een grote kijker voor zich en tevens de kijker die hem in de handen zo vreemd gewogen had en hem misschien met de diepte samen en om dat dwaze doelwit daarginds die dolle obsessie had ingegeven nie t mee te nemen hem daar te laten staan r 185 191 vijfjaar late r is de jonge ma n opnieuw in dresden waar de affiches de r opera een serie voorstellingen aankondigden va n de ring des nibelungen r 200 201 die avond woont hij wederom die walkure bij en heeft gee n andere keuze dan alweer een plaats op de hoge eerste rij van de vierde rang hem afgestaan door een persoon wiens onbehaaglijke vogelgezicht r 213 hij eerder meent te hebben gezien met een vage herinnering aan de duizeling van destijds waartegen hij zich nu dwingt te verzetten wordt hem door de ouvreuse een grote binocle aangereikt zijn eigen kijker die al die jaren daar op hem heeft gewacht zo lijkt het wel en midden in het liefdesduet van siegmund en sieglinde gebeurt dan het fa tale het onafwendbare hij staat op of hij worstelde met een macht sterker dan hij r 238 en gooit de zware kijker de zaal in op het hoofd van een toe vallige toeschouwer ee n ander een schoon nooit gemik t o f opgemerkt noodlottig getroffene di e zijn leven uitbrult terwijl d e hersen s spatten r 244 245 juist het schijnbaar toevallige karakter van deze gruwelijke daad waar de lezer al vanaf het begin van het verhaal langzaam maar zeker naartoe wordt geleid en de noodlottige obsessie voor een in wezen onbelangrijk voorwerp fascineerden marsman in zijn brief over couperus in forum 1932 schrijft hij slaa f te zijn van een ding wat een vernedering en wat een angst daar eenzaam te zitten met dat monsterding in je han d ik geloof da t die doodgewone man op dat moment het besef het lijfelijke besef moet hebben gehad van den waanzin van het geheele leven 1 3 verwijzingen naar die walkure in de binocle vanaf het begin vervult de binocle een fatale functie in het verhaal hij wordt bij sluitingstijd gekocht en is veel te duur en de lange magere opticien met het onbehaaglijke vogelgezich t ee n motief dat verschillende malen terug keert sterk t ons vermoede n dat e r iets nie t pluis is tijdens het schouw burgbezoek dat volgt let de toerist dan ook nauwelijks op wat zich op het toneel afspeelt maar wordt vanaf de eerste minuten afgeleid door zijn zojuist gekochte kijker het voorwerp oefent een bovennatuurlijke mach t op hem uit en de lezer volgt de innerlijke strijd van de jongeman tussen enerzijds het onberedeneerbare schijnbaar door hogerhand gestuurde verlangen met de bi nocle een toeschouwer te treffen anderzijds zijn ratio die hem hiervan aan vankelijk wee t te weerhouden op de achtergrond van dit innerlijke drama 65 damoiseaux de binocle van couperas in de klas speelt de muziek van die walkure op verschillende plaatsen in de tekst wordt de lezer net als de toerist zelf erop gewezen dat we hier eigenlijk same n met de jongeman va n een opera horen te genieten het accent ligt daarbij op de eerste acte die de toerist twee maal bijwoont aa n het begin va n de opera i s er sprake va n der muziek immense vergolving r 80 al vlug worden dan drie personages genoemd siegmund wien s stem hem zalig doortrilde r 83 84 sieglinde een witte blonde germane dochter r 93 e n hunding siegmun d e n sieglind e bevinden zich in de hut van hunding r 95 iets verderop is sprake van een liebeslied r 122 hetgeen ons iets zegt over de relatie tussen siegmund en sieglinde die blijkbaar va n amoureuze aar d is siegmund zing t me t een glanzende tenorstem van liefde en binnenstromende lente r 123 124 en te gen het eind van de tekst is nogmaals sprak e van siegmund en sieglinde s duo r 235 236 wie hunding is wordt niet expliciet vertel d vader mi naar echtgenoot en we komen ook niets te weten over de achtergronden van siegmun d e n sieglinde daarvoor moete n w e te rade gaan bi j het li bretto van de opera zelf 1 4 context van die walkure die walkure een drie acter maakt deel uit van een groter geheel der ring des nibelungen ei n buhnenfestspiel fu r drei tagen und ein vorabend het stuk werd gecomponeer d tusse n 1848 en 1874 en in 1876 voor het eerst in zijn geheel opgevoerd in een door wagner speciaal voo r dit doeleinde ont worpen theater in bayreuth beieren wagner schreef zelf het libretto voor dit grootse muziekdrama met een totale speelduur van 14 uur die walkure werd in 1856 gecomponeerd en geschreven en vormt het eerste deel na de inleiding das rheingold alleen al de eerste acte van die walkure waarop in de tekst van couperus het accent ligt duurt bijna een uur de ring speel t zic h af in de germaanse oertijd i n een wereld va n goden reuzen en dwergen en grijpt deel s terug op de germaanse mythologie zoals we die kennen ui t de edda o p de politieke symbolie k achte r he t epos waarin de eeuwige strijd tussen macht en liefde wordt gevoerd zal hier verder niet worden ingegaan heel in het kort een uitgebreide beschrijving vind t u in ieder goe d hand boek draai t het in deze opera om de titel zeg t het al een ring die van de rijngodinnen i s gestolen en de wereldheerschappij aa n de eigenaar verleen t mits deze van de liefde afziet iedereen inclusief d e germaanse oppergo d wodan probeert de ring in zijn macht te krijgen maar er rust een vloek op die alleen door een wezen kan worden opgeheven dat nog niet met de vloek in aanraking is gekomen wodan heeft o m die reden onder de naam walse bij een sterfelijke vrou w een tweelingpaar van het heldengeslacht d e wals ungen verwekt sieglinde en haar broer om deze twee personages nu draait het in de eerste acte van die walkure 1 5 inhoud van die walkure siegmund en sieglinde zijn in hun jeugd gescheiden en de tweelingzus werd 66 damoiseaux de binocle van couperus in de klas geroofd door een vijandelijke stam om vervolgens te worden uitgehuwelijkt aan hunding in diens hut ontmoetten de broer en zus die elkaar overigens niet herkennen elkaar opnieuw siegmund die wordt achtervolgd door vij anden later blijkt dat het hier hunding zelf betreft strompelt uitgeput het huis binnen om beschutting te zoeken onmiddellijk voelen hij en sieglinde een onverklaarbare wederzijdse aantrekkingskracht zo blijkt mede uit de vele regie aanwijzingen sieglind e zet even haar lippen aan den hoorn en geeft hem siegmund deze doet een langen teug dan zet hij den hoorn van de lip pen beiden blikken elkaar in stijgende ontroering een tijdlang zwijgen d aan staat al in de eerste scene langzaa m ontrafelt zich hun verleden maar ondanks de ontdekking van hun bloedverwandschap worden zij hopeloos ver liefd op elkaar siegmund noem t zich daarbij steeds wehwalt omdat hij overal waar hij verschijnt ongeluk met zich meebrengt hunding die intus sen ook op het toneel is verschenen en de ontluikende liefde tussen de twee aanvoelt en gelaatsovereenkomsten constateert daagt siegmund uit tot een tweegevecht d e volgende dag daarop dient sieglinde hem een slaapdrank toe opdat siegmund kan vluchten als siegmund tijdens het liefdesduet dat volgt al s enig e to t da n to e i n staa t blijk t he t zwaar d nothun g ui t d e essenstam te trekken door wodan geplaatst en een teken van uitzonderlijke macht is het voor hen beiden duidelijk dat zij door de goden voor elkaar bestemd zijn sieglind e geef t he m n u oo k zij n naa m siegmund overwinnaar in de allerlaatste regels zingt siegmund met zijn glanzende tenorstem r 123 in de prachtige metrische vertaling van willem kloos bruid en zuster zijt gij uw broeder zoo bloeie dan t walsungenbloed hier eindigt de eerste acte het gevecht tussen siegmund en hunding vindt plaats in de tweede acte en loopt dramatisch af voo r siegmund als gevolg van een conflict tusse n wo tan en fricka de godin van het huwelijk die vindt dat de huwelijksregels gelden boven de liefdescreatie van wodan en verbiedt brunhilde een van de negen walkures strijddochters van wodan die de gesneuvelde helden naar het walhalla brengen om het in de toekomst te verdedigen naar wie het stuk is genoemd o m siegmun d o p he t slagvel d t e verdedigen brunhild e wee t sieglinde wel naar een veilige plek te voeren bij de nibelungen dwergen baart zij een zoon siegfried naar deze persoon is het volgende operadeel genoemd in gotterdammerung tenslotte blijkt dat de obsessie voor de ring leidt tot de ondergang van het hele godenrijk de liefde tussen siegmund en sieglinde en de geslachtsdaad die tussen hen beiden plaatsvindt staat in het teken van de ondergang van het godenrijk 1 6 achtergronden van die walkure tijdens zij n verblijf in dresden verdiepte couperus zich in het werk van richard wagner 1813 1883 die zijn jeugd in deze stad doorbracht en hier ook late r gedurende enkel e jaren verbleef da t zijn werk couperus intri geerde is niet verwonderlijk net als bij couperus treffen we bij wagner een grote fascinatie voo r innerlijk psychologisch dram a en ook hi j heeft ee n voorkeur voor fatale einden waar langzaam maar zeker naartoe wordt ge 67 damoiseaux de binocle van couperas in de klas werkt overigens ha d couperus vooral bewondering voo r de muziek in de opera s van wagner op het epos zelf is veel kritiek geleverd en niet alleen door couperus omdat verschillende passages en karakterveranderingen on geloofwaardig zouden zijn de eerste acte van de walkure wordt echter alom geprezen om de fijne psychologische uiteenzettingen behalve componist en tekstschrijver was wagner theoreticus in enkele be langrijke werke n over opera waaronder die kunst und die revolution en oper und drama wijst hij op het bedroevende niveau van de opera in zijn tijd en zet hij zijn ideeen uitee n ove r he t gesammtkunstwerk volgen s wagner moest de opera in navolging va n de griekse tragedie een eenheid vormen door integratie van poezie drama instrumentale muziek en zang dans kostuums en gebarentaal daarom componeerde hij zijn opera s zelf schreef zelf de teksten en gaf zowel in het libretto als in het partituur regie aanwijzingen en omschrijvingen van het decor opera moest bovendien diepere gevoelens e n ervaringen van het leven tot onderwerp hebben zoals in mythologische verhalen wagner toont in zijn opera s dan ook vooral de innerlijke wereld van de personages en de emotio nele ontwikkeling die zij doormaken waardoor situaties op het toneel som s gedurende lange tijd ongewijzigd blijven de instrumentale muziek is hierbij voor wagner van essentieel belang want zij weerspiegelt de oergevoelens de diepere verlangens de heftige emotionele reacties van de personages en levert commentaar op de tekst en de handelingen op het toneel een belang rijk gegeven want we zagen eerder dat de jonge toerist tijdens zijn operabe zoek i n een innerlijke strijd verwikkeld is waardoor hij weinig aandach t voor het toneel heeft maar wel overspoelt raakt door de immense vergol ving r 80 81 van de muziek van die walkure de weerspiegeling in de muziek van het innerlijke drama hun liefde boos heid kracht en twijfels van de personages maakt de opera zwaar1 verande ring van emotie betekent bij wagner verandering va n toonsoort waardoor vele wendingen in de muziek te horen zijn soms zelfs binnen een enkel e regel bijvoorbeeld in liefde brengt vreugde en verdriet ook het ritmeen de snelheid verandert vaak en de scenes worden in een unendliche melodie aan elkaar gekoppeld waardoor ons nauwelijks rust wordt gegund het vraagt de nodige concentratie en herhaald luisteren om de muziek enigszins te kunnen volgen 1 7 twee innerlijke drama s weerspiegeld in een muziekstuk zowel couperus als wagner snijden een thema aan waarin grenzen worden overschreden grenzen van geweld en sexualiteit de personages die zij ten tonele voeren lijken op de gebeurtenissen weinig of geen invloed te kunnen uitoefenen maar worden gestuurd door hoger hand of ee n onverklaarbaa r verwerpelijk verlangen zoals we ook aantreffen in mythologische verhalen als oedipus benaderen we dit op een psychologische manier dan betreden we in deze verhalen he t gebie d va n onbewuste e n verdronge n oerdrifte n e n verlangens het gebied van de taboes eigenlijk dat ons schokt als we ermee geconfronteerd worden en geschokt waren de lezers en toeschouwers in de 68 damoiseaux de binocle van couperus in de klas tijd waarin deze kunstwerken werden gepubliceerd dan wel opgevoerd het vorspiel de orkestrale inleiding o p de eerste acte van die walkure kondigt het drama al aan een storm aanvankelijk slechts dreigend door de lage tonen van de contrabas zwelt aan tot een heftige orkaan die overgaat in de lieflijkere tone n van het eerste bedrijf deze muziek leidt de gebeurtenis sen op het toneel in en geeft deze in een notedop weer zoals tegenwoordig in iedere film gebeurt maar lijkt ook het drama in de zaal aan te kondigen dat wij als lezer voornamelijk volgen wordt de toeschouwer in de opera langzaam toegeleid naar het moment van de incestueuze geslachtsdaad tussen broer en zus in de binocle wordt langzaam naar de gruwelijke moord toe gewerkt als het orkest na de laatste woorden van de eerste acte tot uitbar sting komt onderstreept dit zowel de gevoelens va n de siegmund en sieg linde als die van de jonge toerist het is als u naar de muziek luistert niet moeilijk t e raden op welk moment in de opera de man zijn binocle de zaal inslingert 2 didaktische analyse alvorens de functie va n de eerste acte van die walkure nader te bekijken analyseren de leerlingen de binocle de structuralistische verhaalanalyse van mieke bal die zij in 1977 heeft gepresenteerd in forum der letteren voor een gedetailleerde uitle g va n haar theorie verwijs i k naar mieke bal de theorie van vertellen en verhalen inleiding in de naratologie 1978 is prima toepasbaar op dit korte verhaal waarin alles met elkaar samen hangt en toespeelt o p het noodlot d e thematiek in de binocle en die walkure het begri p intertextualiteit e n he t luistere n naa r e n bestudere n va n fragmenten uit deze moeilijke opera lijken me het best geschikt voor de ho gere klassen van de bovenbouw de structuuranalyse van mieke bal zo u al eerder aan bod kunnen komen wilt u het verhaal niet meteen analytisch bestuderend benaderen dan zou bijvoorbeeld de volgende opdracht aan de les vooraf kunnen gaan lees het verhaal de binocle van couperus en schrijf op watje van het gedrag van de jonge toerist vindt de persoonlijke reacties kunnen worden opgeborgen in het leesdossier of ter sprake komen in een klassegesprek 2 1 de structuralistische verhaalanalyse van mieke bal de methode van bal die bij velen onder u wel bekend zal zijn bestaat heel in het kort uit een analyse van de tekst naar verhaalelementen e n verhaal aspekten de eerste vormen de bouwstenen van de tekst de belangrijkste ge beurtenissen de personages en het grondidee of them a worden beschreven daarbij word t een zogenaamd functieschema gemaakt uitgaande van het gegeven dat de personages in een verhaal een doel nastreven en daarbij actief en passief resp door een helper en een begunstiger worden geholpen dan wel tegengewerkt door een tegenstander degene op wie het te behalen doel betrekking heeft noeme n we d e begunstigde schematisc h zie t di t er als volgt uit 69 damoiseaux de binocle van couperus in de klas helper begunstige r ii subject objec t i 1 tegenstander begunstigd e de verhaalaspekten gieten de elementen in een bepaalde vorm de tekst we onderscheiden de verteller de focalisator het ritmeen de frekwentie de ver teller is een organisatorische instantie die het verslag doet de focalisator het standpunt vanui t wi e of wa t we het verhaal volgen i n het geval va n een monologue interieur die ook in de binocle voorkomt stappen we al s het ware in de huid van de persoon de toerist en nemen zijn focus over bij ritme wordt de werkelijke tijd die gebeurtenissen innemen vergeleken met tijd die ervoor staat in het verhaal we onderscheiden daarbij scenisch en pa noramisch vertellen in het eerste geval worden de gebeurtenissen beschreven in een tijd die overeenkomt met de werkelijke tijd in het tweede geval ge beurt dat in versneld tempo bijvoorbeeld als wordt teruggeblikt in de tijd soms staan we langer bij iets stil en spreken we van beschrijvend of analy tisch vertellen onder frekwentie wordt de herhaling van woorden en ele menten verstaan en de betekenis die aan deze herhaling kan worden toege kend zoals we hierboven bijvoorbeeld hebben gedaan met het herhaalde be zoek aan de wagneropera de tekstbestuderingsmethode van mieke bal kan in de klas heel leerlingge richt worde n toegepast door in groepjes te werken ieder groepje krijgt in de vorm van een vraag een element of een aspekt ter bestudering toegewezen de resultaten van iedere groep worden op een groot vel papier genoteerd er kan ook met sheats en een overheadprojector worden gewerkt op het bord gehangen en door een groepslid gepresenteerd aan de klas om de in stukken uiteengevallen tekst weer als een geheel te zien kunt u de verbanden aanwij zen tussen de onderzoeksgegevens alles staat hier immers in het teken van de obsessie voor de binocle en de uiteindelijk noodlottige daad hieronder volgen de opdrachten die in de klas worden geformuleerd de vragen 4 en 5 kunnen aan dezelfde groep worden toegekend omdat de focalisator en de ver teller voor een groot deel overeenkomen in de binocle om het u gemakkelijker te maken en voorbereidend werk te besparen staan de resultaten meteen daarna ook afgedrukt 1 zet de belangrijkste gebeurtenissen van het verhaal op een rij 2 welke personages spelen een belangrijke rol in het verhaal van couperus beschrijf zowel hun karakter als hun uiterlijk door middel van citaten uit de tekst omschrijf va n de belangrijkste persoon het doel dat hij nastreeft geef ook aan wie of wat hem daarbij helpt of juist tegenwerkt maak hiervan een of meer functieschema s 70 damoiseaux de binocle van couperus in de klas 3 formuleer het grondidee thema van het verhaal welke motieven kun je onderscheiden in de tekst 4 staat de verteller binnen of buiten het verhaal in welke persoon wordt het verhaal verteld op welke plaatsen in de tekst toont de verteller zich 5 noteer de regels waarin we de gebeurtenissen in het verhaal bekijken van uit de ogen van een personage in d e tekst gee f oo k aa n wiens visi e w e overnemen 6 waar in he t verhaa l worde n gebeurtenisse n versnel d weergegeve n panoramisch op welke plaatsen treffen w e beschrijvingen analyses aa n vertraagd ritme en waar komt de beschreven gebeurtenis overeen met de werkelijke tijd scenisch 7 welke gebeurtenisse n worde n meer dan eens verteld onderzoek oo k welke woorden en woordcombinaties in de tekst worden herhaald hieronder volgen de resultaten van de opdrachten de regelaanduiding ver wijst naar de publikatie van het verhaal in verzamelde werken van coupe rus deel xii herdruk 1975 1 de volgende gebeurtenissen bepalen het verhaal de jonge toeris t koopt een kaartje voor een plaats op de eerste rij van de vierde rang in de opera om die walkure te horen r 4 5 aan het eind van de middag net voor sluitingstijd koopt hij bij een opticien een binocle r 60 vervolgens bezoekt bij de opera r 71 e v daar wordt zijn aandacht onmid dellijk afgeleid door de afgrond voor hem de zware kijker in zijn hand en het fladderend programmablaadje dat door een dame wordt gegrepen r 86 89 volgt de innerlijke strijd van de jongeman tussen zijn verlangen de binocle te gooien en zijn verstand dat hem ervan weerhoudt r 90 144 hij weet zich te beheersen en verlaat aan het eind van de eerste acte de zaal r 148 opzet telijk laat hij de binocle achter r 155 en ontvlucht het gebouw aan het eind van de opera r 193 vijfjaar late r woont hij opnieuw de opera bij en krijgt hij dezelfde plaats toegewezen r 205 r 210 hij huurt een kijker van de ou vreuse r 231 en werpt deze op het hoofd van een willekeurige toeschouwer r 243 245 2 het belangrijkste personage is de indo nederlander journalist een fijne jongen enigszin s nerveu s aangelegd zee r zachtzinni g trot s zij n tropisc h bloed r 1 3 klein en tenger r 48 hij is tevreden zacht en stil blijmoedig van aard ondanks zijn nerveuze aanleg en periodieke buien van melancholie r 22 24 som s heef t hi j last van vreemde antipathiee n e n sympathiee n r 64 65 in de loop van het verhaal weet hij zichzelf bleek en half gek en voelt hi j zic h heel zie k r 145 146 vijfjaar late r is hij geslaagd i n zijn carriere en getrouwd r 295 296 verder spelen de lange magere opticien r 36 met het gezicht als een on 71 damoiseaux de binocle van couperus in de klas behaaglijke vogeltronie r 40 r 62 en vier personages in de schouwburg een rol de grijze gekapte dame die het fladderende programmablad als een vo gel grijpt r 90 en later nogmaals omschreven wordt als duivegrijze dame r 109 r 242 de heer met blinkende kale schedel r 91 r 111 119 r 124 127 r 135 136 r 243 de buurvrouw die hem van ter zijde aanziet en wier beweging hem een moederlijke redding schijnt r 144 en de ouvreuse bij wie hij sarcasme in de stem meent te horen r 227 maar over wie we verder geen informatie krijgen nemen we de toerist als uitgangspunt in het functieschema en omschrijven zien we zijn doel als het vermijden de binocle te gooien dan is zijn ratio zijn actieve helper de man met de kale kop de begunstigde al s zij n doel slaagt de buurvrouw in de zaal haar beweging schijnt hem een moederlijke redding toe de passieve helper de lijst van tegenstanders is uitgebreid de binocle d e glimmend e schedel d e dwanggedachte n va n d e toerist d e ouvreuse de duif grijze dame de plaats in de schouwburg en ook de muziek van wagner is het schema gemaakt dan zien we in een oogopslag dat de toerist z o ster k word t tegengewerk t i n zij n poginge n d e binocl e nie t t e werpen dat het wel fout moet gaan en dat gebeurt dan ook om aan de opera een plaats toe te kennen in dit schema zal dieper moeten worden ingegaan op de inhoud en de vorm ervan daarover later meer 3 zoals reeds gezegd is het centrale thema gebaseerd op de obsessie voor de binocle die uiteindelijk resulteert in het doden van een toevallige bezoeker het thema kan omschreven worden als het noodlot vooral het vogelmotief keert vaak terug zie frekwentie 4 en 5 het verbaal staat in de derde persoon en de verteller bevindt zich bui ten de tekst we zien de gebeurtenissen vanuit zijn perspectief maar soms nemen w e d e focus ove r va n de jonge toerist daa r was de opera daar stroomde reeds het zwartsilhouetterend e publie k ove r he t avondplein d e wijde verlichte ingangen binnen r 67 69 lezen we en we lopen als het ware mee naar het operagebouw in de zaal kruipen we een aantal keren in de huid van de toerist als bij geobsedeerd naar de glimmende schedel kijk t r 112 119 r 135 137 e n wannee r hi j zichzel f terechtwijs t e n bi j de les roept en we de tekst lezen als een innerlijke monoloog hij was toch niet gek o m zij n binocl e d e zaa l i n te slingeren kom hi j zo u di e doll e ingeving n u t e bove n kome n e n met niet mee r dan een heel klei n beetj e wilskracht e n redelijkheid r 160 162 net voo r hij d e opera uitvluch t wordt nogmaals een spel gespeeld met de focalisatie door het herhaaldelijk aangeven van gedachtenpuntjes waardoor we weer even de toerist worden r 190 192 6 in grove lijnen wordt het verhaal voornamelij k scenisc h iet s versneld verteld de gebeurtenissen en gedachtenbeschrijvingen van de toerist spelen zich voor een groot deel af tijdens een operabezoek met een werkelijke tijds duur van ongeveer vier uur het ritmevan de tekst wisselt tijdens het opera bezoek ove r het algemeen wordt het bezoek versneld weergegeven de ge 72 damoiseaux de binocle van couperus in de klas beurtenissen tijdens de tweede en derde acte nemen slechts 20 regels in be slag r 165 185 het voorspel en de eerste acte nemen meer ruimte in r 79 155 we volgen echter nauwelijks de opera maar vooral de gedachtengang van de toerist tijdens de hele opera die is scenisch weergegeven behalve op de momenten waarop hij geobsedeerd de schedel gadeslaat r 112 120 we kunnen dan spreken van een statische beschrijving de eerste alinea is versneld panoramisch verteld r 1 25 maar bij het uiter lijk e n het karakter van de jongeman staa n we iets langer sti l in een be schrijvend deel ook de eerste twee alinea s na de eerste witregel waarin wordt vermeld dat de toerist vijfjaar late r terugkeert naar dresden en op nieuw een kaartje koopt r 195 211 zijn panoramisch weergegeven het ge sprek tussen de opticien en de toerist r 43 60 en de toerist en zijn buur vrouw in de schouwburg r 145 152 zouden we dialogisch kunnen noemen omdat de tijd hier aardig overeenkomt met die in de werkelijkheid 7 er is in de binocle veelvuldig sprake van herhaling verschillende keren keert het vogelmouef terug bij d e opticien met zijn vogelgezich t r 40 r 62 de duivegrijze dame die het programma als een vogel grijpt r 90 r 109 r 242 en het onbehaaglijke vogelgezicht van de man wiens plaats hij kan overnemen als hij jaren later terugkeert naar de opera r 213 het motief toont zijn obsessie en gaat doorgaans gepaard met een onbehaaglijk gevoel daarnaast i s er herhaaldelijk sprak e van een afgrond r 10 r 86 r 115 r 135 r 169 r 241 de blinkende kale schedel r 91 r l 11 119 r 124 127 r 135 137 r 142 r 177 178 r 242 243 d e binocle som s slecht s al s woord maar ook als belangrijk onderdeel van hele passages r 27 r 43 60 r 73 r 77 r 82 r 86 r 96 r 101 105 r 129 142 r 151 r 155 r 160 r 175 r 187 r 194 r 216 r 225 232 r 240 vierde rang r 5 11 r 28 r 70 r 72 r 115 116 r 186 r 210 r 214 216 r 236 e n donker r 37 r 68 r 107 r 126 r 218 over die walkure wordt dri e keer gesproken r 5 r 201 r 206 en oo k siegmun d r 83 r 95 r 132 r 235 en sieglinde r 92 95 r 132 r 235 komen meer dan eens ter sprake de herhaling van deze woor den en namen zinspeelt op de noodlottige afloop van het verhaal waarom de toerist juist tweemaal de opera van wagner bezoekt en hier de vreselijke daad uitvoert komen we pas te weten als we wat langer stilstaan bij de opera zelf 2 2 overige opdrachten om de betekenis van wagners opera te kunnen achterhalen kunt u onder meer de volgende opdrachten uitvoeren voor de tekstfragmenten ui t het li bretto is bier gebruik gemaakt van de metrische vertaling de walkure eerste dag van de trilogie de ring van den neveling door willem kloos waarin re gie en plaatsaanwijzingen zij n opgenomen de muziekfragmenten kun t u van een cd of een bandje laten horen als u in het gelukkige bezit bent van een video opname van die walkure de kro bijvoorbeeld heeft in 1983 de opera in delen uitgezonden zou u deze eveneens deels kunnen bekijken in 73 damoiseaux de binocle van couperus in de klas deldas niet all e opdrachten hoeven binnen het klaslokaal t e worde n uitgevoerd sommige echte r behoeven enige inleiding o f achtergrondinformati e zoal s hierboven verstrekt 1 1 noteer alle gegevens over de opera van wagner die je ia de binocle aan treft 1 2 welke hebben betrekking op de vorm en welke op de inhoud 13 geef aan voor zover mogelijk welke relatie er tussen de genoemde per sonages bestaat 1 4 in welke tijd speelt het verhaal in de opera zich af denk je geef aa n waarop je je antwoord baseert 2 luister naar de muzikale inleiding op de eerste acte van de opera 2 1 waaraan doet deze muziekje denken concrete associaties 2 2 welke sfeer roept de muziek bij jou op probeer je antwoord te verkla ren op basis van de muziek zelf klassegesprek over toonhoogte herhaling het opvoeren van spanning het toenemend aantal instrumenten de opbouw naar een dramatisch hoogtepunt 2 3 kun je ee n voorspelling doen voor het verloop en de afloop va n het verhaal dat volgt 3 lees de inleiding en de eerste scene van de eerste acte van het libretto omschrijf me t eigen woorden waaruit de liefde tusse n siegmund en sieg linde blijkt let zowel op de tekst van de beide personages als op de regie aanwijzingen 4 zoek in een handboek over opera op wat er in die walkure gebeurt en no teer kort de inhoud van welke groter geheel maakt die walkure deel uit 5 lees het laatste bedrijf van de eerste acte vanaf wehwalt heet gij niet waar 5 1 noem de drie belangrijkste gebeurtenissen en streep ze in de tekst aan sieglinde geef t siegmun d zij n naam siegmund trek t he t zwaard uit d e boom en sieglinde en siegmund geven zich aan elkaar over luister naar het laatste bedrijf van de eerste acte en lees mee met de tekst 5 2 wat valt je op als je je antwoordt op vraag 5 1 vergelijkt met de mu ziek de muziek bereikt bij deze gebeurtenissen steeds opnieuw een hoogte punt 5 3 vertel in eigen woorden wat de laatste regels die siegmund zingt in houden bruid en zuster zijt gij uw broeder zoo bloeie dan t walsungen bloed 5 4 in het libretto staat meteen na de laatste woorden hij siegmund trekt haar hartstochtelijk naar zich toe zij zinkt hem met een kreet in de armen het scherm valt snel luister nogmaals naar de muziek aan het eind van de eerste acte en probeer te verklaren waarom het doek z o sne l moe t vallen volgens de tekst zullen ze geslachtsgemeenschap hebben de opzwepende muziek suggereert dat dit meteen gebeurt het doek moet dus onmiddellijk 74 damoiseaux de binocle van couperus in de klas vallen om de daad aan de ogen van het publiek te onttrekken 5 5 lees nogmaals het eind van de binocle vanaf toe n gebeurde het op welk moment wordt de binocle geworpen volgens de tekst in het mid den van siegmunds en sieglindes duo wat gebeurt er volgens jou op dat zelfde momen t i n het verhaa l va n de opera en waarom zo u couperus di t moment hebbe n gekozen twe e mogelijkheden 1 als siegmun d zij n zwaard uit de es trekt de muziek bereikt een hoogtepunt en zijn daad gaat gepaard met veel kracht net als bij de toerist 2 als siegmund en sieglinde bij elkaar in de armen vallen op de laatste regel de muziek bereikt opnieuw een hoogtepunt en hun daad is even verwerpelijk als die van de toerist 6 in de tweede acte van die walkure sterft siegmund in een tweestrijd pro beer te verklaren waarom fricka de godin van het huwelijk vindt dat de go den siegmund niet mogen beschermen siegmund en sieglinde zijn broer en zus en siegmund doorbreekt de echtelijke band tussen sieglinde en hun ding bibliografie louis couperus verzamelde werken xii eerste druk verschenen in 1953 1957 ongewijzigde herdruk 1975 van oorschot amsterdam 28 35 frederic bastet louis couperus een biografie 1987 h marsman brief ove r couperus in forum i e jaargang 1932 deel i 292 296 bryan magee facetten van wagner muziek en opvattingen onder de loep 1992 willem kloos de walkure eerste dag van de trilogie de ring van den neveling door richard wagner 1911 amsterdam van holkema warendorf metrische vertaling uit het duits illustraties van arthur rackham richard wagner die walkure 1856 partituur ed eulenburg no 908 richard wagner die walkure cd bayreuther festival 1980 75