Documenten
de cmm en de problematiek rond school en dialekt een bloemlezing van meningen uit het veld jan sturm 0 inleidin g half dit jaar gaf de cmm een diskussienota uit onder de titel school en dialekt 1 die bevatte o m de belangrijkste uitkomsten van de in september 1975 onder 2372 mensen ge houden enquete e n een achttal diskussiestellingen op acht bijeenkomsten die bezocht werden door 236 mensen is er over die stellingen gediskussieerd de resultaten van die dis kussies zijn door de cmm samengevat in het verslag van de discussiedage n over de nota schon en dialekt dat is een vrij uitvoerig stencil geworden dat op aanvraag bij de cmm te verkrijgen is 2 het is in ieder geval te groot om in zijn geheel i n moer opgenomen te worden maar het is ook te interessant om er in dit themanummer geen aandacht aan te besteden vandaar dat we een tussenoplossing gekozen hebben we hebben er een bloem lezing uit samengesteld uiteraard met toestemming van de cmm zo n bloemlezing is na tuurlijk subjektief we hebben ons bij onze keuze zelfs niet voorgenomen een representa tieve te doen nee we hebben gekozen wat we opvallend vonden en vooral we hebben die uitspraken weergegeven die a ansloten bij de problemen die juist in dit moernummer zijn aangesneden zo hebben we erop gelet of we uitspraken konden vinden waarin een voor keur bleek voor bv trudgills opvattingen of voor die van toon hagen uitspraken waarin een bepaalde visie op de verhouding standaardtaal dialekt naar voren kwam en uitspraken die alleen al door hun pregnante of provocerende formule ri ng opvielen geen representa tieve ve rt egenwoordiging van de basis dus wel een weergave van opvattingen die leven na een korte i nleiding geeft het verslag een samenvatting v an m eninge n daari n wordt ge probeerd de uitspraken zoals d i e bij de acht stellingen geformuleerd zijn op grond van twee hoofdthema s samen te vatten die thema s zijn dialect doel of middel betreft stelling 1 t m 4 consequenties hie rv an voor de praktijk het didaktisch handelen stelling 4 de opleid i ngen stelling 5 d e onderwijsgevenden stelling 6 de ouderpartic i patie stelling 7 het wetenschappelijk onderzoek stelling 8 met uitzonde ri ng van het sub thema ouderpart icipatie daarover werd nauwelijks iets op gemerkt geven we de samenvatting in extenso weer 346 1 samenva tting van m e n i n g en 1 1 dialect doel of middel bijna iedereen is het eens met de uitspraak dat op school de standaardtaal aangeleerd moet worden ook vindt men dat het onderwijs moet aansluiten bij de taalwerkelijkheid van het kind welke taalwerkelijkheid het dialect kan zijn dit betekent dat het meerendeel van de deelnemers de weg die de dialectsprekertjes op school moeten afleggen zien als die van di alect naar standaardtaal over de functie van het dialect lopen de meningen uiteen een aantal mensen ziet het di alect als expressiemiddel en mogelijkheid bij klassegesprekken e d waarbij het hanteren van het dialect als communicatiemiddel wordt bevorderd en het dialect gebruiken dus doel op zichzelf is uitgaande van de hypothese dat het gebruik van het dialect uiteindelijk de beheersing van de standaardtaal bevordert dialect als middel zijn er anderen die pleiten voor taalverge lijking contrastieve analyse en systeemscheiding 1 2 consequenties hie rv an voor de praktijk 1 2 1 het didactisch handele n de meeste uitspraken over de didactische consequenties van het gebruik van het dialect in de school formuleerde men naar aanleiding van de discussies over stelling 4 het eerste deel van de stelling dat het onderwijs aan kinderen moet aansluiten bij het taal gebruik en de dagelijkse leefwereld van de kinderen werd door alle deelnemers onderschre ven de meningen liepen uiteen bij de praktische vertaling van deze uitspraak naar het didac tisch handelen in de klas men vond dat er onderscheid gemaakt moest worden tussen mondeling en schriftelijk gebruik van het dialect de nadruk zou vooral op de eerste ge bruiksmogelijkheid moeten liggen voor dit mondelinge gebruik van het dialect op de school zag men vele mogelijkheden o a in klassegesprekken en bij de wereldorienta tie heemkunde het doel van taalgebruik zowel van de standaardtaal als van het dialect is immers communicatie goed taalonderwijs moet dan ook aansluiten bij die taalvaardig heden die het kind meeneemt naar de school een veel voorkomend probleem is echter dat er in klassen zowel standaardtaalsprekertjes als dialectsprekertjes zitten ook is het zelfs mogelijk dat er in een klas verschillende dialecten gesproken worden naar de mening van vele deelnemers onderstreepte deze werkelijkheid de noodzaak van differentiatie binnen de klassen de meningen van de deelnemers liepen het meest uiteen over het schriftelijk gebruik van het dialect op de school hieraan werd het proces van het aanvankelijk lezen gekoppeld het leren schrijven van kinderen uit de hoogst e leerjaren in hun eigen dialect werd wel ui t voerbaar ge a cht h et schrijven v a n leermiddele n in het dialect vonden de mee ste deelne mers echter niet uitvoerbaar door het ontbreken van uniformiteit van spelling en vanwege de hoge kosten die er aan dit soo rt uitgaven verbonden zouden zijn dezelfde groep deelnemers w as over het algemeen ook geen voorstander van het gebruik van het dialect bij het aanvankelijk lezen zij waren van mening dat het leren lezen in de standaardtaal moet gesch ieden in het leergesprek zou dan wel het dialect als vergelijkings materiaal gebruikt kunnen worden 347 ande re deelnemers waren juist van het tegenovergestelde ove rt uigd zij betoogden dat het leren lezen i n de e i gen taal van het kind e v het dialect moet gebeuren zij waren ook voorstanders van het schr ijven van leesboekjes in de verschillende dialecten hoewel zij zich bewust waren dat dat niet gemakkelijk te realiseren zou zijn 1 2 2 de opleidinge n alle deelnemers waren het er over eens dat d i alecten in de opleidingen niet als puur taal kund ige i nteressante verschijnselen behandeld moeten worden het dialect kan alleen dan zi nvol aangeboden worden op pedagogische academies en kleuterle i dstersopleidingen als het gerelateerd wordt aan de didactiek van de basisschool de opleidingen moeten ernaar streven de studenten een betere taalhouding mee te geven de studenten zullen vooral posit ief moeten staan tegenover het dialect en zich bewust moe ten zijn van de versch i llen in functie van dialect en standaardtaal zo n positieve houdin g wordt door de meeste deelnemers veel belangrijker gevonden dan de pure kennis van de d i alecten alle opleid i ngsscholen zouden de d i dactische aanpak van het d ialectsprekende kind een plaats moeten geven in hun leerplan deze scholen zouden daarbij moeten uitgaan van het d ialect van de streek waarin de oplei dingsschool staat het mes snijdt dan aan twee kanten de studenten zouden leren hoe zij het dialect in hun onderw ijs kunnen gebruiken tevens zouden de opleidingsscholen voor hun streek een centraal punt van kennis en leermiddelen zijn die zij aan de onderw ijsge venden i n hun regio kunnen overdragen 1 2 3 de onderwijsge venden over de consequenties voor de onderwijsgevenden was er op de discussiemiddagen een gro te mate van overeenstemming de leerkrachten behoren zich in te leven in de taal d ie door hun leerl i ngen gesproken wordt het is belangrijk dat zij het dialect accepteren er loyaal en t olerant tegenover staan zo n houding zal e rt oe leiden dat zij het d i alect van hun leer l i ngen passief leren beheersen door de meeste deelnemers wordt een p as si eve beheers ing van het dialect door de onderwijsgevenden als minimum eis gezien wel werd er door een aantal deelnemers op gewezen dat het dialect door de massamed i a sterk teruggedrongen wordt en misschien een uitste rvend fenomeen is zij vroegen zich dan ook af of het wel zinvol was de onderwijsgevenden te verplichten zich het dialect van hun leerl i ngen in zekere mate eigen te maken 1 2 5 he t wetenschappelijk onderzoek op de meeste b ijeenkomsten is erop aangedrongen te onderzo e ken of de hypothese dat het gebruik van het d i alect i nde school het le re n van de standaardtaal bevorde rt juist is daar mee hangt de vraag samen of taalvergelijking dialect standaardtaal en systeemscheiding dan de juiste oploss ing is zodat bete re beheersing van de standaardtaal bevorderd wordt bijna alle deelnemers spraken z i ch uit voor onderzoek waarv an de uitkomsten meteen in de praktijk van het onderwijs te gebruiken zijn de volgende vragen zijn daarbij geformu leerd hoe moet het d ialectspre kende k i nd didactisch aangepakt worden op welke leeft ijd kan het beste de overstap van dialect naar standaardtaal gemaakt wor den 34 8 wat moet je doen in klassen met deels dialect en deels standaardtaalsprekertjes hoe moet het aanvankelijk lezen in het dialect aangepakt worden welke kennis is er al op p a s en k l o s en aanwezig als laatste uitspraak willen we noteren dat er vaak gevraagd is het onderzoek niet te be perken tot het dialect alleen maar ook de sociolecten erbij te betrekken 2 uitspraken di e g edaan z ij n over de s tell in g en op de ac ht d isc ussi em i dda gen stelling 1 elke leerling heeft er recht op dat de school opleidt tot goede beheersing van de bovengewes telijke de standaardtaal dat geldt zowel voor het zelf spreken en schrijven ervan als voor het verstaan het gebruiken van het dialect op school moet bedoeld zijn om de standaardtaal aan te leren d ialect moet ook als expressiemogelijkheid een plaats hebben d ialect is in de eerste plaats een autonoom communi catiem iddel en ook een express i e middel veel volwassenen lijden onder hun dialect omdat ze de standaardtaal niet be heersen het zou wensel ijk zijn als iede re nederlander de standaardtaal lee rt het gebruik van d i alect opschoot bedoeld om de standaardtaal aan te leren werkt discriminerend t a v het dialect bij dialect i s er meer interactie is er dan meer aandacht voor de standaardtaal noodzakel ijk dialect en standaardtaal verhouden zich niet als of of maar als en en h i erdoor zal de kans op tweetalighei d toenemen een goede beheersing van het abn geeft een zekere mate van maatschappel ijke weerbaarheid een tussenvorm tussen de mening dat d i alect doel op zichzelf mag zijn en dat dialect moet d i enen om de st an daardtaal beter aan te lere n i s te v i nden i n de formulering d i alect mag mee bedoeld z ijn voor zover di alect middel i s hoeft dat niet alleen te bete kenen middel om te komen tot standaardtaal maar ook m i ddel tot veil i ghe idsgevoel middel tot cultuurbeleven m i ddel tot creativiteit middel tot denkontwi kkel i ng de taak van de school is de leerling te lere n opt i maal te functioneren in allerlei situaties daarv oor is het di alect nu eenmaal minder geschikt dan de standaardtaal daarom moet de standaardtaal de doeltaal zijn het kind moet als een goede tweetal i ge de school ver laten stelling 2 het dialect mag op school alleen gebruikt worden met het oog op een zo goed mogelijke taal ontwikkeling van het kind niet met de bedoeling het dialect te behouden de school moet het dialect niet uitroeien evenmin als zij het behoud van dialect als doelstelling mag hanteren een uitzondering wil men in deze voor het fries maken door het dialect als middel te gebruiken hou je tegelijkertijd het dialect in stand im pliciet doel het dialect moet in de school niet alleen functioneren als middel om betere beheersing van de standaardtaal te krijgen maar het heeft daarnaast ook een culturele functie bin nen de gemeenschap waarin het gebruikt wordt en verder heeft het ook een emotionele 349 kant deze emotionele kant is vooral van belang in het kleuter en lager onderwijs het is een mogelijkheid om beter bij het kind aan te sluiten de vraag of het onderwijs er na ar moet streven om het dialect te behouden moet niet door de onderwijsinstanti es beantwoord worden maar door het volk het laatste deel van de stelling het behouden van het dialect kan best verdwijnen omdat het van zelfsprekend is dat een school of welke instant ie dan ook een taal nooit in stand kan houden vanuit de school kun je geen woorden invoegen of woorden ni euw leven in blazen zodat ze weer gaan leven voor de mensen in die streek deze stell i ng moet verv allen in plaats daarv an zou een cultuur politieke discussie ge voerd moeten worden over de vraag of dialectbehoud een onderwijsdoelstelling kan en mag zijn stelling 3 standaardtaal en dialect zijn in feite gelijkwaardige grootheden in beide kun je je op voldoende wijze uiten alleen is het gebied waarin je verstaanbaar bent b ij een dialect veel kleiner het is gewenst dat in leerboeken vooral voor pedagogische academies en kleuterleidstersopleidingen de termen beschaafd nederlands of verzorgd nederlands vervangen worden door bijv stan daardtaal op de opleidingen zou gewerkt moeten worden aan appreciatie van het dialect dat i s belangrijker dan het invoeren van de naam standaardtaal het zijn geen gelijkwaardige grootheden het dialect heeft minder uitdrukkingsmoge lijkheden dan de standaardtaal het zijn gelijkwaardige grootheden in het dialect zijn zelfs woorden waar geen neder lands woord voor bestaat er kan niet gesteld worden dat men met de standaardtaal verder kan komen dan me t het dialect het hangt er helemaal vanaf in welke situatie men verkeert in een grens streek zal het dialect een veel grotere reikwijdte hebben dan de standaardtaal het idee dat de standaardtaal een veel grotere reikwijdte heeft zal gelden in een aantal nauw om schreven sociale situaties deze stelling geldt alleen voor streken waar men zich bewust is van het dialect in twen te loopt het dialectgebruik bij de kinderen terug nu het dialect in bepaalde gebiede n sterk terug loopt wordt gezegd dat het gelijkwaardig is aan de standaardtaal dit is echter eeuwen lang aan het dialect onthouden de streektaal is gelijkwaardig aan abn soms kun je in je streektaal beter functioneren door taalvergelijking krijg je onherroepelijk een verdieping van het dialect alhoewel he t geen doelstelling van de school zal zijn het dialect te behouden als de term abn vervangen wordt door standaardtaal bestaat het gevaar van verloe dering van het abn dit houdt in dat er een enorme klem gelegd wordt op het woord beschaafd stelling 4 het gebruik van een dialect op school moet betekenen aansluiten b ij het taalgebruik van het kind aansluiten bij de dagelijkse leefwereld van het kind op die manier kan dialectgebruik op genomen zijn in het hele werk op school dan zullen ook de leerstof en de leermiddelen daarop moeten aansluiten bijv boekjes in het dialect vertelplaten herkenbaar voor het kind 350 in z n algemeenheid zullen er geen leesboekjes in het dialect geschreven moeten wor den maar bij het proces van leren lezen moe ten kinderen bijvoorbeeld kunnen discri mineren leesvoorwaarde en dat moet in hun eigen taal dialect kunnen in dit geval zou men dialectboekjes kunnen gebruiken maar het blijft een moeilijke zaak bij leerm i ddelen doet zich het probleem van een eenheidsspelling voor maar toch is er ook wel behoefte aan boekjes met verhaaltjes in het dialect het dialect komt vooral mondeling voor in de spelling is geen un i form iteit voor aanvankelijk lezen moet de standaardtaal gebruikt worden en niet het dialect voor de hogere leerjaren zou het wel aardig zijn als er boekjes in het eigen dial ect zijn stelling 5 dialecten mogen in opleidingen niet in de eerste plaats als puur taalkundige interessante ver schijnselen worden behandeld waarbij klankverschillen dialectgrenzen e d aandacht krijgen een dialect is een maatschappelijk gegeven het punt waarop kinderen in de school beginnen te lezen wordt mede bepaald door het dialect grondige behandeling van de dialectproblematiek op pedagogische academies en kleuterleidstersopleidingen zal ook moeten bijdragen tot de werk wijze waarmee je het best de standaardtaal kunt onderwazen in dialectgebieden er komen moeilijkheden als je moedertaal dialect gebruikt en daarnaast bij het leren lezen met de standaardtaal aan de gang gaat de p a en de k l o s moeten hun studenten meer taalhouding mede in maatschap pelijke context meegeven onderwijsgevenden moeten belangstelling hebben voor di alect en heem als het dialect een plaats in de school moet of mag hebben dan moet het opgenom en worden in het leerplan van p a s en k l o s en de aanstaande onderwijzers moeten positief staan tegenover het dialect en dat het liefst pass ief beheersen loyaliteit en to lerantie zijn evenwel belangrijker dan kennis voor de leerlingen zou het belangrijk zij n als er tests kwamen in dialect i p v in de standaardtaal nu zijn ze vaak gedupeerd doo r hun d i alect spreken de communicatieve functi e van de taal moet ook in de opleidin gen p rimair zijn opleid i ng tot meer mondigheid vanuit deze tijdens de opleid i ng ver kregen instelling kan men het kind overeenkomstig benaderen stelling 6 kleuterleidsters onderwijzeressen en onderwijzers zullen ernaar moeten streven het dialect van de omgeving van de school waar ze werken zo goed mogelijk te verstaan en zelf te spreken het is de vraag of het spreken van een onbekend dialect voor iedere leerkracht haalbaar is het verstaan zal nog wel gaan voor de leerkracht is het belangrijk dat hij het dialect accepteert en het passief leert be heersen het is niet vereist dat de leerkracht het dialect zelf spreekt of beheerst wel mag ver wacht worden dat een leerkracht die een benoeming aanvaardt in een streek waar dialect gesproken wordt zich in die streektaal gaat verdiepen het streven naar lezen en begrij pen van de streektaal is een minimumvoorwaarde de passieve beheersing van de standaardtaal is de laatste jaren door de media uitgebreid acceptatie van het dialect door de leerkracht is veel belangrijker dan dat hij het spreekt 351 het i s utopisch om te stellen dat een leerkracht zelf het dialect moet spreken h ij moet wel zijn best doen om zich in te leven i n de taal dialectsituatie van de kinderen stelling 8 er zal me er onderzoek worden verricht naar de wijze waarop dialectsprekertjes het beste standaardtaal kunnen leren er zal vooral praktisch onderzoek gepleegd moeten worden hoe moet de leerkracht het d i alectprobleem di dakt isch aanpakken er moet nog veel onderzoek gepleegd worden niet alleen naar streektalen maar ook naar soc i ale talen bovendien moet onderzoek gedaan worden naar de versch i llen en of overeenkomsten tussen dialect en standaardtaal is het goed de standaardtaal aan te le ren en of het dialect er i s onderzoek nodig naar de houding van de impo rtbevolking op het platteland ten aanzien van veelvuldig d i alectgebrui k op school onder offic iele vlag de cmm of het m i nisterie van onderwijs zou een enquete onder de ouders gehouden moeten worden met als doel de discussie over dialect op school op gang te brengen je moet je als bloemlezer met een u i tgesproken mening over de onderhavige problema tiek behoorl ijk inhouden om n i et bij elke uitspraak een kri t i sch kommentaar te geven of zoals het een goede leraar betaamt h ier en daar een uitroepteken een vraagteken of zelfs goed zo in de marge te plaatsen het is ons gelukt we hopen echter dat de lezer deze taak van ons overneemt en al te ru g en vooru itbladerend in dit nummer de uitspra ken toetst aan de opvatting van anderen we besluiten deze bloemlez ing met een woord van dank aan de cmm note n 1 de diskussienota school en d ialekt is uitverkocht het heeft dus geen zin het bureau van de cmm l astig te vallen met verzoeken om toezending 2 het verslag kan men verkrijgen door een verzoek tot toezendi ng te richten aan de cmm hint hamereinde 72 74 s hertogenbosch 352