De dagelijkse taal-onderwijspraktijk in het funderend onderwijs in Nijmegen

peter seijbel doorlopende vakinhoude n voor mto de dagelijkse taal onderwijspraktijk in het funderend onderwij s in nijmegen 17 hier een tweede bijdrage uit het project funderend onderwijs in nijmegen om een goede leerlijn voor het moedertaalonderwijs van vier tot zestienjarigen te ontwikkelen bleek het noodzakelijk alle vakonderdelen afzonderlijk te beschrijven en steeds duidelij ke evaluatiemomenten te creeren peter seijbel die zelf docent nederlands is aan een der deelnemende scholen beschrijft hoe hiervoor een spelcircuit werd opgezet na een over zicht van de verschillende onderdelen van het onderwijs in het nederlands gaat hij nader in op het spreek en luisteronderwijs i nle idin g kampus een niet eens zo spectaculaire basisschoo l in afdeling 4 werd ingegaan op de grote lijnen in het funderend onderwijs in nijmegen geschie de school is in de afgelopen jaren intensief bezig denis doelstellingen aansluitingsproblematiek geweest met het goed opzetten van een program afspraken over leergebieden verandering van pe ma wereldorientatie wie dat programma nauw dagogisch klimaat en dergelijke keurig beziet ontdekt al snel hoe kunstmatig het in dit artikel ga ik in op de ontwikkeling van het is om in het basisonderwijs een vak van de andere onderwijs nederlands in de vijfde en zesde klas vakken loste koppelen woordbetekenissen do van een van de deelnemende basisscholen cumentatiewerk verslagen vereiste leesvaardig kampus en op een van de scholen voor voortge heid en onderlinge gesprekken groepsgesprek zet onderwijs de stedelijke scholengemeenschap kringgesprek en klassegesprek hebben evenveel nijmegen tevens laat ik zien hoe beide scholen te maken met nederlands als met wereldorienta elkaar beinvloedden aan het eind van het artikel tie bespreek ik nader hoe er een doorlopend leerplan maar laten wij ons beperken tot die uren waar voor spreek en luisteronderwijs ontstond van de inspecteur te horen heeft gekregen dat er taal gegeven wordt op het eerste gezicht zal het beeld niet veel ver schillen met dat op andere lagere scholen basis 151 scholen dat heeft niet zozeer te maken met on diagnose door middel van spe l wil om te veranderen maar veeleer met het feit dat het basisonderwijs al veel veranderingen heeft spectaculair is echter het spe ircuit dat vanaf doorgemaakt waardoor de huidige veranderingen de vierde klas gebruikt wordt ofschoon de leer minder spectaculair zijn dan die in het voortgezet lingen taal zoveel mogelijk als geintegreerd ge onderwijs heel krijgen aangeboden hebben de ontwerpers centraal staan gesprekken het kringgesprek van het programma het vak onderverdeeld in een waarmee al op de kleuterschool werd begon aantal onderdelen die onderdelen spelling nen het klassegesprek het onderwijsleergesprek spreekvaardigheid luistervaardigheid taalstruc en gesprekken binnen groepen leerlingen bij het tuur alfabetiseren en dergelijke lopen als rode kringgesprek en het klassegesprek komen vaak er draden door het hele fo programma varingen van leerlingen aan de orde het is hier de zo n rode draad noemen wij een roosterlijn stelt bedoeling kinderen verder te brengen in spreek u ze zich voor als verticale lijnen en luistervaardigheid dat laatste krijgt door af per lijn is bekeken wat er per leerjaar aan de or spraken in het fo de laatste tijd steeds meer de zou moeten komen vanaf het kleuteronder accent ook wordt veel aandacht besteed aan het wijs tot en met de derde klas voortgezet onder concentratievermogen wijs zijn er ca twaalf leerjaren stelt u zich de bij het onderwijsleergesprek komen vaak woor leergang voor als horizontale lijnen den en hun betekenissen aan de orde meestal wordt een centraal woord bij de kop gepakt oudste kleuters waarbij ook woorden die met dat woord te ma ken hebben naar voren gehaald worden zo middenkleuters wordt de woordenschat uitgebreid of verder be wust gemaakt vanaf de zesde klas komen woor jongste kleuters den voor die duidelijk aan andere talen ontleend zijn onderdelen bij schrijfvaardigheid krijgt creatief schrijven veel aandacht opstel hoorspel daarnaast komt za zo ontstaat een rooster de snijpunten van de lij kelijk schrijven voor verslagen werkstukjes via nen noemen wij roosterpunten werkbladen en boeken wordt aandacht besteed aan afwerking verzorging spelling er wordt met b ij het programma ontwerp en bij het tot stand name veel aandacht besteed aan woorden die bo komen van diagnostische toetsen voor de profiel venaan staan in de frequentielijst van nederland schetsvan elke leerling wordt uitgegaan van elf se woorden leestekens etc roosterlijnen die door de hele school lopen te voor leesvaardigheid wordt vaak gebruik ge weten maakt van de klassebibliotheek en het documen 1 alfabet alfabetiseren naslagwerken docu tatiecentrum naast verhalen zijn er ook erg veel mentatie informatica data boekjes over de meest uiteenlopende onderwer 2 spelling 1 werkwoordsvormen pen voorlezen gebeurt klassikaal of in kleine 3 spelling 2 andere woorden groepen 4 spelen met taal en ontleding woorden op het gebied van het bewust maken van taal 5 spelen met taal en ontleding zinsbouw structuur wordt een basis gelegd er wordt ge 6 schrijfvaardigheid stellen speeld met woord en zinsbouw enkelvoud 7 spreekvaardigheid meervoud tegenwoordige tijd verleden tijd 8 luistervaardigheid verplaatsing van woordgroepen binnen zinnen 9 leesvaardighei d enzovoort verder wordt een begin gemaakt met 10 taalschat 1 spreekwoorden gezegdes vaste de ontleding woordcombinatie ik schreef het al het beeld zal niet veel afwijken 11 taalschat 2 overige taalschat van dat op andere basisscholen per roosterlijn is globaal de leerstof per jaar vast gesteld wij geven als voorbeeld de invulling van roosterlijnen 1 en 5 in klas 4 5 en 6 152 lijn 1 alfabet ling aan de orde veel aandacht wordt besteed klas 4 aan de rol van werkwoorden in de zin spelen met lettervolgorde van losse letters in de in de brugklas van ssgn gaande leerlingen na loop van het jaar wordt dit uitgebouwd naar het instaptoetsen en na een ko rte herhaling verder op volgorde zetten van woorden op grond van de waar zij gebleven waren via een individu gerichte eerste vijf letters van elk woor d meth ode klas 5 door de terugval na de grote vakantie wordt be per roosterlijn worden per leerjaar tien spelen gonnen met het op volgorde zetten van woorden voor het spelcircuit ontworpen voor elke school op grond van de eerste drie letters van het woord maand een de spelen kunnen door individuen of in de loop van het jaar wordt dit uitgebouwd door groepen gespeeld worden zie het hierbij af naar alfabetspelen geheimschrift e d en naar gedrukte voorbeeld ieder spel is enerzijds een het gebruiken van woordenboeken en encyclope oefening anderzijds een diagnostische toets ie dieen dere toets is zelfcorrigerend op grond van de re klas 6 sultaten ontstaat een profielschets per leerling na een korte herhaling over gebruik van woorden aan het totaal der profielschetsen kan een leer boek en encyclopedie wordt aandacht besteed kracht zien aan welke onderdelen in een bepaal aan andere informatiebronnen gebruik van docu de klas wat meer aandacht besteed kan worden mentatiecentra postcodeboek telefoonboek at las kaartenbak en andere datasystemen waarom deze roosterlijnen het brugklasprogramma op de ssgn start met nederlands is zo n veelomvattend vak dat de een herhaling van documentatiesystemen en ande kans groot is dat een onderdeel ervan onge re informatiebronnen merkt wordt verwaarloosd de diagnostische toetsen hebben dan een signaalfunctie lijn 5 spelen met zinnen ofschoon nederlands een geheel is het be in klas 4 wordt begonnen met het op volgorde wustworden en uitbouwen van de taalbeheersing leggen van losse woorden later in het jaar wordt leidt het losmaken en bijwerken van de onderde gewerkt met volgorde van woorden of woord len blijkbaar tot grotere bewustwording bij de groepen in zinnen daarbij wordt het begrip zins onderwijsgevende delen ingevoerd ook de term ko rte zin komt aan het beschrijven van leerlingen wordt wat ver de orde er wordt veel gewerkt met het opzoeken eenvoudigd door het beschrijven van deel vaar van onderwerp gezegde en bepalingen zonder digheden dat deze termen daarbij expliciet gebruikt wor den het jaar wordt afgerond met het op volgor stedelijke scholengemeenschap nijmegen de leggen van meer zinnen groeiend in het project in klas 5 wordt begonnen met het opnieuw spe len met volgordes in zinnen kinderen ontdekken toen er nog weinig fo leerlingen waren werden dat een aantal zinsdelen samen een zin vor alle lessen nederlands gegeven door een leer mend op meerdere manieren tot een zin kunnen kracht die goed op de hoogte was van de situatie worden samengevoegd er zijn ve rschillende volg in het basisonderwijs die eindexamens havo en ordes mogelijk de term ko rt e zin komt op atheneum had afgenomen en terug kon vallen op nieuw aan de orde leerlingen zoeken onder enkele zeer actieve mensen in de sectie neder werp gezegde lijdend voorwerp en bijwoordelij lands ke bepalingen op aanvankelijk zonder de termen in die tijd begonnen drie deelgebieden vorm aan te kennen later worden de termen onderwerp te nemen gezegde en lijdend voorwerp geintroduceerd ontleden taalkunde geleidelijk aan worden de zinnen steeds langer documentatie lezen en tekstbegrip biblio in klas 6 wordt eerst de stof van het derde tri theeklessen mester van klas 5 herhaald daarbij wordt vooral spreekvaardigheid schrijfvaardigheid luister met lange zinnen gewerkt in de loop van het jaar vaardigheid en of projecten algemeen neder komen ook de termen meewerkend voorwerp lands bijwoordelijke bepaling en bijvoeglijke bepa verder werd binnen algemeen nederlands ee n 153 voorb eeld t ie n spe l e n v oor kl as 4 op r ooste rlijn 5 s pe l e n m et z i nn e n eerste spel een verhaaltje verdeeld in vijf stukken van een of twee zinnen de leerlingen leggen de zinnen in de goede volgorde wanneer zij klaar zijn draaien zij de puzzel om als ze het goed gedaan hebben zien zij hetzelfde verhaal in plaatjes bij het tweede spel zijn 10 zinnen op 10 kleuren papier geschreven een kleur per zin vervol gens zijn de zinnen verknipt tot losse woorden van de leerlingen wordt verwacht dat zij de losse woorden zodanig aaneenleggen dat de tien zinnen weer ontstaan voor het derde spel zijn 20 zinnen elk in twee delen geknipt een van de twee delen is de korte zin en staat op roze papier de rest van de zin staat op blauw papier de kinderen moeten bij elk roze stuk het bijbehorende blauwe stuk zoeken de term korte zin wordt geintroduceerd bij spel vier zijn 10 zinnen in zinsdelen geknipt de leerlingen moeten steeds op drie manieren drie volgordes van de bij elkaar horende zinsdelen zelfde kleur een zin vormen het vijfde spel gaat op dezelfde manier als spel vier maar nu met vijf zinnen en meer maximaal 9 verschillende volgorde mogelijkheden het zesde spel is een variant op het vijfde bij spel zeven acht en negen komt de functie van zinsdelen aan de orde in zeven krijgt ieder zinsdeel in een zin een nummer welke nummers geven antwoord op de vraag waar welke nummers op de vraag wanneer spel ach t gaat op dezelfde manier als zeven alleen zijn de vragen nu niet waar en wanneer maar wie en 1naty bij de spelen zeven en acht wordt gebruik gemaakt van het zelf corrigerende learn quick systeem dat oorspronkelijk is ontworpen voor rekenen bij spel negen is er een grote kaart die er als volgt uitziet een gegeven korte z in 1 iets 1 wa ar de leerlingen moeten nu kaartjes op de laatste twee vakken leggen spel tien is als spel negen de laatste twee vakken zijn nu echter wanneer en efs laten wij een van de spelen wat nader bekijken spel 5 instructies in het doosje zitten vijf zinnen iedere zin heeft zijn eigen kleur zoek eerst kleur bij kleur met iedere kleur kun je meerdere zinnen maken kijk maar pak de gele kaarten en leg maar mee 1 de badmeester blaast uit alle macht op zijn hoorn 2 de badmeester blaast op zijn hoorn uit alle macht 3 blaast de badmeester uit alle macht op zijn hoorn 4 op zijn hoorn blaast de badmeester uit alle macht 5 op zijn hoorn blaast uit alle macht de badmeester enzovoort probeer nu maar of je bij de andere kleuren ook zoveel zinnen kan maken schrijf ze steeds op probeer zo ver mogelijk te komen succes ruim svp na afloop alles weer netjes op de aangeboden zinnen zijn paars de strandstoel beschermt ons tegen de harde wind geel de badmeester blaast luit alle macht op zijn hoorn roze marja valt achterover in de sloo t blauw de kinderen spelen heerlijk inhei duinzand oranje de jongens rijden op de fiets naar de stad op het ogenblik wordt vooral gewerkt aan de spelen voor klas 4 5 en 6 in totaal 11 x 3 x 10 spelen dus 330 spelen het is bijzonder veel werk maar veel wordt gecompenseerd door de zeer enthousiaste reacties van leerlingen de motivatie is zeer hoog 154 meer dan gebruikelijke aandacht besteed aan taal blik wordt een systeem ontwikkeld waarbij het als dagelijks gebruiksmiddel naast examen voor onderwijsaanbod zodanig een geheel is dat snel bereidend nederlands om dit te accentueren lere leerlingen in het basisonderwijs al beginnen werd gesproken van praktisch nederlands met de voormalige voortgezet onderwijs stof en bij de groei van het project werd elk van de deel de tragere leerlingen in het voortgezet onderwijs gebieden uitbesteed aan iemand die op dat ge eerst de basisschool stof afmaken daarbij zullen bied ter zake kundig was de uitbesteding was bo en vo elkaars methodes gebruiken en of ge bedoeld als tijdelijke oplossing om enerzijds de bruik maken van een gemeenschappelijk gebruik onderdelen goed uit te werken anderzijds over te nieuwe methode belasting van individuele leerkrachten te voorko door pogingen goed aan te sluiten traden accent men nu de deelgebieden uitgekristalliseerd zijn verschuivingen in het voortgezet onderwijs op er is een groep materiaalontwikkeling bezig de erva kwam meer aandacht voor spreekvaardigheid ringen in lesvorm overdraagbaar te maken en te luistervaardigheid en documentatiewerk in het bezien in hoeverre gebruik gemaakt kan worden brugklasprogramma bij spelling ontleden tekst van bestaande methodes en in hoeverre nieuw verklaring en dergelijke werd geaccepteerd dat er materiaal ontworpen dient te worden grote individuele verschillen in niveau bestonden het werk van de groep materiaalontwikkeling waardoor het aanbod in plenaire klassikale lessen moet ertoe leiden dat met ingang van het ko zoveel mogelijk vervangen werd door niveauwerk mende cursusjaar iedere leerkracht nederlands in a la jenaplan ook op het gebied van werkvor een fo klas alle onderdelen goed kan geven men werd beter aangesloten bij basisschoolont wikkelingen het klassikaal werken met een boek de invloed van beide scholen op elkaa r werd vervangen door kringgesprekken onder wijsleergesprekken projectwerk individueel de deelnemende scholen hebben elkaar sterk be werk groepswerk gebruik maken van een stem invloed wanneer wij de invloeden van het basis pelbladen systeem etc onderwijs op het voortgezet onderwijs op een de grootste verandering was echter het ernst ma rijtje ze tt en ontstaat het volgende beeld ken van kindgericht onderwijs niet de standaard in een vroeg stadium werd een wat negatieve stof stond meer centraal maar een zodanig on houding vanuit het voo rtgezet onderwijs ten o p derwijsaanbod dat het steeds aansloot bij waar zichte van het basisonderwijs steeds maar weer een kind op dat moment aan toe was zonder klagen over wat leerlingen in het basisonderwijs daarbij uit het oog te verliezen dat aan een kind niet hadden gehad vervangen door een positieve best eisen gesteld mogen worden in het kader houding belangstelling voor wat leerlingen in het van de meer kindgerichte werkwijze ontstond de basisonderwijs wel gehad hadden neiging sterker aan te sluiten op de leefwereld na verloop van tijd groeide deze belangstelling van het kind onder meer door onderwerpkeuze uit tot een meer dan middelmatige kennis bij le grotere belangstelling voor de leefwereld van het raren nederlands over het taalprogramma in het kind leidde er weer toe dat het brugklasprogram kleuter en lager onderwijs deze kennis maakte ma wat minder in het teken kwam te staan van het mogelijk nederlands veel meer te zien als een de examenvoorbereiding en wat meer in het te ve rvolg op het basisonderwijsprogramma dan als ken van taal als dagelijks gebruiksmiddel een nieuw vak waarvoor het basisonderwijs de door al deze veranderingen veranderde ook de voorbereiding mocht verzorgen de opvattingen beoordeling van leerlingen allereerst werd het re over vervolg evolueerden in de loop van de tijd kenen in wat kinderen niet kunnen x fouten per in eerste instantie werd een globaal vervolgpro punt vervangen door rekenen in wat kinderen gramma ontworpen op wat bekend was over het wel kunnen profielschets ook verschoof de taalprogramma later bij opkomende belangstel aandacht van het meten van prestaties wat in de ling voor interne differentiatie werden de pro richting van het meten van oorzaken van presta gramma s meer op individuen toegesneden door ties concentratie motivatie tempo inzicht ver te starten met instaptoetsen hoever is een leer mogen tot zelfstandig werken vermogen tot sa ling gekomen in het aan ons bekende basisonder menwerken etc wijs en hoe kunnen wij zo veel mogelijk bij elke geleidelijk aan maakte zo de wrevel over dat leerling op dat punt verder gaan op het ogen nieuwe basisonderwijs waarin de kinderen niets 155 meer leren plaats voor het besef dat leraren van verschillende teksten germaanse en romaanse ta dat nieuwe basisonderwijs nog heel wat konden len voo rv oegsels verbuiging en ve rvoeging en leren dergelijke het belangrijkste effect van de veranderingen te algemeen nederlands in het andere artikel is al kende zich echter af bij de leerlingen zelf grote ingegaan op de met name in de brugklas tot zeer re motivatie minder faalangst minder aanslui hoge resultaten leidende projectvorm analyse tingsproblemen enzovoort van projectresultaten leidt tot gerichte aanpak voor de leraren in het vo hadden de ontwikke van problemen bijvoorbeeld bij spellingsfouten lingen twee duidelijk waarneembare gevolgen gebrekkige woordkeus of zinsbouw matige op efficient aansluiten op het basisonderwijs leverde bouw etc analyse van projectgin is echter een tijdwinst waardoor ruimte ontstond voor tot dan zeer arbeidsintensieve aangelegenheid hieronder toe verwaarloosde onderdelen van het vak en geef ik enkele voorbeelden van de analyse van last but not least er vond een bewustwordings projectresu itaten proces plaats over wat wij precies willen met taal fase 1 luiste rv aardighei d onderwijs en met kinderen gaat de leerling bij de inte rv iews de leerkracht heeft een bandopname van het gesprek ade overzicht van het taalonderwijs quaat in op de gegeven antwoorden is het uit de schriftelijke weergave duidelijk om de mij toegestane ruimte niet te oversch r ij dat het gehoorde begrepen is den zal ik volstaan met een kort overzicht van eik was er bij het inte rv iew sprake van communi der deelgebieden catie of moesten het vragenpapier of de recor praktisch nederlands houdt zich bezig met toe der het werk doen pasbare taalbeheersing in vaak door leerlingen fase 2 leesvaardighei d zelf aangedragen besproken of nagespeelde situa is de leerling groep in staat relevante informa ties wordt het effect van taalgedrag bekeken en tie op te zoeken kele voorbeelden schelden voorkruipen in de hoe nauwkeurig of volledig gebeu rt dat winkel aanpassing qua taalgebruik aan een ont hoe wordt de informatie vastgelegd stane situatie of aan een bepaalde omgeving dis is er sprake van selectief lezen criminatie vooroordelen rolpatronen affec wordt de informatie begrepen tief taalgebruik groepsgedrag verbaal geweld fase 3 selectie brief telefoon tekens van de luisteraar etc kan de groep hoofd en bijzaken scheiden documentatie gebru i k van naslagwerken onder fase 4 ordenin g meer woordenboek en encyclopedie bibli o is de groep in staat te ordenen hoe doen ze theekgebruik jeugdlectuur en literatuur tekst dat begrip en dergelijke is de groep in staat een indeling te maken hoe de laatste tijd komt er een ontwikkeling in de doen ze dat richting van informatica data opslag en verwer hoe functionee rt de groep wie neemt welke king bij dit onderdeel manifestee rt zich het rol of taak sterkst de vakkenintegratie assistentie bij fase 5 schrijfvaardighei d spreekbeurten en projecten voor andere vakken hoe is de orginaliteit en creativiteit bijvoor enzovoo rt beeld bij omslag lay out lette rtypekeuze en ontleden gezien de grote verschillen tussen in illustraties stromende leerlingen is een methode ontwikkeld hoe is de verzorging spelling leestekens lees wa armee leerlingen individueel en in hun eigen baarheid tempo werken de meeste leerlingen krijgen ken hoe zijn de woordkeus en zinsbouw nis van en routine in dat deel van de traditionele is het artikel publiekgericht ontleding dat nodig is voor onderwijs in andere enzovoo rt talen de docentenhandle i ding bevat een groot bij schrijfvaardigheid kan men denken aan ge aantal taal kundige spelletjes de verdiepings richt schrijven projecten opstel verslag brief stof in klas 2 gaat voor leerlingen die dat aan gedicht en weergave van de eigen gedachten en kunnen erg ver andere beschrijv i ngsmodellen gevoelswereld en dergelijke onder meer tgg taalkundige vergelijk i ng van bij algemeen nederlands komen ook de media jaarlijks aan bod 156 een doorlopende leerlijn voor spreek en luister onderwij s s iltv w01f 10 al y n u n u w s e ai e i a r una o op twee onderdelen van algemeen nederlands wil ik in de rest van dit artikel wat uitgebreider in a c e 1 rwn lu gaan spreekvaardigheid en luistervaardigheid r r a rs w n wat er ontwikkeld is komt overigens niet zomaar uit de lucht vallen enerzijds hebben wij in het e fo niet de behoefte het wiel opnieuw uit te vin o o io i rvt l o r lltju w m den anderzijds kon bij het schoonmaken op w oa o n o 1 tlroes w poetsen olien en herplaatsen van vakonderdelen y o r rllmlny wan n 1o y vaak teruggegrepen worden op discussies en ont i o n ua e romo er uur wikkelingen die eerder in de vaksectie hadden i t l q s row sy n yl a plaatsgevonden s uos o r w m i o o m o ii c o e w t r ea e i a jw t kl i nn n i spreekvaardigheid spreekvaardigheid is een dankbare aangelegen heid als het om aansluiting op het basisonderwijs a k gaat hier is namelijk heel goed te zien wat het basisonderwijs wel gedaan heeft je moet alleen o t a o tup in twirnt l 0 i de juiste codewoorden kennen zo blijkt de df e l s r aaa o i s term kringgesprek vrijwel altijd een goed geolie eo a e a o i f 1n w mef