De didactische realisatie van het moedertaalonderwijs binnen het bicultureel foyer-project: de ervaringen van Italiaanse en Spaanse leerkrachten

hilde de smed t de didactische realisatie van het moedertaalonderwijs binnen het bicultureel foyer project de ervaringen van italiaanse en spaanse leerkrachte n inleid i n g positieve niet destructieve manier identi teitsvorming en groepsbehoren gestimu het foyer b i cultu reel loopt nu reeds voor het leerd worden vierde j aar in een aantal brusselse scholen die nadruk op de cultuur van herkomst con naast twee ita li aanse doelgroepen en een cretiseert zich bij ons in het gebruik van de spaanse in k l euter en lagere school zijn nu taal van het land van herkomst in het onder ook de eerste stappen gezet naar turkse en wijs precies voor belangrijke vakken als lezen marokkaanse doelgroepen op kleutern i veau en schrijven het gebruik van de eigen taal u i tgedrukt in concrete aanta l len betekent dit wordt dus in eerste instantie gemotiveerd door dat er b ij benadering 72 italiaanse kinderen de referentiewaarde ervan ten opzichte van de 34 spaanse kinderen en 21 turkse kinderen eigen culturele achtergrond eerder dan als een pa rticiperen i n deze b i cultu rele onderw i js linguistische steun voor de overdracht van vorm kennisinhouden voor deze laatste functie zou het gebruik van de eigen taal trouwens minder waar plaatsen we het moede rtaa l onderwij s geschikt zijn gezien het actuele aanvangsni binnen het foyer project veau van de taal van herkomst bij deze kinde ren de taal wordt dus benaderd als een be het interculturele project dat uitgaat van de langrijk cultuur depot en wordt beschouwd foyer is een mogelijk antwoord op de vraag als een belangrijk middel tot identificatie met hoe het onderwijs kinderen kan voorbereiden de sprekers van die taal op het samenleven in een multiculturele maat dit alles brengt een noodzakelijke tijdelijke af schappij we trachten de school uit te rusten zondering van de migrantenkinderen met zich zodat ze beter haar verantwoordelijkheid kan mee het gebruik van de eigen taal is natuur opnemen tegenover allochtone schoollopers lijk niet mogelijk voor de groep autochtone en de politiek die aan de basis ligt van het pro allochtone kinderen samen en ook het aan ject is er een van beperkte positieve discrimi brengen van het nederlands zeker in brussel natie een idee die onder meer uitgewerkt is vereist een specifieke aanpak door skutnabb kangas 1976 p 82 en waar de specificiteit van het project ligt dus niet zo bij de nadruk ligt op een gelijke structurele zeer in de algemene doelstellingen volwaardi participatie in een cultureel pluralistische ge maatschappelijke participatie een even maatschappij wichtige persoonlijkheidsontplooiing en een binnen de foyer wordt dit gerealiseerd door kritische observatie van de omgeving zijn be een aanleren van nederlands en daarnaast langrijke elementen in elke opvoeding het ty frans als basisvaardigheden die een gelijke pische van de aanpak ligt in de wijze waarop structurele participatie mogelijk maken deze doelstellingen worden gerealiseerd reke echte tweetaligheid wordt hoe langer hoe ning houdend met de eigen situatie van een meer een must we gaan er hierbij vanuit migrantenkind in brussel het foyer bicultureel dat momenteel echte tweetaligheid beter probeert een en ander te organiseren in een wordt geleerd binnen het vlaams brusselse ad hoc onderwijsorganisatie in kleuter en la circuit dan binnen het frans brusselse 2 ger onderwijs aansluiting bij en versterking van de cultu in de kleuterschool ligt het accent op de ont rele identiteit van de kinderen gebleken is wikkeling van de eigen taal de kinderen bren zowel vanuit de antropologie vanuit de ex gen de helft van de schooltijd door bij de al perimentele studies als vanuit het onder lochtone leerkracht doorheen de dagdagelijk zoek van skutnabb kangas dat dit een es se communicatie wordt een eerste basis van sentiele voorwaarde is tot positieve integra het nederlands aangebracht tie met name omdat hierdoor op een in de lagere school ligt de klemtoon aanvanke 164 lijk nog op de eigen taal met een progressieve het aanvankelijke lees en schrijfonderricht integratie in de bestaande schoolstructuren verloopt dus in de eigen taal vanaf het derde concreet ziet dit er b ijvoorbeel d als volgt uit leerjaar komt het frans voor op het rooster smeekens 1984 p 64 wat betreft het wett elijk kader van dit geheel voornamelijk dan het aspect eigen taal wil ik de organisa tie van de lessen ee n v oorbeeld twee problemen aanduiden de huidige taalwetgeving die onder meer k leuterafdeling stelt dat de onderwijstaal een van de offi a ll ochtone kinde r en afzonderlijk half dag systeem ciele landstalen dient te zijn belemme rt de same n met de autoc htonen algemene ontw i kke li n g organisatie van een echt biculturele of mul met het accent op taa l ticulturele onderwijsvorm waarbij ook de andere taal als onderwijstaal wordt eers te jaar l o gebruikt e igen taa l het opnemen van buitenlandse leerkrachten taalonderri cht 8 uur wordt bemoeilijkt door bepalingen met be godsdi enst zedenleer 2 uur trekking tot de nationaliteitsvereiste belg rekenen 7 uu r zijn de talenkennis het nederlands in vol doende mate beheersen en de bekwaam 17 uur heidsbewijzen belgisch diploma nochtans wordt er vanuit de foyer juist bij voorkeur nederlands taallesse n 7 uur een beroep gedaan op personen di e rechtstreeks uit het land van herkomst naar integratievakken hier komen om te onderwijzen wereldorientatie 2 uur de organisatie van het bicultureel onderwijs gymnastie k 3 uur vereist dus ofwel een wijziging van de taalwet muziek 1 uur ofwel een verregaande tolerantie ofwel zoals handvaardighei d 2 uur in dit geval het aannemen van projecten als experiment en het toestaan van eventuele af 8 uur wijkingen onder meer voor het aantrekken van de buitenlandse leerkrachten tweede jaar l o eigen taal binnen de brusselse context zijn er verder taa l onderrich t 7 uur geen noemenswaardige initiatieven op dit vlak godsdienst zedenlee r 2 uur binnen het franstalig onderwijs kan de directie bij de ambassade een aanvraag indienen deze 9 uur kan dan een buitenlandse leerkracht ter be schikking stellen voor het geven van enkele nederl ands uren eigen taal en cultuur buiten het gewone taalle sse n 9 uur uurrooster i ntegrat i evakken rekene n 6 uur waaruit bestaat de taak van de allochtone werel dorientati e 2 uur leerkracht gymna s tie k 3 uur muzie k 1 uur de allochtone kinderen brengen vooral de handvaard ighe id 2 uu r eerste jaren heel wat tijd bij deze leerkracht door zij neemt dan ook een evenwaardige 14 uu r plaats in naast de vlaamse leerkracht haar positie is echter niet alleen bepaald door het verder l o groot aantal lestijden daar de allochtone leer eigen taal kracht met het project haar intrede doet op taalonderw ij s 4 uur school moet zij voortdurend de belangen ervan i ntegrat ievakken geheel 26 uur op school kunnen verdedigen van bij het be interculturele lessen meer specifiek 2 uu r gin worden er dan ook zeer verschillende kwa liteiten van haar vereist ze moet geschikt 50 minuten 165 zijn om les te geven in kleuter of lager onder de thuistaal bij 7 italiaanse kin de re n wijs liefst uit de omgeving van de kinderen komen voldoende nederlands spreken en het v k m k k k v m project in al zijn facetten begrijpen gelijkwaar s f f s s dige kwaliteiten worden gevraagd van de vlaamse leerkracht haar specifieke taak be s f s f f s treft voornamelijk de nederlandse taalactive f f f n s ring en vanzelfsprekend speelt zij een belan grijke rol in de verhouding tussen de vlaamse f f f f s en de buitenlandse kinderen f i f de allochtone leerkracht echter staat het dichtst bij de buitenlandse gemeenschap waar v vader m moeder k kin d s s i c ili aa ns 1 it i a l aan s f frans door zij als voornaamste contactpersoon fun n nederland s geert ouders kan sensibiliseren voor het schoolgebeuren en ook als tussenpersoon kan fungeren tussen de ouders en de vlaamse h et is dan ook belangrij k het taalge b ruik op leerkracht school vanaf het begin naar het principe van daar de allochtone kinderen bij de beide leer persoonsgebondenheid te structureren d e kin krachten les volgen is het erg belangrijk dat d eren leren da t d e taal van de allochtone leer deze goed samenwerken zowel wat de in k racht bijvoor b eeld spaans is en d e t aal van houd van de lessen als de pedagogisch de vlaamse leerkracht n e d erland s d e leer didactische begeleiding van de kinderen betreft krachten moeten zich dan ook uitsluitend en is voortdurend overleg nodig door haar consequent in deze talen tot de k inderen rich belangrijke positie en aandeel in het onder ten d oor haar voortdurend ge b rui k van de ei wijsprogramma maakt ze als leerkracht deel g en taal maakt de allochtone leer k racht d eel uit van de equipe men wordt als het ware uit van d e taalstructuratie en leren de k inderen gedwongen om samen te werken en opvattin da t deze taal alle communicatieve f uncties k an gen te herformuleren vervullen vanzelfsprekend is de houding van de alloch tone leerkracht tegenover de kinderen erg be wat gebeurt er op het vlak van het langrijk zij representeert immers hun moeder moedertaalonderwijs taal en cultuur we kunnen er niet vanuit gaan dat de kinderen hun moedertaal reeds goed laten we nu eens wat verder ingaan op de beheersen in de eigen omgeving is het taalge methodisch didactische realisatie van het eigen bruik erg fragmentair men spreekt er frans taalonderwijs binnen het project wordt er een variant van de eigen taal en pidginisatie geen eenduidige methode gebruikt een uitge komt voor met pidginisatie bedoelen we dan werkte methode voor een intensieve en speci dat er gebruik wordt gemaakt van een sterk fieke opvang van migrantenkinderen in de ei gereduceerde vereenvoudigde taal waarin te gen taal zijn er niet de leerkrachten werken gelijkertijd aspecten uit verschillende talen vanuit de eigen onderwijservaringen onder aanwezig zijn dit kan geillustreerd worden meer opgedaan in het land van herkomst aan met het volgend overzicht van de thuistaal bij gevuld door een regelmatige inservice een groep van 7 italiaanse kinderen morreel training vercamme 1983 p 48 hoe gaat het eraan toe in de kleuterklassen de spaanse en italiaanse kleuterleidsters wor den geconfronteerd met de typische taalactua liteit van de kleuters die niet vergelijkbaar is met die van kleuters in het land van herkomst daar de eenvormigheid van de thuistaal is doorbroken aangezien het aanvankelijk lees en schrijfonderwijs in de eigen taal verloopt moeten de kleuters naar het eind van de kleu terschool toe de eigen taal reeds goed beheer 166 sen zowel de italiaanse als de spaanse leer g elaten voor het ins p elen op d e d a gdag elij k se kracht maken het onderscheid tussen voortdu situatie rend taalgericht werken lees spelen en kern n aast deze w oordenscha t oef ening en zijn er momenten waar expliciet op taal word t nog andere kernmomenten d e italiaanse leer geoefend k racht laat de oudste en d e jon g ere k leuters wat het algemeen taalgericht werken betreft een nami ddag samen spelen de oude r e k ind e gaan ze ervan uit dat de kinderen om een taal ren k rij g en de o p drac h t voor de an d eren te te leren deze taal communicatief zinvol moe zor g en tij d ens een k nu tselact ivit eit m oeten z ij ten ervaren en ze moeten voortdurend de kans de kleintjes er attent op ma k en niet teveel lijm krijgen om zelf te vertellen te g e b rui k en een prima g ele ge nhei d o m he t zo besteedt de spaanse leerkracht extra aan itali a ans in communicati e f zinvolle contexten dacht aan de opvang van de kinderen s mor te leren hanteren gens daar de kinderen niet allemaal tegelijk de beide leerkrachten hechten veel b elang aan aankomen is er tijd voor een praatje over de ritmische oefeningen de kinderen leren goed dagelijkse gebeurtenissen daarnaast hechten luisteren ritm es imiteren en o p ritm epatronen de leerkrachten veel belang aan het meespelen spre ken luisteren en nasprek en z ijn i m mers met de kinderen hierbij letten zij zowel op het belan g rijke fasen bij el k t aal ieren en ritmisch eigen spreken als op het taalgebruik van de oefenen helpt de kin d eren bij het memoriseren kleuters de kleuters worden nooit recht van nieu we woor d en h ier b ij a anslui tend w or streeks op hun fouten gewezen de kleuter d en kinderrijm pjes aange leerd d ie m et k rin g leidsters trachten wel te verwoorden wat het d a nsjes regelmatig worden herhaald kind wil zeggen en soms wordt er gevraagd de spaanse k leuterleidst er programmeert niet van te herhalen in het volgende voorbeeld verbale oefen in g en a llerl e i b eg ri pp en gevo e merken we hoe de leerkracht 1 tracht te van lens en activiteiten w ord en d oor haar en daar gen wat het kind wil zeggen k na door de kleuters uit gebeel d d e leerk racht k pietro enfermo ver w oordt deze expressie zodat d e k inderen 1 pietro ests enfermo que haces entoncesl d e nieu we be g ri p pen leren k enne n voor de k debo llamar el medecin k inderen is het ook pretti g d e ze niet verb a le i si podemos llamari el doctor tu puedes uitd ru k kin g smo g elijkheden te leren han teren hacerlo b ij al deze taalactiviteiten w ordt er gebrui k ge k no mama llama el doctor maakt v a n materiaal uit het l a n d v a n her voorbeelden van de iaalspecifieke activiteiten k omst dit k omt vaa k sterk overeen met het vinden we in de verschillende klassen terug d idactisch materiaal d at in d e vlaamse k lassen het gaat hier om activiteiten binnen kleine w ordt gebrui kt er zijn werk boe kjes voor de taallesjes waarin de communicatie centraal ont w i kkeling van visuele au d iti e ve ruim telij ke blijft staan vaardigheden en ta a l toch kan niet al dit ma de italiaanse leerkracht stelt elke dag enkele teriaal zomaar w orden o pg enomen i taliaanse woorden centraal bij de vier en vijfjarigen is sp aanse en vla a mse ond er w ijsinhou d en ste m dit een vijftal woorden bij de jongere kinderen men immers niet altijd overeen e en frapp ant beperkt ze zich tot twee woorden ze oefent voorbeeld is hier wel het aanvan kelij k lees en achtereenvolgens taalbegrip imitatie en geva schrijfonderricht in i talie en s p anje leren d e rieerd gebruik hierbij wordt uitgegaan van de k leuters reeds klanken en syllaben lezen en concrete situaties de vier en vijfjarigen schrijven in de vlaamse k lassen daarentegen bespreken iedere dag een bladzijde uit le pri w ordt v e el b elang gehecht a a n de a l gem e ne me 500 parole een kinderboek waarin begrip functietraining h ier moe t en d e kleuter pen per thema worden voorgesteld leidsters d us zelf programma s o p el k aar af heel veel herhalen is nodig de leerkracht on stemmen zo gebruikt de italiaanse leer k racht dervindt dat vooral het spontaan gebruik dreigt w er k boekjes voor het trainen van de basis vergeten te worden dit komt vooral naar vo functies op kleuternivea u doch niet voor de ren in activiteiten waarbij de kinderen begrip lees en sc hrijfoe f eningen d it ko mt wel in het pen aan elkaar uitleggen eers t e leerja a r aan b o d thema s worden niet strikt gevolgd de alloch tone kleuterleidsters spreken de grote lijnen af w at gebeurt er in de lagere school met de vlaamse leerkrachten er wordt ruimte er wordt aan d acht geschonken aan de verdere 1 67 ontwikkeling van de gesproken taal doch daar naast leren ze vanaf het eerste leerjaar de ei gen taal lezen en schrijven pas in het tweede leerjaar zullen ze dit ook in het nederlands le ren rekening houdend met de brusselse taalsi typ 0 tuatie kunnen we stellen dat het nederlands als gesproken taal binnen de lesuren intensief moet worden getraind eerste leerjaar vooral eer met lezen en schrijven kan worden gestart wat het spreken en begrijpen betreft sluit men in het eerste en tweede leerjaar aan bij de werkwijze die in de kleuterschool wordt ge bruikt er wordt gewerkt rond bepaalde the ma s de leerkrachten trachten hierbij situaties te creeren die de kinderen uitnodigen om te praten er wordt vooral gelet op de inhoud het verbeteren gebeurt slechts secundair door de kinderen de juiste vormen te laten herhalen j4t en hen te belonen voor goede uitdrukkingen glirta tlam o lvrt ook hier geldt van bij het begin de afspraak dat er alleen spaans of italiaans wordt g1m a mo oi a gesproken vanaf het derde leerjaar worden fouten aange il am o mo qi a pakt die de kinderen blijven maken foutieve irliini ni ai a verbuigingen fouten tegen de woordvolgorde komen nu aan de orde dit gebeurt speels en eerder langs inductieve weg de kinderen krij gen veel voorbeelden van goede constructies de i taliaanse leerk rach t b est eedt de eerste w e herhalen is ook hier de gulden regel op deze k en nog a an d acht a a n h e t trainen van d e ba manier tracht de leerkracht automatismen op sisfuncties ver d er bou w en d o p d e voorb e rei te bouwen pas daarna worden eenvoudige re d ing in de k leuterk las gels meer expliciet naar voren gehaald om zo h et voor b eeld op d e volgende pagina m arzoc betere automatismen te verkrijgen co 1 983 p 7 r ic ht zic h o p de mot o rische en het lezen en schrijven komt vanaf het eerste visuele vaar d i g heden leerjaar aan bod de italiaanse en spaanse me in het d erde leerjaar wor d en resteren de m oei thoden lijken sterk op elkaar en als type horen lijkheden aange p akt d e oefeningen w orden ze bij de synthese methoden lezen en schrij eerst mond eling gedaan en d aarna komt het ven worden gelijktijdig aangebracht de kinde lezen en schrijven aan bo d er wordt steeds ren leren eerst de klinkers verbonden met g ew erkt met m ate r ia a l uit het lan d v an woorden en prenten in de italiaanse klas krijg herkomst je dan a come ape resultate n e come erb a i come imbuto d e leer k rachten stellen vast d at de kinderen o coma oca hun ei g en taal frequen ter en spont aner u coma uva gaan g e b rui ken o ok tests uit g evoerd i n de hierna worden reeksen lettergrepen samen ei g en taal w ijzen op d eze p ositieve gesteld van de vorm me ma m i mo mu aan ont w i kkeling de hand van deze kleine eenheden worden dan h et belan g rijkste aan d eel eigen taalon d er woorden en zinnen samengeste l d vooral in de w ijs blijkt ook g een we rkelijke problemen spaanse methode wordt er reeds na enkele op te l everen voor d e on tw i kkeling van het weken met grotere gehelen gewerkt n ede r l a n d s aanv an kelij k he b be n d e p ro het volgend voorbeeld gonzalez amat 1979 ject kin d eren m i nder erv a ri ng o p dit gebied p 14 komt reeds eind september aan bod doch een intensieve taalactivering trach t 168 meer i nformat i e ove r deze structuur i s terug te vi nden i n ida spoe l ders 1981 het nederlandstali g onderwijs te brussel kent i m mers voordeli ger kl assenormen zodat er makke lij ke r met k l e i ne groepen kan worden gewerkt bo vend i en heeft men bi nnen het nede rl andsta l ig onderw ijs s ne ller de noodzaak van een goede tweeta li ghe i d beseft de k i nderen d i e b i nnen d i t project functioneren beheersen reeds in rede lij ke mate het frans op straat worden ze vaak met deze taal geconfronteerd het neder lands moeten ze nog vol l ed ig leren dat w i l zeggen dat men zelf scholingsbij een k o msten organisee rt b innen de schoo l waar men werkt ook worden andere s c ho len bezocht zo werd in 1984 aandacht besteed aan de kleuter klas soms wo rdt een beroep gedaan op spre kers d i e een u iteenze tti ng geven van typ i sche aspecten van het be lgische onderwij sprogramma zoals b ijvoorbeeld het onderw ij zen van wiskunde de foye r besteedt zel f aandacht aan het uitbou w en van aan gepaste programma s en materiaa l enerz i jd s werd er r eed s u itgeb reid aandacht besteed aan het dee l aspect nederlandse taal act i ver ing voor kleute r s en l ager onderwij s daa r n aast worden de bu i tenlandse programma s bij v o orbee ld voor wiskunde aangepast i n func tie van het proj e ct hieraan tegemoet te komen een uitgebreide li teratuur evaluatie o m met toast utant gat toont aan dat in het derde leerjaar project g o nzalez amat e sen deruela me todo de lec t ura kinderen en buitenlandse niet project ba rc e l ona t e i de 197 9 kinderen vergelijkbare resultaten behalen ida f m spoel der s belg i e voor beg i nners 2 in voor het nederlands moer 1981 n r 6 p 17 2 3 het lees en schrijfonderricht biedt nog wel lemen j enke le theoret i s che besc houw i ngen bi j enkele moeilijkheden de projectkinderen de s pe ci fi ci t ei t va n het b ic ultu ree l proj ect van d e van het vierde leerjaar scoren lager in het foye r in brusse l i n foye r stuurgroep bi cultu r ee l nederlands dan de niet projectkinderen al red twee jaar foyer bicultureel te brussel ee n evaluatierappo rt b ru s sel foyer z j p 48 59 geldt dit niet voor alle deelaspecten van de marzoc co g 11 bambin o e le cose quaderno per le lees en schrijfvaardigheid zowel de bui attivi ta di pres crittura e di orientamento spazio tenlandse en de vlaamse methoden als de temporale f i renze 198 3 afstemming van de beide programma s op mo r eel i g verca mme i ta lia of ameriq ue ik h eb elkaar moeten verder geevalueerd worden met de baleau bewees klin isch onderzoek van de een goede samenwerking van de allochtone italiaanse k inderen eerste en tweede leerjaar inge en vlaamse leerkrachten is hier zeker be s chakeld in het brusse ls intercul turele foyer p roject langrijk daarnaast wordt er binnen de antwe r pen kvh afde li ng logoped ie niet gepub li foyer context de reeds vermelde bijscholing ceerde graduaatsve rhandel in g 198 3 skutn abb kangas t p toukomaa te ach in g m i georganiseerd waarbij de allochtone leer grant ch il dren s mother tongue and lea r ning the lan krachten het vlaamse onderwijsprogramma guage of the ho st country i n the context of the leren kennen s oc i o cult ural si tu ation of the m igrant family i n tutk imuksia re s earch reports 1 5 tampe r e depa rt ment of so ci o l ogy and soc ia l p s ycho l ogy 1976 note n smeeken s l het fo yer model in foyer s tuurgroep b icu ltureel r ed twee jaar foyer 1 de projecten be sl aan de verschi ll ende onderwijs biculturee l te brussel 1 een evaluatierapport brus ne tt en dat w il zeggen rijksonderw i js vr ij onder sel foyer 1983 p 60 70 w ijs en provinciaal en gemeente lij k onderwij s 169