De docerende computer en andere sprookjes

paul looijman s dick schrauwe n compute r de docerende computer onderwijs en andere sprookjes in onze serie over computers deze keer een artikel van de hand van twee men sen die veel te maken hebben met de praktijk van computers in het moeder taalonderwijs paul looijmans docent bij nijenrode universiteit voor bedrijfs kunde en dick schrauwen medewerker van het onderwijskundig centrum van de universiteit twente zij hebben het software pakket alexis ontworpen dat computerondersteuning wil bieden bij schrijfonderwijs daarover gaat het hier niet dit artikel wil een overzicht bieden van mogelijkheden en onmogelijkheden van de computer in het taalvaardigheidsonderwijs de auteurs bekijken de proble matiek vanuit een praktische invalshoek en proberen een aantal realistische verwachtingen voor de nabije toekomst te formuleren inleidin g ik altijd a l slecht in wiskunde d e computer moet uit het taalvaardigheidson zoals de meeste ve rn i euw i ngen gaat de i ntro der wijs ge weerd worden computers doden duct ie va n computers in het onderw ijs gepaa rd de creativi te it z e staan voor een na de rende met weerstanden overspannen ve r wacht i ngen m aa tschappij waari n geen cul tu ree l onderlegd en misve r standen en zoals bij a l le ve r n i euwin mens zi ch thuis za l kunnen voelen uiteinde gen z ij n er voor en tegenstanders gereser lijk zullen die krengen ons all emaa l brode loos veerde afwachters en ongedu ldige draufg e n maken ger cyn i c i en opt i misten gewapend met ge m aar ook l oofwaard i ge en minder geloofwaard i ge argu d idactische problemen heb je niet meer als je menten nu eens rati oneel dan weer overwe een co mputer gebruikt over vij f ja a r bestaat gend emot i onee l van aard de c i tatenreek s dat ve rvelende nakijk werk niet mee r h i e rboven geenszins f i ctief illustreert en dat ik zou do lgraag met compu ters w illen begin een d i scussie over het effect van computers i n nen maar ik zi e e c ht geen kans om een c ur onderwijs zal al gauw speculatief zi j n su s prog ramm eren te volgen bove n die n wa s compute r onderste und onderwijs vergt door 2 gaans forse investeringen in apparatuur men wordt via netwerken en beeldschermen als sen en middelen de effecten zijn pas op lan we deze zaken niet betrekken in ons onder gere termijn vast te stellen en vergelijkingen wijs dat we onderwijs over de computer in met andere onderwijsvormen vallen moeilijk te dit artikel buiten beschouwing laten wil dus trekken allemaal factoren die experimenten zeker niet zeggen dat we het voor een taaldo lastig uitvoerbaar maken een afweging zal cent onbelangrijk achten maar een bespreking daarom vaker op verwachtingen al dan niet van de laatste twee toepassingen vergt al ge onderbouwd gebaseerd zijn dan op harde noeg ruimte feitelijkheden we spreken van onderwijs met behulp van de tegen deze achtergrond bezien wekt het geen computer wanneer docenten of leerlingen ge verbazing dat de onzekerheid bij vele betrokke bruik maken van een computerprogrammatuur nen docenten didactici schoolbestuurders als gereedschap bij de uitvoering van onder groot is wat hebben we nu eigenlijk te ver wijs of leertaken bijvoorbeeld wanneer een wachten van computers in onderwijs ver docent tekstverwerkingsprogrammatuur ge hoogde efficiency kwaliteitsverbetering of is bruikt om zijn lesmateriaal up to date te hou computers inzetten niet meer dan je conforme den wanneer leerlingen met behulp van een ren aan een modieuze ontwikkeling die maat graphics programma fraaie grafieken vervaar schappelijk nu eenmaal als onontkoombaar digen voor een werkstuk of wanneer een vak wordt gezien sectie de resultaten van een meerkeuzetoets doorlicht door middel van een toetsanalyse i n dit art i ke l w ill en we proberen een aantal programma rea l istische verwachtingen ten aanzie n van leren via de computer is weer iets anders de co mputer s i n taa l vaa r d i ghe i dsonderw i j s te for computer is daarin niet zozeer gereedschap als m u lere n wat z ijn de moge lij kheden e n wat wel leermiddel een medium dat bijdraagt tot zij n de beperk i ngen we l ke toepass i ngen zijn het overbrengen van kennis inzicht en vaar beschikbaar en w elke zouden binnen k ort be digheden zo kunnen via een computer leer sc h i kbaar kunnen komen om deze vragen teksten en toetsvragen worden aangeboden z i nn i g te kunnen beantwoorden moeten we ook oefenstof van het type dril practice eers t een elementai r o nde rsc heid maken tus leent zich voor computerisering de leerling s en d e ve r schi llende manieren waarop c ompu kan zonder tussenkomst van de docent zulke te r s i n taalo n derwij s kunnen worden ingezet reeksen oefenopdrachten aan een werkstation praten over het nut van de co mp ut er in het doorwerken wordt de computer echt als leer o n derw i j s i s i mmer s net zoa l s praten over het middel ingezet dan spreken we van coo nut va n het boek i n de maat sc happ ij of het computer ondersteund onderwijs of cai nut v an de baksteen i n de bouw met bo e ken computer assisted instruction en bak st e nen kun j e n utt i ge en nutte l oze in dit artikel concentreren we ons op de laatst p r a c hti ge en l eli jke d in gen doen voo r compu genoemde manieren van computergebruik de ters in taal onderwijs ge l d t h etzelfde gereedschapsfunctie het computer ondersteund onderwijs en mengvormen daar computers in onderwijs een grove indelin g van we plaatsen ons daarbij consequent in de positie van de taalvaardigheidsdocent welke in het proces van leren en onderwijzen kan de beperkingen kent de computer die vanuit computer grofweg op drie manieren een rol diens standpunt bekeken belangrijk zijn welke spelen 2 kansen biedt de computer juist aan deze do leren en onderwijzen over de computer cent dat zijn de eerste vragen die aan de or leren en onderwijzen met behulp van de de komen vervolgens geven we een aantal computer voorbeelden wat voor computertoepassingen leren en onderwijzen via de computer zijn er al die speciaal voor taalvaardigheidson leren en onderwijzen over de computer of derwijs geschikt zijn welke zouden er op kor breder over informatietechnologie is een te termijn ontwikkeld kunnen worden en zeer belangrijke zaak ook voor het moe waar hoeven we vooral niet op te rekenen der taalonderwijs hoe kunnen we leerlingen we besluiten dan met enkele lapidaire uit passend voorbereiden op een maatschappij spraken over het mogelijke gebruik van com waarin steeds nadrukkelijker gecommuniceerd puters in taalonderwijs voor wie toepasselijke 3 software zoekt of wi l ontw i kke l en zouden de van robert wilensky een vooraanstaand on ze nuttige aanknopingspunten kunnen bieden derzoeker op dit gebied draagt een ondertitel die in dit verband veelzeggend is why john computers in taalvaardi ghe i d s onderwij s ny s pc can t read either belangrijk voor de de beperkinge n nederlandse onderwijssituatie is verder dat het zwaartepunt van het internationale onder hoewel hij nog wel eens als zodanig wordt af zoek naar natura language processing de geschilderd is de computer zeker geen alles sjieke term voor lezende computers uiteraard kunner ontegenzeggelijk is hij in staat een ligt bij de engelse taal de onderzoekscapaci aantal taken veel sneller en beter te verrichten teit in het nederlandse taalgebied is beduidend dan mensen dat kunnen over deze kwaliteiten geringer het valt al met al niet te voorzien en hoe ze in het onderwijs benut kunnen dat computers binnenkort in het nederlands worden straks meer nu richten we ons op met hun gebruikers communiceren de conse enkele belangrijke beperkingen waarmee in quenties voor computertoepassingen in het taalvaardigheidsonderwijs rekening gehouden taalvaardigheidsonderwijs zijn evident zal moeten worden de inzet van computers is niet goedkoop een computer is g een ges chikt medium voor laten we eens aannemen dat ondanks de ge de overdracht van verbale informatie schetste beperkingen een moedertaalsectie de langduri g l ezen van een beeldscherm i s een beschikking krijgt over een reeks interactieve crime doodgewoon ouderwets pap i er leest lessen die past binnen haar takenpakket men een stuk gemakkelijker en biedt bovendien al besluit het betreffende vakonderdeel zeg l er l ei hand i ge moge li jkheden d i e een bee l d zinsontleden aan de computer uit te beste scherm niet kan b i eden bladeren onderstre den de lessen kunnen zonder tussenkomst pen aantekeningen maken i n de marge mee van een docent door de leerlingen worden nemen in de trein het li j ken stuk voor stuk doorgewerkt de normale twee lesuren ontle bana l e constater i ngen maar de implicat ies den per week worden vervangen door twee voor de ontw i kkeling van onderw ij sprogram lesuren achter toetsenbord en beeldscherm matuur z ijn aanzien lij k zoals we straks zul len uitgaande van 35 te verroosteren lesuren per z i en week betekent dit dat een werkstation ideali ter 17 of 18 leerlingen kan bedienen dit bete de computer is niet of nauwelijks in staat kent dat er alleen al voor deze vorm van on tekst te begrijpen derwijs een werkstation per 17 leerlingen be als het om lezen gaat i s de computer maar schikbaar moet zijn als ook andere secties een matige leer li ng er i s voo ralsnog geen pro gebruik willen maken van de computerzaal zal grammatuur die op bevred i gende wij ze natuur deze ratio navenant stijgen lijk taa l gebruik kan ve rwerken i aat s taan er toegegeven we rekenen hier slechts met de o p rea g e r en w el z ijn er program m a s d ie b in natte vinger maar de conclusie kan niet an nen een kl e i n afge b a ken d d o m ein in t elligen t e ders luiden dan dat intensief computergebruik antwoorden kunnen geven en programma s door leerlingen een investering vergt die de die i n natuurl ijke taa l kunnen zoeken naar be speelruimte van de meeste scholen te boven paa l de vooraf opgegeven woord of l ettercom gaat inventiviteit in de benutting van beschik binati es en ook z i jn e r programma s d i e een bare apparatuur is derhalve geboden voud i ge zinnen structuree l en schematis c h kunnen analyseren maa r over het al gemeen computer in taa lvaard igheid sonderwijs moet de conc l usie toch l u iden dat zelfs grote de sterke kanten en geavanceerde computersystemen maa r moei lijk raad weten met gewone taa l computer s z i jn du s n i et bi j zonder ges c hikt tal van onderzoekers en inst ituten op het ge voor de overdracht van langere teksten kun bied van kunstmatige i nte lligentie a rt ific i al i n nen n i et zo goed l ezen en z i jn naar onder tel li gen c e werken aan deze bott l eneck d i e wij smaatstaven gemeten zeker niet goedkoop zeker voor onderw ij sp r ogrammatuur in de ta staat daar nog i ets tegenover l ensector cruciaa l i s erg optim i st i sch over de gelukki g we l wat een computer heel goed vorderingen i s men niet een recente lezing kan is snel en betrouwbaa r precies te om 4 schrijven bewerkingen uitvoeren op grote hoe in de derde categorie tenslotte zi j n dfe toepas veelheden gelijkvormige gegevens juist taken singen ondergebracht die naar onze verwach die mensen niet kunnen of uitermate verve t i ng in de komende vijf jaar abso l uut niet ge lend vinden bijvoorbeeld 10 000 namen en te realiseerd kunnen worden lefoonnummers onthouden of een tekst over voor de goede o r de onze dr i edel i ng is exem tikken vormen zelfs voor een klein systeem plar i sch we streven n i et naar volled i gheid of geen enkel probleem naar een volkomen representatief beeld het wat zijn nu typische computertaken in de gaat erom dat u een rede li jke i ndruk krijgt van meeste programma s wordt er in wisselen wat wel en niet moge l ijk i s de combinaties en op verschillende manieren gerealiseerd steeds een aantal uitgevoerd eerste categorie tekstverwerking aanmaken wijzigen op reeds gerealiseerd of relatief eenvoudig te maken van teksten formulieren etc realiseren beeldverwerking vervaardiging en presenta administratie van cijfers beoordelingen tie van tabellen grafieken diagrammen aanwezigheid en andere leerlinggegevens etc allerlei vormen van lesmateriaal fraai ver archivering invoeren veranderen verwijde zorgen en up to date houden ren en zoeken van gegevens in bestanden meerkeuzetoetsen samenstellen uit een uit rekenen berekenen van statistisch e itembank deze corrigeren en statistisch grootheden constructie van modellen etc analyseren bij de meeste van deze taken wordt wellicht dril practice oefeningen aanbieden voor niet onmiddellijk aan taalvaardigheidsonderwijs eenvoudige taken zoals spellen interpun gedacht de toepassingsmogelijkheden liggen geren woordbenoeming etc inderdaad niet altijd voor de hand toch is het schrijvers eenvoudige statistische gegevens zaak de computer ook in taalvaardigheidson verschaffen over hun teksten gemiddelde derwijs op zijn sterke kanten aan te spreken woord en zinslengte frequenties van onderwijssoftware die een zwaar beroep doet woorden woordcombinaties en zinstypen op juist de zwakke kanten bijvoorbeeld e d leesvaardigheid zal noodgedwongen maar leerlingen helpen bij het structureren van een beperkte effectiviteit kunnen hebben hun opstel bijvoorbeeld door hun systema concrete voorbeelden van wat er wel en niet tisch vragen te stellen vooraf of door hun mogelijk is zijn te vinden in de volgende de gekozen sub thema s en vragen in her paragraaf innering te brengen voorbeelden tweede categorie wat er is wat er zou kunnen zijn met de nodige inspanning realiseerbaa r en wat zeker niet kan geformaliseerde argumentatie opgaven aan bieden en oplossingen van leerlingen beoor in deze parag raaf maken we een dr iedeling delen en becommentarieren we onder schei den d ri e c ategor i een c omputer dictees presenteren en beoordelen op ba toepa ssi ngen i n de eerste catego ri e brengen sis van de resultaten een eenvoudige diag we toep assi ngen onder d i e a l i n eni ge r le i nose stellen voor individuele leerlingen vorm gerea li seerd z ij n of d i e re l atief eenvou de docent helpen met het diagnosticeren d i g ge r ea li seerd zouden kunnen wo r den in de van gebreken in werk van leerlingen en tweede categorie toepassingen die met de no hem of haar suggesties aan de hand doen dige moeite gereal i seerd zouden kunnen wor of adviseren over toepasselijke therapie de n h i erb ij va lt te denken aan toepass i ngen interactieve lessen in zinsontleding verzor d ie nu nog de inzet van zeer krachtige d us gen waarbij de leerling zijn antwoorden dure c omputers v ergen maa r d i e wel lic ht in niet in geprecodeerde vorm hoeft te geven de naaste toekom st ook op goedkopere appa een schijnbaar intelligente dialoog voeren ratuu r te i mplement e ren z i jn of aan toepa ssin met een aspirant schrijver over de te kiezen gen die in pr i n c ipe zeer wel denkbaar zijn thematiek en structuur van diens tekst maar die nog de nod i ge i nvesteringen i n p r o grammatuu rontw i kke li ng vere i sen 5 derde categorie het slimme werk d ient vooralsnog aan de do voorlopig niet te realiseren cent te wo rden toebedeeld het domme aan de leerlingen coachen bij het verzamelen en computer ordenen van documentatiemateriaal ten be b ij de se l ectie of ontwikkeli ng van onde r hoeve van hun werkstuk wijsprogrammatuur i s de allocatie van taken commentaar van hogere orde leveren op een van de belangr ij kste kwest i es wat wordt schrijfprodukten van leerlingen becommen er aan de docent overgelaten wat aan de l eer tarieren van de deugdelijkheid van redene l i ng en wat aan de computer ringen de geloofwaardigheid van uitspra in een recente lezing betoogt alan lesgold di ken het gebruik van complexe stijlfiguren re cteur van het learning research deve l op als beeldspraak ironie overdrijving en un ment center van cmu te pittsburgh dat i n derstatement de mate van doel en pu bestaande onderw i js programmatuur deze bliekgerichtheid enzovoort a ll ocat i e kwestie onbevredigend is opge l ost communiceren met leerlingen over de in teveel i s gezocht naar i ntell igente docent houd en de relevantie van hun spreekbeurt vervangende programma s terw ijl verzu i md i s een groepsdiscussie aanzwengelen in goe voor de hand l i ggende rout i netaken te automa de banen leiden en evalueren t i seren deze ontw i kkeling heeft twee onge wen ste gevo l gen enerzijds te l eurste l ling over uitgangspunten bij de inzet van computers de kwa l ite i t van de ontwikke l de programma in taalvaardigheidsonderwij s tuu r de state of the art in het artif ic a l i ntelligen ce onderzoek laat i mmers nog geen nu we een r ede li jk beel d hebbe n v a n wat een inte l ligente onderwij sprogramma s toe ander c omputer we l e n ni et kan of z ou k u nnen i n zij ds b li jven leerkra c hten opges c heept met ad ta al v a ard ighe i d s ond er wijs lij kt h et zi nvo l enk e m i nistrat i e v e take n d i e een c omputer bete r e n le uit spraken te fo r mu l eren d i e a ls leidraad sneller zou kunnen ve r ri c hten en d i e boven kunnen dienen voor leerkra c hten of sc ho ol d i en veruit het m i nst interessante dee l van hun be s tuurders die de in ze t van c omputer s i n de b a an u itmak e n lesgo ld 1986 vg l loo ij mans ze o nde r w ij sse ctor o ver wegen we p r etende s c hrauw e n 1986 anandam e a 1983 ren h i e r mee n i et h e t laa t ste w oo rd over deze cour s eware ontw i kkelaars zu l len z i ch deze u i t mate r i e te s preken he t is v eeleer een a anz et dagende stel l ingname ter harte moeten nemen tot d iscu ss i e aan de basis van n ieuwe onderw ij s program matuu r d i ent ee n r eal ist i sc he ana l y s e van de van comp u te rpro gramma t uur mag ni et v e r docententaak te staan j uist op de meer routi wa c ht wo rden da t de ze de docent verva ng t neuze ond e rde l en van die taak moe t een pro h oog uit da t dez e de docen t onders teun t gramm a zi c h r ic hten ook al s d i e vanu i t het s c h oo lb estuu r d ers zul len o ver h et alge m e e n oogpunt van de ontwerper niet het meest uit sc h rome n ee n m oe de rtaa l d oce nt a a n t e neme n dagende probleem vo rmen d i e n ie t in s taat b lijkt de u gd elij ke red e ne ri ng en evident i s dat deze a ll ocat i e kwe s tie ook bij v an ondeugde l i j ke t e onde rsc he i d e n d ie de de sel ec t i e v a n prog r ammatuu r een belang rij ke str uc tuur van op s t ell e n bij vo o rkeur onbe s p ro rol moet spelen k e n laat en d ie ov e r de i n houd v a n spreekbeur te n geen z in n i g w oor d t e b e rd e w eet t e b re n het is realis tische r met de in ze t va n compu gen een do c ent kor tom w i ens taal vaard i g ters op kwaliteitsverbetering te m ikken dan op heid inferieur is aan die van de leerlingen z o ve rhog in g van effici en c y a l s we h i e rvoor h e bben u i tee nge z e t i s ook h et op d i t punt l eert de ervar i ng ons het nodige ta al vaa r d i gheid sn ivea u v a n be st aand e c ompu ba l kovic h e a 1985 rappo rter en een i nteres terprog ra mmatuur b esc h ei den d aa r o m za l d e san te erv a r i ng i n h un v er s lag van het at h ena c omput er de mo ed er ta aldo cen t nooit en t e pr oj e ct 3 z ij c on s ta teren dat a utomati s eri ng n i mme r kunnen verva n gen gemikt moet wor we l is w aar a l lerlei routinet aken ef f icienter doet den op programma t uur die de docent on verl open maar tegel ijke rtijd ta l van n i euwe ta de rs teun t en ge l ukk ig i s de c omp u t e r z o goe d ken ge ner e e rt het u it e indel ij ke effe ct van de in v erve lend e ro uti neu z e k lusse n dat e r z invol gehe le o pe r atie is een du i de lij ke kw ali te itsver l e onde r s t e un en de t oepassi ng en t e over zijn be ter i ng d oo rd at de ma c h i ne d e minder inte ll i gente t a k e n ove r n e emt kan de d ocentens ta f 6 zich met meer wezenlijke zaken bezighouden ket voor machina l e overhor i ng dan is daarmee vertaald naar de klassesituatie als de moe de kous niet af integendeel het echte didacti dertaaldocent minder tijd kwijt zou zijn aan sche karwe i beg i nt pas de sectie moet im pakweg het corrigeren van oefeningen in zin mers de oefen i ng e n se l ecteren d ie in het pro sontleden kan hij of zij meer aandacht geven gramma zullen worden opgenomen moet de aan het verzinnen van goede realistische stel norm antwoorden bij e l ke opgave formuleren opdrachten het formuleren van boeiende dis en moet aangeven we l ke antwoorden in welke cussiethema s enzovoort wijzelf hebben in mate fout gerekend worden moet bepa l en b i j het alexis project inmiddels soortgelijke evarin welk percentage goede antwoorden de leerling gen opgedaan vgl looijmans schrauwen door kan naar een volgende reeks opgaven 1986 looijmans maat schrauwen 1986 moet een besl i ss ing nemen over de modules waarnaa r leer li ngen verwezen worden die n i et de computer kan b ij ui tstek wo rden in gezet het vere i ste percentage halen moet voor ind ividualis e ring van het onderw ijs en derge l ijke keuzemomenten kun n en eveneens v oor remedial teach ing doe le inden worden opgesomd voor andersoo r t i ge pro een typ isc h voorbeeld van zo n kwal ite i ts ver grammatuur i n d it opzic ht is de computer bete rin g is de inzet va n c ompute rs voor reme meedogen l oo s hij vraag consequent om exp l i d i a l tea c hing doe l eind e n i n de klass e si tuat i e is c itering van taken en no r men dat d i t onver de opvang van l eerlingen met een spe c ifieke mijdelijk met i nten si eve d i scuss ie gepaard deficientie voor een d oce n t vaa k pr oblema gaat is duide lij k dat zo n discussie de kwal i tisch wanneer geconsta teerd w ordt dat een te i t va n het onde rwij s alleen maar ten goede leerli ng a c hte rb lijft o p een bepaa ld onderde el kan komen even e ens kunne n s pec ifi e ke o e fen i ngen b i jzo n der wen se lijk z ijn maa r d e tijd ontbreekt va ak om zu l ke behee rsing van h e t vak is b ela ngrijke r dan be i nd i v i duele oefen i ngen te corr i geren en te heers ing van de computer bes preken met de b etrokken l eerli ng kla s sika e r wordt noga l eens gesuggereerd dat c ompu le behande li ng van e l ementa ir e problemen is ters al l ee n maar su cc e s vol in het onderwijs ver l e i de li jk maar tr e kt weer h e t n i veau van kunnen worden ingepast door do c enten die het tota l e on der wijsp rog r am omlaag ee n du i zelf kunnen programmeren wi j geloven daar de lij k d ile m m a he l emaa l n i ets v a n wi e i n de k l a s een video zou nu d e doc e nt b esc h i kken ov e r in tera ctie ve band wi l draa i e n hoeft to c h ook niet te kun c ompute rless en voor zu lke def ic ient i e s z oge nen regisseren n aa md e r e med i a l teaching modules dan k a n beheer si ng van de c omputer is maar tot op de lee rli ng deze z el f stand i g doorwe rken het zekere hoogte belangrijk u i te r aa rd moet d e programm a van de h ele groep hoe ft i n dat ge betrokken doc ent i n staat z ij n ee n c ompute r te v a l gee n w ijz i gi ng te on de r g a an t er wij l to c h bedienen een vaard i gheid die redelij k sne l te de bet r okke n l eerl i ng wordt bijgehaald zoals ve r werven va l t gezegd e en typi sc h voo rbeeld van kwa lite i t s veel be la ngr i jk er i s dat de doc ent doorz i et wat verb eter i ng ee n ve r b ete ri ng bovend ie n d i e na de computer vo or hem o f haar ka n beteke n en e en ini t iele in v es te ring die modu l e s moeten overspa n nen v erwa c ht i ngen of ongegronde ten slotte worden g e maakt of aangeschaft wee rs tand e n z ij n van z e l fs prekend geen gezon geen extra doc e n tent ij d vraagt de voed i ngsbodem voo r de i ntrodu c t i e van c omputer s in ee n cursu s een real i sti sche kij k d e inzet va n com pu ters dwingt tot exp licite op de m oge lij kheden v a n c omputer i nz ic ht ver rin g van on derw ijs n ormen e n waarden eist een goede ana lyti sc he ki j k op het e i gen o n de r wij sprog r amma tuu r k a n doorgaa ns n i et vak wie op verantwoo r de w i jze geb ru i k wil vr ij b lij vend wo rd en i n g e zet goed geb r u i k van gaan m ake n van comp u teronde rs teuning za l een p r og r amma i s a l leen mogelijk wanneer de de taakstructuur van docent en sectie grondig betrokken do c enten du i de lijke keuze s kunnen moeten door li chten pas dan kunnen er taak e n du rven maken met betrekk i ng tot l eerdoe onderde l en geident i ficeerd worden d i e z ic h le l en we rkw ijze n en b eoo rdeli ngsnorm e n se l e c nen voo r effe ct iev e en eff ic iente i nzet van teert een sc hoo l bijvo o rbe e ld ee n softw ar epak computers 7 n ote n literatuu r sinds enkele jaren experimenteren wij met an an d am k co mp ut er bas ed on wri t i ng i n com computer ondersteuning in het schrijfonderwijs puters reading an d language arts 1 2 1983 p het resultaat hiervan het software pakket 3 0 34 alexis heeft ons in contact gebracht met vele balkovich e e a computing in higher education geinteresseerden in het onderwijs de hier gepa t h e athena project in communications of th e acm rafraseerde uitspraken zijn gebaseerd op deze 28 1 1 p 1 214 122 4 contacten l a m str a b le r e n en o nder wijzen met de compu ter voor uitgebreidere en diepgravende indelingen s g raven halte 1980 verwijzen we u naar lamstra 1980 of looij les g ol d a computers for teaching w riting present mans schrauwen 1984 and fu t ure possibilities lezing geho uden t ij d ens d e athena is het automatiseringsproject van het conference on computers and writing university massachusetts institute of technology of pittsburgh 198 6 looijm ans p j m d p sch r auwen alexis een nieuwe benadering van computer ondersteund schrijfvaardighe idsonderwijs interne publikatie nijen rode breukelen 198 4 looijmans p j m k m aa t d p schrau w en e en schrijfcursus via alexis teamwork van docent en compute r deel 2 te ve r schijnen in tijdschrift voor taal beheersin g looijmans p j m d p s c h rauwen een sc hri j f cu r sus vi a alexis teamwork van docent en computer deel 1 in tijdschrift voor ta alb eheersing 8 1986 1 p 24 4 1 wi lensky r natural language work possibilities and prob lems lezing gehouden t ijdens de confe rence on compute r s and writing university of pitts burgh 198 6 o