De doelen van het taalonderwijs aan kleuters

mij n t err ein niet op discussi es over d i e s ituaties en problemen in te g aan ik merkt e dit zeer s te rk b ij het l eze n m et mij n kl as van camperts het leven is vurrukkulluk hadde ik toe n flower gekend dan had ik kunnen prob er en aan dit materiaal de film the knack die toen draaide eng terwille van het con trast fr agmenten uit xikhui zens dissertatie over provo s toe te voegen eerder heb ik al gezegd dat ik flowers methode als een waardevolle bijdrage tot het denken over een bepaalde vorm van proj ectonderwijs beschouw dat houdt automatisch in dat ik zijn opzet niet als de enige opzet zie wi e ermee wil experimenteren zal waarschijnlij k met enige techni sche proble men te worstelen krijgen niet met inhoudelijke daarvoor l egt flower de zaken te goed uit ik noem er enige financ iel e probl emen i v m de noo dzaak va n aanschaf van tame lij k veel l iterai r materiaal financiele en technische problemen i v m de filmverton ingen maar u kunt het ook zonder film doera k eindexamenproblemen hoewel het toekomstig schoolexamen systeem op dit punt misschien enig soelaas biedt voor deze en dergelijke problemen kan ik hier geen pasklare oplossing geven d e situ atie kan per school ve rsch ill en via i nformatie bleek m ij dat som m ig e l e r ar en uitvoering van projecten a l a flower op hun schoo l zeer goed moge lij k achten well icht hoort de von bijv oorbeeld v ia interkom i n de t oekomst va n die leraren i ets literatuuropgav e b h j ever s moder n pr oj elctonderwij s dw ingt tot gemotiveerd en verantwoord taalgebruik levende talen 1971 pg 83 vlg s j c freudenthal lutter spreken in de jenaplanschool moer 69 70 110 vlg f d flower language and education london 1966 andr e van kampen het werkstuk vwo moer 71 57 vlg frank c maatje li teratuurwetenschap grondslagen van een theorie van het literair e werk utrecht 1 970 de doelen van het taalonderwijs aan kleuter s truus van den heuve l j ammer dat er zo weinig kleuterleidsters ujn hoorde ik een deelnemer aan de doel ste lling e nstr oo m o p het j ong ste von co ngr es zeg g en niet alleen jam m e r von d ik m aar ook vreem d want dat kl eut erl eidster s v eel belangst elling hebben voor de doelstelling en van het moedertaa l onderwijs had ik twee maan den tevoren juist ervaren 76 op 11 en 12 febru ari 1971 werkte ik ni na mens de von m ee aan een confe rentie over taalontwikkeling op de kleuterschool waaraan n dertig hoofdleid sters deelname n de conferentie was georganiseerd als onderdeel van de kader cur sus kleuteronderwijs van het k p c en wer d geleid door elly van roosma len d e term taalontwikkeling had beter vervangen kunnen worden doo r doelstel linge n van het taalonderwijs op de kleuterschool want daarmee hielden we ons twee d agen lang bezig en velen waren van mening i iiermee moeten we doorgaan dit we rk is erg belangrij k we staan nog maar net aan het begin het programma verliep als volgt ee rst hielden we een brainstorm over de doel stellingen van het moedertaalonderwij s in het result aat brachten we een orde ning aan di t l ev erde een onderscheid op in vier aspecten van taal het coin municatieaspe c t het denken de expressie en het taaltechnisch aspect bij het co mmunicatieaspect onderscheiden we luisteren e n spreken de deelneemsters vormden nu vijf groepen die elk een van de bovengenoemde aspecten zouden gaan operationaliseren eerst moest nu words u i tgelegd wat operationaliseren is en waarvoor het dient en omdat uitleg zonder oefening meestal weinig oplevert gingen we al s i l lustratie na wat de versch illende deelneemsters on der luisteren verstaan de vullinge n van dat begrip bleken st erk ui t e en te lopen bij het operational iseren van een doe l stel ling zo stelden we vast omschrij ven we die doel stelling in termen van observeerbaar gedrag dat is erg nuttig omdat we zo precies weten wat we w ille n bereiken we kunnen er ook uit af lei den hoe we bij dat doel kunne n kome n de twee de dag zouden op een plaatsel ij ke helvoirtse kl euterschool een aan t al lesjes gegeven worden de opdracht voor het laatste deel van de eerste dag was op de zo juist geleerde wijze deze lessen te plannen het viel op dat operationaliseren een moeilijke en inspannende bezigheid is dat gold overigens ook bij de doelstellingen s tr o om van de von c onferenti e het werk was wel zinvol vond iedereen elke groep probeerde duidelijk vat te krijgen op het totale veld van studie dit ging vaak ten koste v an de nauw keurigheid lang niet elke operationalisering was gevat in termen van gedrag tijdens het plannen van de lessen zou echter van zelf wel blijken welke opera tionaliseringen goed waren ook zouden er nog wel nieuwe gevonden worden ik ob s erveerde de planning van de groe p spreken al s fac et v a n communic at ie zie de resultaten in de bijlage de snelheid en het g e m ak waarmee allerlei leuke ideeen naar voren gebracht werden waren opvallend bijna alle materia len die de kleuterschool rijk is passeerden de revue bij de beoordeling v a n de ideeen werden steeds onuitgesproken twee criteri a geh ant eerd 1 p ast dit idee in de wereld v an de kleuters o m v an helvoirt en 2 v a lt dit id e e binnen onze doelstellingen opmerkingen al s dan wordt het v eel t e ingewikkeld voor ze en helvoirtse kinderen weten be st w at een konijntje is en het i s wel leuk wat we hebben ma ar wat heeft dat nog met samen praten in een groep te maken waren schering en in slag de andere groep en bleken o p een zelfde wijze 77 g ewerkt te hebb en ik h a d tev or en n ooit kleuterleidsters een les zien plannen van hun ideeenrijkdom en h u n betrokkenheid op de leerling k unnen de meeste leraren bij het middelbaar onderwijs wat leren bedacht ik d e kleuterleid sters waren zelf onmiskenbaar enthousiast over elkaars lessen ze legden dade lijk ve rband tussen de kwaliteit daarvan en de werkwijze van de conferentie het is e rg verhelderend moedertaa londerwijs vanuit de hoek van de doelstellin gen te benaderen enkele punten die bij de evaluatie steeds weer naar voren kwamen stip ik hier nog even aan doordat de doelstellingen van de lessen precies geformu leerd waren hadden de leidsters die zel f geen les gaven goede observatiecate gori een zo waren ze in staat grote verschillen tussen kleuters waar te nemen elke kleuterklas is t a v de moedertaal heterogener dan de meest hete rogene brugklas naar aanleiding van deze niveauverschillen kwam vaak de vraag moet je zo n les waarbij niet elk kind het doel bereikt nu wel geven we werden het erover eens dat zo n les gegeven kan worden als een soort diag nostische test aan het begin van een ser i e lessen de leidster komt dan te weten wat haar kleuters al kunnen hij kan ook aan het eind ervan gegeven worden om te controleren wat de kinderen er in geleerd hebben omdat veel doelen pas na een serie herhalingen bereikt worden kan zo n les ook in dat kader functioneren vragen die op de conferentie niet werden opgeloste waren wat zij n de moge lijke doelstellingen van het moedertaalonderwijs op de kleuterschool tussen welke kan de leidster kiezen en welke moet ze in ieder geval realiseren dergelijke vragen speelden op het von congres ook in de doelstell ingenstroom wat moeten we daarmee aan met e e n richting ben ik de laatste tijd wat meer vertrouwd geraakt op het ogenblik bereiden ten brinke dana constandse en ik een expe riment voor dat naar wij hopen door s v o gesubsidieerd zal worden tijdens dit exper i ment willen wij een bijscholingsleerpakket plus handl eiding ontwikkelen en testen het zal onderwijzenden doelstellings en methodenalternatieven aanbieden en hen helpen een bewuste keuze te maken tlt la onderwijzenden helpen hun werk te pia 8t 52ti in een longitudinaal en l0 naal kader een fase in de ontwikkeling van het leerpakket za l zijn het vinden van een het systeem van imperatieve en alternatieve doelstellingen van het moedertaalon derwijs op alle schoolvormen ten brinke is al ver gevorderd met het ontwik kelen van een dergelijk systeem voor het voortgezet onderwijs dit jaar nog verschij nt bij wolters longmans zijn boek i mperatives and alternatives in the mother tongue curriculum dit boek zal een van de uitgangsp unten vormen voor het t e ontwikkel en bijscholingsleerpakket d at er behoefte bestaat aan een dergelijk pakket is in noordwi j kerhout en helvoirt duidelijk gebleken 7 8 bijlage verslag en evalu a tie van de g e geven lesse n s preken als aspect van communicati e he t doel van deze les was v i a praten samen een plan te maken en dat uit voeren wie observeerden l etten op het volgende a in de groep bepaal t de kleutergroep zich tot haar onderwerp werken de kl euters goed samen wie vallen op a l s gespreksleiders b de rel atie tussen de gr oepen lu isteren deze naar elkaar 1 de leidster stel de zich voor aan de kleuters ze vormde vijf groepjes die alle een grote tek en ing kregen e en van een boerderij van een dierentuin een wei water en een bos ze vroeg de kinderen in h un groep te bespreken we lke dieren bij hu n tekeni ng hoorden de observatoren m erkten op dat de samenwerking in de groepjes zeer verschil de in een groep luiste r den de kleute rs goed naar elkaar en gingen ze op el kaars voorstellen i n in andere groepjes was nauwel ijks van samenwerking sprake 2 de leidster haalde de tekeningen op en ging ze een voor een met de kleuters bespreken de groep die zich al met de plaat had beziggehouden mocht eerst zijn dieren noemen daarna mocht de rest van de k l as suggesties doen de observatoren zagen dat de groepen ook aandacht hadden voor platen en dieren van anderen soms werden eerst genoemde dieren in de plenaire bespreking vergeten sommige observatoren vielen erover dat de leidster niet toestond oerwouddie ren in het bos te pl aatsen maar wel zee en rivierdiere n in hetzelfde water liet zwemmen fr waren duidelijke leidertjes onder de kleuters 3 de l eidster hing de groepsplaten op een afstand e n gaf de k l euters de op dracht voor de eigen pl aat elk een ander dier te tekenen overleg samen wie welk dier tekent de observato ren vonden dat het lang duurde voor de groep j es hun m ateriaal kregen de kleuters moesten daardoor lang onthouden welk die r ze zou de n gaan te k e n en dit ka n de oorzaak ervan zijn dat er toch meer exempl aren van een dier voorkwamen bij de evalu atie vroeg men zich af hoe zo n les in een groter geheel past een van de mogel ij kheden was hem te zien al s een diagnostische test daarbij valt op d at de kl eut ers moeite hebben bij hun onderwerp te blijven goede afspraken te maken en die ook uit te voeren het is voor hen makkelijker als ze bij hun besprekingen xaan jtekeningen mogen maken en niet door teveel pla te n worden afgel ei d een vooroefening voor deze les zou kunnen bestaan uit een pl aat van een huis tonen samen dat huis in verschillende ruimtes opdelen groepsgew ij s worden de ru imtes aangek leed samen wordt het huis nu opnieuw b ekeken taal als expressi e het doel van deze l es was een klassegesprek dramatiseren h et thema was v isite dit slo o t goed aan bij de situatie want er kwamen vreemde l eidsters op bezoek en een k ind was jarig het gesprek li ep l angs de volgende vragen 79 hoe zouden wij hie rhee n gekomen zijn wie komt er wel eens bij j ul lie op bezoek visite waarom komt er visite wat krijg je als er visite komt na dit gesprek hadden de kleuters best zin om visite te spelen met hulp van de klasseleidster werd een moeder aangewezen en die koos zelf uit wie moch ten meespelen de observatoren vie l op dat de kinderen het spel lang voorbereidden toen ze eenmaal speel den was er geen sprake van aanstellerij het groepj e was serieus bezig en de toeschouwers waren bel angstellend de kleintj es spraken minder dan de groten ze werden wel bij het spel betrokken en lieten zich erb ij betrek ken een kind had duidelijk de leiding bij de evaluatie kwam de vraag hoe men zo n les ook leuk kan maken voor de kleuters die niet meespelen de volgende suggesties kwamen maak twee visite groepen laat de ene groep op visite gaan bij de andere schakel een bui t enge beuren in b v de harmonie laat een groep spelen en een andere samen met de l eidster obser v er en en eva lu eren gevaar v an ger emdheid of van showen laat de andere gr oep tekenen wat er gebeurt taal als denken het doel van deze les was bepaalde begrippen juist hanteren i eder kind kreeg een vel papier waarop de omtrek van een huis getekend was de leidster v roeg wat is dit zijn alle huizen hetzelfde noem eens andere huizen zij n alle daken eender toen vertelde ze het volgende verhaal bartjes vader heeft dit huis getekend en als bartje uit school komt zegt vader kom bartje z ullen we samen eens een spelletje met het huis gaan doen hoe zull en we het hui s binnengaan de kinderen antwoordden door de deur leid ster teken maar een deur mi zijn vader en bartje binnen maar het is zo donker hoe komt dat kinderen fr is geen licht leidster ja en er zijn ook geen ramen teken naast de deur een raam dat is het raam van de huiskamer zouden er nog meer kamers in het huis zijn de kinderen noemen allerlei ka mers leidster teken boven de deur het raam van bartjes slaapkamer en boven de hu iskamer het slaapkamerraam van papa en mama bartje wordt morgen zes jaar de postbode brengt mooie kaarten voor bartje hoe weet de postbode waar bartje woont kleuters bartjes naam staat op de kaart de leidster probeerde het woord adres eruit te krijgen maar dat lukte niet leidster teken nu het huisnummer de brievenbus midden op de deur de bel l inks van de deur nu is de voorkant al mooi maar het dak is nog zo kaal teken iets op het dak nu gaan we het bij het huis nog ge zellig maken teken een hoge boom naast het huis aan de andere kant drie bloemen geef ze ver sch illende kleuren teken e e n vogel in de boom en twee in de l ucht teken een weggetj e naar het hu is teken jeze lf midden op de weg hang voor het raam nog maar slingers of gordi j nen d e obse rvatoren merkten grote ve r schillen tussen de kleuters sommige maakten al l e opdrachten goed ander e konden bepaalde problemen niet oplossen grap pig was dat toe n de be l links van de deur getekend moest worden sommig e 80 kle uters hun linkerhand opstaken en vervolgens de bel rechts tekenden een kind tekende de bel links tegen het dak aan waarschijnlijk verbindt dat kind links met boven wat begrijpel ijk is omdat de leidster de kinderen juist geleerd had hun naam links boven op het papier te zetten opvallend was ook dat sommige kleuters hun blaadje omdraaiden na de opd racht teken aan de andere kant drie bloemen ook vonden sommige kleuters het moeili j k zichze l f te tekenen dan maak ik mezelf zo klein of ik heb een g rijze trui geen grijze potlode n waren twee reacties tijdens de evaluatie vroeg iemand hoe je kunt voorkomen dat sommige kleuters de opdrachten maa r gedeel telijk goed maakten me n werd het erove r eens dat een les als deze elk wat wils bi e dt de ene kleuter heeft er het be grip adres aan overgehouden de andere weet nu dat links niet per se boven aan hoeft te zitten ook de leidster weet meer zij heeft een diagnose kunnen stellen de les kan ook als eindtoets gebruikt worden de leidster kijkt dan of de kleuters nu inderdaad de begrippen kennen die ze hun geleerd heeft luisteren als aspect van communicati e het doe l van deze les was kritisc h luisteren de leidster stelde zich voor door te zeggen dat ze de naam van een bloem had de kinderen hadden al gauw door dat de j uffrouw margriet heette daar na kondigde ze aan dat ze een ver haaltje zou gaan vertellen waarin dingen gebeuren die niet kunnen de kinde ren moesten onmidde llijk reageren als ze iets hoorden wat fout was het ver haal beschreef hoe de leidster die ochtend naar de kleuterschool gekomen was de onwaarschijnlijkheden waren 1 zich verslapen omdat het horloge te laat afge lopen was 2 fiets uit het ki ppenhok gehaald 3 tegen de berg af gefietst 4 voor het blauwe knipperlicht gestopt 5 bij de spoorwegovergang waar een auto langs kwam gestopt 6 een vogel horen zeggen boe j e komt te laat 7 eindelij k bij het ziekenhuis aangekomen de kinderen ontdekten de meeste fouten wel alleen fout 3 b l eek te moeil ijk na afloop konden ze de zes her kende fouten ook weer opnoemen d e kinderen hadden nu wel genoeg zitten luisteren en kregen daarom een luis teroefening in spelvorm het bekende alle vogels vliegen bij deze opdracht bleek dat de kinderen de merel en de uil niet kenden de laatste oefening diende tevens om de kin deren wat te kalmeren ze moesten op de g rond gaan liggen eerst mochten de kinde ren met iets roods aan opstaan daarna die met iets groe n s enz bij de eva lu atie vroeg iemand hoe zo n l es in een serie l essen kr i tisch l uiste r en past de luistergroep suggereerde 1 onwaarschijnlij kheden of fouten in een verhaal zonde r dat d i t van tevoren is medegedeeld 2 na afloop van een verhaal al s van margriet vragen de fouten in de j uiste volgorde te herhalen 81