Documenten
wam de moor de enthousiasmerende fascinati e voo r he t erotische in vermeer schneiders goudmijn voor schrijvende kijkers het zijn boeke n waarvan je zelde n recensies ziet omdat z e in grote oplagen wereldwijd t e koop zijn in elke museumboekhandel de produkten van bene dikt tasche n verla g gmb h t e keulen meestal zi e je twe e soorte n o p iet s groter dan a4 formaat met heel veel afbeeldingen e n behoorlijk wa t tekst de dunnere monografieen va n een kunstenaar tegen een prijs van min of meer 15 gulden de dikkere die een stroming of een genre behandelen impressionisme portret door de eeuwen heen voor het dubbele bijna altijd d e moeite waar d voor de leek die zich snel wil orienteren omdat i k geen zin had om mij i n d e massa t e begeven maar mij voorlopi g tevreden wilde stellen met het surrogaat zeker van een monografie over zijn werk besloot i k naar vermeer uit te zien in de boekhandel en in het paleis voor schone kunsten te brussel hadden ze hem verbazingwekkend fraai di dactisch meesterlijk he t boek dat norbert schneide r over hem en zij n wer k schreef en dat al in 1994 was verschenen meestal blade r je zulk e boeken door van dali van miro matisse escher van gogh voor de plaatjes maar deze keer had ik alle tijd t is tenslotte een heel eind met het spoo r van brussel naar huis en begon na het gefascineer d bekijken va n de vijfendertig schilderije n di e allemaal in het boek staan en de vele detailafbeeldingen schneiders tekst te lezen om te beginnen de klein af gedrukte tite l va n het boek vermeer 1632 1675 verborgen gevoelens ge dachtig verriers studie van het begin van de roman sla ik nooit het voorwer k van een boek over het meisje met de parel had me al even beziggehouden ze kijkt tenminst e niet weg zoals de meeste vermeermeisjes en het frontispice tegenover de titelpagina met een uitsnede uit het schilderij dat men aanduidt met d e schilderkunst waaro p ik een de schilder op zijn rug kijk e n no g net zijn pensee l op de blaadjes va n een appel va n eva kan zien je stelt je oordeel nog even uit wat wordt dit voor een boek en dan verborgen gevoe lens dat roept heimelijkheid op misschien we l onbekende e n onbestemd e verlangens in elk geval ervaringen van het gemoed waar je niet zomaar over praat pagina 4 verwees me naar de achterzijde va n het omslag voor een detail ui t de koppelaarster en de inhoud geeft elf hoofdstuktitels waarva n er weer drie intrigerend zijn mari a heeft het beste deel uitgekozen welopgevoed denk je meteen aan die zwoegende martha en de bijna met jezus flirtende maria mag dalena t e verleiding van de liefde en geheime verlangens die hoofdstuk ken zouden een andere inhoud kunnen geven aan het begrip het raadsel va n delft zoal s vermee r sind s jaar e n dag genoemd i s omda t z e zo weinig va n hem weten dat meisje de koppelaarster maria magdalena de appel van eva en dan die hoofdstuktitels voor je aan schneiders eigenlijke verhaa l to e bent gekomen 9 de moor de enthousiasmerende fascinatie voor het erotische in vermeer ken je zij n visie vermeer is bij uitstek een erotisch schilder da t i s mis schien n a alles wat mannen de laatste maanden naar aanleidin g va n de ver meertententoonstelling in washington en in het haagse mauritshuis hebben opge schreven in kranten niet zo verbazingwekkend ik herinner mij bijvoorbeel d van een kunstcriticus een complete liefdesverklaring geleze n t e nebben aa n het adres van het schrijvend meisj e in het geel dat hem met haar strikken en kwikken in haar bed wilde lokken of wier bed hij bereid was te delen ik vond dat een opmerkelijke reactie maar vermeer verdient beter niet de vrouw van de schilder op d e tentoonstellin g hang t he t schilderi j lezend e vrou w i n he t blauw schneider gebruikt een detailvergroting daaruit om het hoofdstuk t e illustreren waarin hij om te beginnen vertelt over het leven van vermeer ove r dien s vader reynier die zijdewever was maar ook kroegbaas en een grootvader van de kleine johannes die muntvervalser was geweest over vermeers opleiding tot schilde r en de rol va n carel fabritius over vermeers huwelijk me t ca tharina bolnes toen hij 21 was zijn bekering tot het katholicisme en de vijf tien kinderen die zij same n kregen en ten dele verloren welke voorwerpen kleding e n meubelstukke n i n de boedelbeschrijving va n de vermeer s zij n aangetroffen di e op de schilderijen zijn terug te zien en wie zijn werken koch ten en tegen welke prijs het schilderij lezende vrouw in het blauw is hier als illustratie bij vermeer s curriculum vitae geplaatst omda t me n de ogenschijnlij k zwanger e vrou w lang gehouden heeft voo r de vrouw van de kunstenaar schneider ziet dat an ders die vrouw is niet zwanger althans daarvoor geeft de afbeelding gee n be wijs zij draagt een crinoline achtige hoepelrok en dat niet zonder reden dit klokvormige kledingstuk wa s destijds i n de mode en wer d bewake r va n d e deugd genoemd p 7 waarmee ee n volgen d signaa l word t gegeve n va n schneiders fascinatie voor de erotische lading van het oeuvre van vermeer hij zo u eraan toegevoegd kunne n hebben dat ook deze vrouw een brief aa n het lezen is met twee handen houdt zij hem vast ontroerd om maar geen re gel erva n t e missen de brief va n een minnaar zoal s a l di e ander e brieve n zijn zi e d e werken lezende vrouw bij het venster p 49 50 vrouw en dienstbode met brief 53 de liefdesbrief 54 als ze niet het antwoord zij n van de beminde vrouw aan haar minnaar terwijl haar in het geheim betrokken dienstbode klaa r staa t d e pos t i n ontvangs t t e neme n e n t e doen uitgaan schrijvend meisje in het geel 52 en schrijvende vrouw met dienstbode 55 ergo je kun t verde r gaa n da n schneider en glashard ontkenne n dat di t d e vrouw va n d e schilde r kan zijn di e zo u wel o p zij n achterhoof d gevalle n moeten zij n o f ee n masochist o f ee n moderne vrijdenker ha d hij he t leu k gevonden zij n vrou w a f t e beelde n me t ee n brie f va n haa r minnaa r in d e knuistjes de beweeglijkheid va n de luchten voor hi j zic h overga f aa n zij n them a moes t schneider natuurlijk we l iet s zeggen over meesterwerken die een beetje buiten deze fascinatie vallen het 10 de moor de enthousiasmerende fascinatie voor het erotische in vermeer straatje p 14e n 17 en gezicht op delft p ll 18 en 19 daarbij accentueert hij vermeers hanteren van de zgn camera obscura die ervoor zorgde dat de schilder delf t nie t i n compleethei d schilderde zoal s zij n tijdgenoten landschap en stadsgezichtschilders plachte n te doen maar van dichtbij e n slechts ten dele het straatje fascineert het meest door een trek die altijd in de schilderijen va n vermee r gewaardeer d is d e stilte d e afgewendheid d e ingetogen houding van de meeste van zijn personages de beweeglijkheid van de luchten in beid e werke n contrasteert me t de rust die huizen e n mense n uitstralen niemand laat zich kennen tegelijk met de vermeer tentoonstelling heef t in rotterdam de tentoonstel ling gewijd aan zijn meester vervalser van meegeren veel publiek getrokken en natuurlijk vragen al die mensen zich af hoe hannema c s er tijdens en na de oorlog zijn ingetrapt om de emmausgangers te erkennen als werk van de delftse meester je kunt de wijze waarop van meegeren de personages in het licht zette en die ruige penseelvoering toch niet vergelijken met de subtiliteit van dat alles bij vermeer nee maar dan denken we aan vermeer zoals hij op ons netvlie s i s blijve n hangen kijk in het boek van schneider naar de prenten op p 20 en 22 waar hij twee motieven uit de klassieke en christelijke oudheid heeft uitgewerkt christus in het huis van maria en martha en de rust van diana beid e omstreeks 1655 dat i s dri e jaar voor d e vormen kleure n e n he t lich t i n vermeers werk komen die hem zo beroemd hebben gemaakt als het er niet bij stond zo u j e nie t gelove n da t he t werke n va n vermee r zijn d e christuskop is niet beter dan die we in van meegerens prul zien de kleding is grof in plooien gelegd schneider merkt over het tweede schilderij op het vroege schilderij vertoont wat de weergave van lichaamshouding en interactie betreft nog veel gebreken en tekortkomingen p 23 het genre van de bordeeltjes intussen zijn we in deze twee schilderijen wel al aan schneiders fascinatie toe maria heeft he t beste deel uitgekozen zij namelijk zi t aa n de voete n va n haar meester en jezus wijst martha erop dat ze nou maar eens die bak met brood op tafel moet zetten en dan er gezellig bij zou kunnen komen zitten gaat het er hier om geestelijk voedsel te verorberen en over het bestaan na te denken als vermeer in 1656 zijn schilderij de koppelaarster p 25 voltooit treedt hij toe to t de rijen van ambachtslieden di e in de toenmalig e porno industrie zogeheten bordeeltjes schilderden die waren ontstaan vanuit een godsdienstig perspectief namelijk om de parabel van de verloren zoon uit te beelden maar terwijl de alledaagse moraal steeds meer preutsheid vertoonde groeide ook he t verlangen naar compensatie daarvoor en daarin voorzage n afbeeldingen van slechterikken voor hun bekering in burgerlijk zin leerde je dan van zo n schilderij dat je in publieke huizen opgelicht kon worden het soort waarhede n waarachte r bijvoorbeel d oo k jacob cats kon schuilgaa n wanneer hij in zijn dichtwerken lee s houwelyck zijn lezers en lezeressen wijst op de geneugten en de gevaren van de geslachtelijke omgang 11 de moor de enthousiasmerende fascinatie voor het erotische in vermeer het was de genreschilderkunst waaraa n vermeer zich hier overgaf blijkbaa r kwamen de man en de vrouw di e eikaars minnaars wilden zij n bijee n i n het huis van de koppelaarster daarnaar verwijst het kantkloswerk o p het nogal donkere schilderij waarop het gele jak en de witte hulk van het meisje en het rode wambuis van de minnaar die haar een geldstuk geeft voo r haar diensten hel afsteken tegen de donkere kleding van de koppelaarster en een musicerende drinkebroer in zijn genre is dit bordeeltje terughoudend van opzet frans van mieris bijvoorbeel d laa t i n zfjn bordeeltj e va n de soldaat en de deerne ui t 1658 twee honden met elkaar copuleren terwijl voort s een ander stel staat te zoenen in de deuropening en een uitgebluste vrijer zijn roes uitslaapt die roes zie n w e wel op vermeers schilderi j het slapende meisje uit 1657 de wijnkaraf voo r op de tafel waarachter een meisje met opgewonden kleur en de ogen dicht haar hoofd o p haar rechterarm steunt symboliseert de onmatig heid en in latere schilderijen keert die witte wijnkaraf telken s terug wannee r mannen een meisje het hof maken de soldaat en het lachende meisje 1658 dame en twee heren 1659 60 drinkende dame met een heer 1658 60 de onderbroken muziekles 1660 61 en de muziekles 1662 1665 zulke men sen zijn het slachtoffer va n de ledigheid die des duivels oorkussen was voor wij van vrije tijd spraken of acedia betrof dit mannen dan was dit tot daar aan toe ging het om vrouwen dan konden dezen onmogelijk d e goede huis vrouwen zij n o p wie men staat kon maken schneider wijst o p het schilderi j boven he t slapend e meisje voorstellend e ee n kleine putt o of ero s me t ee n masker het symboo l va n het veinzen en concludeer t dat dez e vrouwelijk e dronkenschap samengaa t me t een buitenechtelijk e verhouding behalv e d e wijn is daar nog de schaal met fruit ook op het schilderij lezende vrouw bij het venster 1657 en het i n ee n doe k gewikkeld e ei symbole n va n he t kwaad fruit en het te bedwingen libido ei verborgen gevoelens uitgesproken verlangens de titel van schneiders vermeerboek verborgen gevoelens wordt steeds be grijpelijker bijvoorbeel d doordat hij wijst op de het glas in lood raam dat we herhaaldelijk o p vermeers binnenhuistafereeltjes zien niet alleen is de voor stelling daarvan doorgaans de personificatie van de temperantia of gematigd heid maar ook staa t dat raam nu eens op een kier dan wat verde r open en meermalen in het blikveld van de vrouw die naar het volle leven buiten ver langt in dame en twee heren en drinkende dame met een heer is de voorstel ling het duidelijks t t e zien in vrouw met de waterkan word t he t innerlij k conflict va n de vrouw drievoudig aangeduid zij heeft d e rechterhand aan het licht geopende raam de linkerhand aa n de waterkan symbool van matiging terwijl en dat is een ander dikwijls voorkomen d motief het juwelenkistje met de verlokkende parels evenzee r openstaat verborge n gevoelens uitge sproken verlangens en dan zijn er opvallend vee l parels ze worden in onze tijd geassocieerd met rotarydames de vvd en bridgeclubs ze zijn aldus maar een zwakke remi niscentie aan het verleden waarin zij behoorden tot de erotische tuigage van de verleidster hel parelsnoer ui t 1664 zie p 57 is een prachtig voorbeeld va n 12 de moor de enthousiasmerende fascinatie voor het erotische in vermeer vermeers ingetogen manier om te laten zien wat de vrouwen i n hun binnen kamer het raam is nu gesloten overwogen en waar zij naar verlangden het meisje i n het gel e jakje ook nie t zonde r betekenis natuurlijk he t erotise rende geel en het hermelijn dat we meermalen tegenkomen trekt de lintjes aan van haar parelsnoer de poederkwast op haar tafel accentueer t het ijdel heidsvertoon is een verwijzing naar de bezem die we eerder zagen als manne lijk geslacht en het briefje naas t de kwast geeft aa n voor wie deze opmaak is bedoeld de minnaar elders op blz 58 van zijn boek brengt schneider negen vrouwekoppe n bijeen all e halzen va n parels voorzien allemaal va n vermeer en daarnaast didactisc h raak de afbeelding va n de vrouw met weegschaal 1662 64 de vrouw in haar donkere jakje met wit bont en kuisheidscrinoline die met op de achtergrond het schilderij van het laatste oordeel de parels weegt de deugdzame vrouw natuurlijk werk t schneiders fascinatie didactisc h het beste wanneer w e ook even aandach t hebbe n voo r d e deugdzaamhei d di e enkel e va n vermeer s vrouwen uitstralen het melkmeisje 1658 1660 dat dezer dagen de bakkers in hu n arme n hebbe n geslote n me t hu n vermeerbroodje zij n bekendst e schilderij de amerikanen bijvoorbeel d zij n e r gek o p de vrouw met de waterkan en de kantwerkster 1669 1670 de deugdzaamheid straal t er van af textiel e arbei d wer d voo r vrouwe n va n stan d ee n goed e e n passend e bezigheid geacht maar nergens wordt het saai of vervelend echt vermeer vinden wij die bijna diana achtige schuin neerwaartse blik van de toeschouwer af ach t uitsnedes op p 66 en 67 laten dat overtuigend zien altijd enigszins naar links gericht waar zoals bekend doorgaans het licht van daan komt uit een niet waar te nemen bron licht dat reflecteert o p een bijn a witte achtermuur slecht s onderbroke n doo r ee n symboo l va n burgerlijk e rijkdom ee n landkaart of een schilderij dat wat we denken te zien in een heel ander lich t ka n zetten aa n d e voorzijde e n n u prate n w e ove r d e hel e schilderijen i s e r da n dikwijl s het repoussoir i n de vor m va n ee n zware donkere tafel met perzisch tapijt merkwaardig toneelmatig opgeduwd n u en dan al deze schilderijen laten vrouwen zien vaak alleen soms met muziekleraren en vrijers in spe som s met een vertrouwde andere vrouw die deel lijken ui t te maken va n een verhaal je zou je leerlingen z o kunnen vrage n om aan de hand van een van deze schilderijen ee n verhaal te schrijven liefst va n binnen uit kies maar wie je wil zijn ik ben ervan overtuigd dat het inspireert vier portretten de vraag wat denk je dat deze vrouw je wil zeggen of wa t zou jij zegge n als je deze vrouw was laat zich ook stellen bij de vier portretten die de ten toonstelling indenhaaglaat zien en die in schneiders boek magnifiek zij n weer gegeven het meisje met de parel 1665 is daarvan het meest bekend haar mond is tot spreken geopend 13 de moor de enthousiasmerende fascinati e voo r het erotische i n vermee r mysterieus en zo je wil t ook een tikje onnozel is de glimlach va n het meisj e dat op meisjeskopje 1666 67 figureert rondui t zinnelij k d e fluitspeelste r met de driehoekige hoed op meisje met fluit uit dezelfde tijd hetzelfde type nu een s naar rechts gewend maar we l naa r ons kijkend dez e kee r me t ee n verrassende rode veeg op haar hoofd daagt ons uit op meisje met rode hoed ook uit deze latere jaren natuurlijk wijd t schneider hoofdstukken aa n de overige werken de astro noom en de geograaf en aan de twee allegorieen di e vermeer schilderde daarvan spoor t de schilderkunst 1666 1673 het meest met zijn vrouwen schilderijen ook al omdat men het werk vaak heeft gezien als een beeld van de schilder en zijn model schneider houdt het overigens op een allegorie die betrekking heeft o p een concrete historische gebeurtenis of dat zo is moeten vaderlandse historici maar eens voor hem uitzoeken de werkelijkheid is zoals je haar ziet terecht vraag t schneider in het slothoofdstuk va n zijn boe k enige aandach t voor de samenhang tussen vermeers wijze van kleurgebruik en de toenemende waardering voo r zij n wer k dankzi j he t enthousiasm e da t d e frans e impressionisten ervoor aa n d e da g legden natuurlij k moe t je al s je ove r vermeer vertelt iets zeggen over de nieuwe visie di e de franse socialist e n criticus theophile thore 1806 1869 die zic h oo k al s w burge r manifesteerde ga f o p he t oeuvr e va n vermeer doo r t e wijze n o p d e natuurlijkheid va n het lich t e n d e lichtva l i n zij n werke n e n d e betekeni s daarvan voo r zij n kleurgebruik da t wa s het moderne in vermeer s werk wijze hij gaf d e werkelijkheid nie t weer zoals zij is maar zoals je haa r ziet en dat was ook wat de impressionisten wilden ter gelegenheid va n de haagse expositie hebben alle media de uitspraak va n proust overgenomen dat deze gezicht op delft het einde vond proust liet het een van zijn personages zeggen het is de schrijver bergotte in het vijfde dee l van a la recherche du temps perdu di e vlak voor zijn dood oog in oog staa t met het werk van vermeer en dan concludeert z o had ik moeten schrijven zei hij mijn laatst e boeken zij n t e schraal ik had verscheiden e lagen kleu r moeten aanbrengen van mijn taal een kostbaarheid op zichzelf maken zoals dit kleine gele muurvlak dat met zo veel kunde en raffinement geschilder d werd door een eeuwig onbekende amper geidentificeerd onder de naam ver meer didactisering voor het onderwijs in hetzelfde paleis voor schone kunsten waar ik schneiders boek kocht nam ik twe e deeltjes me e van dada premiere revue d art pour enfants de 6 a 106 ans het ene over l art brut dubuffet c s het andere over vermeer oorspronkelijk frans uitgegeve n i n parij s bi j mango presse d e formul e bedacht doo r helian e bernard e n waarachtig oo k verkrijgbaa r me t nederlandse teks t dankzi j fran k eerhar t e n mia goes verzorgd doo r d e eindhovense uitgeveri j plin t zie ook in dit nummer adres postbus 164 5600 ad eindhoven het cahier sluit in zijn receptie van vermeer naadloo s 14 de moor de enthousiasmerende fascinati e voo r het erotische i n vermee r aan o p d e visi e va n norbert schneider ook ee n de r dichtend e kinderen frederique sophie heef t he t ove r d e verborge n gevoelens va n vermeer s figuren ze leze n hu n brieven hee l melancholiek ze lezen ze telkens opnieuw voor het raam soms staat het open ze denken aan vluchten weg ui t de lijst daar niet blijven staan weg ui t de kamer naar hemelse luchten mijn beste vermeer ik zal u wat zeggen er klopt hee l vee l nie t i n uw prachtige doeken verborgen gevoelen s zo u u uit moeten leggen maar genoeg i k zal ze zel f onderzoeken als u wilt ben ik uw raadsman voorjaren zal als secretaris uw geheimen bewaren het aardig e i s da t d e docen t i n di t cahie r allerle i uitgewerkt e reactie s va n kinderen e n scholiere n vind t o p het leven en het wer k va n de schilder som s gaat dat in de vorm van eigen geschilderde versies waarbij het meisje me t d e parel favorie t is som s zij n he t gedichte n e n verhale n waari n gedaa n blijk t wat i k hierbove n suggereerde krui p in ee n personag e e n verte l zij n o f haa r verhaal daari n kom t vanzel f d e interpretati e va n he t wer k to t uitdrukking door midde l va n dez e vertellinge n e n oo k dankzi j ee n flin k aanta l goed e reproducties va n he t wer k zel f kom t o p dez e wijz e i n dad a vermee r spelenderwijs to t leven me t inbegri p va n d e reactie s o p zij n wer k doo r bijvoorbeeld dali en de vervalsing ervan door van meegeren geschreven naa r aanleiding va n de vermeer tentoonstellin g t e de n haag en he t boek va n norbert schneider vermeer verborgen gevoelens taschen verlag koln 1994 15