Documenten
atty tordoi r de grammatica moet haar waard e nog steeds bewijzen over het dub i euze nut en grammatica de bloeiende praktij k van het grammatica onderw ijs onderwijs in nederland tirannie leidt tot denkluiheid aanslag op het taalonderwijs ontleden zonder tranen mogelijk grammatica wekt weerzin met deze en soortgelijke kreten hebben voor en tegenstanders van het grammatica ondenwijs elkaar weer eens overvloedig mogen bestoken in het afgelopen jaar naar aan leiding van het aclo m advies om dit onderwijs in de lagere school af te schaffen leer krachten ouders politieke commentatoren bewindslieden literatoren taal en andere kundigen een ieder blijkt er een uitgesproken mening op na te houden over de on zin van grammatica de enigen die in alle talen zwijgen zijn de slachtoffers respectievelijk profiteurs van het grammatica onderwijs de kinderen zelf aan wie overigens ook niets gevraagd wordt in feite wordt er al 45 jaar sinds langevelds dissertatie taal en denken 1934 met kortere en langere rustpauzes gestreden op het grammatica slagveld kenmerkend voor deze discussie is dat ze gevoerd wordt op basis van steeds weer dezelfde argumenten van met name de voorstanders van het grammatica onderwijs om die reden was op het research instituut voor toegepaste psychologie ritp geruime tijd voor de aclo m haar advies uitbracht het idee geboren om deze argumenten eens aan een nader onder zoek te onderwerpen in de hoop de heersende meningen te staven dan wel te ondergra ven met enige feitelijke kennis over mogelijke effecten van grammatica onderwijs 1 inleiding getracht om antwoord te krijgen op de volgende praktische vragen a wat zijn de resultaten van medio 1978 is de eerste fase van het door de de vele buitenlandse onderzoekingen naar de stichting voor onderzoek van het onderwijs mogelijke effecten van grammatica onderwijs svo gesubsidieerde project evaluatie van het b wat wordt er in nederland in het basis en grammatica taalkunde taalbeschouwingson voortgezet onderwijs aan grammatica gedaan derwijs van start gegaan in deze eerste fase is hoeveel tijd neemt dit onderwijs in beslag is het 3 voor de meeste leerlingen te moeilijk wat den vorm van grammatica hebben gekregen vergele ken de leerkrachten met hun grammatica onder ken worden wat hun taalvaardigheid betreft met wijs te bereiken leerlingen die een ander soort of in het geheel we vonden het belangrijk om een antwoord te geen grammatica hebben gekregen zo n experi krijgen op deze vragen met het oog op het in de menteel onderzoek graaft dieper dan een correla tweede fase op te zetten empirische onderzoek tie studie omdat het de invloed van grammatica naar het nut van grammatica onderwijs onderwijs op de taalbeheersing rechtstreeks on immers voor je zelf een onderzoek gaat doen is derzoekt en iets kan zeggen over de positieve of het nuttig en nodig om te kijken hoe anderen dit negatieve aard daarvan gedaan hebben met welk resultaat vraag a ik bespreek eerst de correlatie studies vervolgens daarnaast is het van belang om inzicht te hebben de experimentele onderzoeken in de praktijk van het grammatica onderwijs in nederland vraag b als bijvoorbeeld zou blijken 2 1 de correlatie studies dat er in nederland nauwelijks nog grammatica we hebben in totaal 13 correlatie studies nauw gegeven wordt of dat dit onderwijs op grote keurig geanalyseerd de oudere studies gaven wei schaal zijn doel niet bereikt of met andere woor nig verband te zien tussen grammaticale kennis den te moeilijk is dan heeft een onderzoek naar en taalvaardigheid we constateerden echter ook het nut ervan natuurlijk weinig zin de belang dat de instrumenten die deze onderzoekers ge rijkste resultaten betreffende de hierbovenge bruikten waarschijnlijk niet erg betrouwbaar noemde vragen a en b zal ik in dit artikel bespre waren de latere vermoedelijk betrouwbaarder ken ze werpen voor sommige lezers misschien onderzoekingen geven verbanden die op zichzelf een nieuw licht op de grammatica discussie hoog genoeg waren om als basis te dienen voor de hypothese dat grammatica onderwijs de taalvaar 2 buitenlands onderzoek naar de relatie digheid verbetert deze conclusie werd echter grammatica taalbeheersin g weer sterk gerelativeerd door het feit dat er even hoge soms zelfs hogere verbanden bleken te be voorstanders van grammatica onderwijs beweren staan tussen grammaticale kennis en vaardighe vaak dat dit onderwijs ten goede komt aan den op het gebied van rekenen en algemene intel aspecten van de taalbeheersing naar bewijzen ligentie voor deze aanname is al sinds het begin van deze eeuw gezocht vooral in amerika dergelijk 2 2 de experimentele studies onderzoek kun je op twee manieren doen ten in totaal werden 53 experimenten voor het me eerste kun je nagaan of leerlingen die goed zijn in rendeel uitgevoerd in amerika tussen 1931 en grammatica ook beschikken over een grote taal 1975 door ons geanalyseerd het betrof ook hier vaardigheid en omgekeerd zijn leerlingen die uitsluitend onderzoekingen naar de mogelijke in slecht zijn in grammatica minder taalvaardig vloed van grammatica onderwijs op diverse aspec let wel zo n statistisch verband correlatie tus ten van de taalbeheersing we wilden immers na sen taalvaardigheid en grammaticale kennis kan gaan of dit door de grammatica voorstanders natuurlijk nooit een bewijs zijn voor de stelling veel gebruikte argument gesteund werd door em dat grammaticale kennis de taalvaardigheid bein pirisch onderzoek op dit gebied vloedt men kan zo n verband alleen als een in deze experimenten kregen groepen leerlingen noodzakelijke voorwaarde zien als het er niet is gedurende kortere of langere tijd een bepaalde kan er ook geen sprake van beinvloeding zijn in vorm van grammatica onderwijs zoals traditio dat geval is er sprake van een bewijs tegen de stel nele grammatica structurele grammatica trans ling dat grammatica onderwijs de taalbeheersing formationeel generatieve grammatica tgg bevordert een echt bewijs voor de stelling kan deze verschillende grammaticale behandelingen uit zo n onderzoek dus niet voortkomen werden dan vergeleken wat hun effect op de een dergelijk onderzoek heet correlatie studie taalbeheersing van de leerlingen betreft met een andere manier om de relatie grammatica elkaar en of met de taalbeheersing van leerlingen taalbeheersing te onderzoeken is een experiment die helemaal geen grammatica in wat voor vorm verrichten in de praktijk waarbij bijvoorbeeld dan ook gekregen hadden een probleem dat leerlingen die gedurende enige tijd een bepaald e zich voordeed bij het vergelijken van al deze 4 experimenten was de vaak uiteenlopende wijze heidsonderwijs met name de schrijfvaardigheid waarop de onderzoekers het experiment uitge er is hier niet zozeer sprake van een apart onder voerd hadden dergelijke experimenten kunnen wijs in de grammatica als wel van een taalvaar immers op tal van punten van elkaar verschillen digheidsonderwijs met een zogenaamde grammar bijvoorbeeld wat aard en samenstelling van de approach waarbij bijvoorbeeld grammaticale be proefgroepen betreft de manier waarop het be grippen direct gerelateerd worden aan de schrijf grip taalvaardigheid geinterpreteerd en gedefi produkten van de leerlingen zelf nieerd wordt en de wijze van beoordelen ervan het feit dat waarschijnlijk in geen land zoveel ge de duur van het experiment de manier waarop isoleerd grammatica onderwijs wordt gegeven als lesgegeven wordt enz enz in nederland ik kom hier in het vervolg nog op ik zal op deze plaats niet ingaan op deze proble terug kan de twijfel over de geldigheid van dit men de geinteresseerde lezer verwijs ik naar het argument voor nederland echter alleen maar ver betreffende hoofdstuk in ons rappo rt tordoir en groten wesdorp 1979 belangrijk is dat ondanks de ver schillen de resultaten van de experimenten toch 3 het grammatica onderwijs in nederlan d alle min of meer in dezelfde richting wezen als het ging om verbetering van de lees en om enig inzicht te krijgen in de praktijk van het schrijfvaardigheid bleken leerlingen die geen traditionele grammatica onderwijs in nederland grammatica gehad hadden maar in plaats daa rvan verzonden we een enquete aan steekproeven voor uitsluitend onderwijs dat direct op deze vaardig basisscholen en de secties nederlands van scholen heden gericht was over het algemeen betere re voor lhno mavo havo en vwo in totaal sultaten te boeken met andere woorden noch 1381 scholen de tg g rammatica noch de verschillende tradi de respons op deze enquete was opvallend hoog tionele grammatica s bleken te preferen boven di van 90 procent van de scholen ontvingen we de rect taalvaardigheidsonderwijs enquete ingevuld terug we hebben waarschijnlijk daarbij moet aangetekend worden dat er een geprofiteerd van het feit dat we onze enquete aspect was van de schrijfvaardigheid waarop de toevallig verstuurden op een moment dat het met de tgg behandelde proefgroepen beter grammatica onderwijs ten gevolge van het scoorden dan alle overige groepen deze groepen aclo m advies weer hevig in de belangstelling produceerden namelijk in het algemeen syntac stond hieronder bespreek ik achtereenvolgens de tisch complexere zinsstructuren dan groepen die tijd die er aan het traditionele grammatica onder ander of in het geheel geen grammatica onder wijs besteed wordt de specifieke onderwerpen wijs gehad hadden die behandeld worden en wat de leerlingen daar we hebben onze conclusies vergeleken met de van opsteken en tenslotte de motieven waarmee conclusies van vier belangrijke amerikaanse de leerkrachten dit onderwijs geven auteurs die evenals wij een overzicht gaven van de experimentele research naar de relatie gram 3 1 de hoeveelheid tijd die er aan grammatica matica taalbeheersing de boer 1961 meckel onderwijs besteed wordt 1963 braddock 1969 en arena 1973 evenals wie mocht denken dat het onderwijs in de tradi wij constateren deze auteurs dat de door hen tionele grammatica in nederland een aflopende bestudeerde experimenten niet aantonen dat het zaak is komt bedrogen uit we vroegen de leer onderwijs in de traditionele grammatica een krachten hoeveel tijd ze gemiddeld per week per positief effect heeft op de taalbeheersing klas grammatica gaven in het basisonderwijs de buitenlandse experimentele onderzoekingen stijgt de bestede tijd van gemiddeld 10 minuten geven al met al weinig steun aan het argument in de eerste klas geleidelijk tot gemiddeld 58 dat onderwijs in de traditionele grammatica zin minuten in de hoogste klas dit is in vergelijking vol is met het oog op de taalbeheersing natuur met de schooltypen in het voortgezet onderwijs lijk mogen deze resultaten niet zonder meer als het hoogste gemiddelde het gaat hier om gemid geldig voor de situatie in nederland beschouwd delden 134 basisscholen dat is ruim een derde worden zo is voor zover we na kunnen gaan van de in totaal 386 responderende basisscholen het grammatica onderwijs in amerika waarschijn gaven meer dan 58 minuten grammatica per week lijk veel directer gekoppeld aan het taalvaardig in de zesde klas om precies te zijn 72 basisscho 5 ten zeiden 1 tot 1 5 uur per week grammatica te de eerste en tweede klas mavo nemen met een geven in de zesde klas 42 scholen 1 5 tot 2 uur kleine 40 minuten per week een middenpositie en 20 scholen zelfs meer dan 2 uur dergelijke in ten opzichte van enerzijds lhno lto ander uitschieters troffen we bij geen van de overige zijds havo vwo schooltypen aan wat het voortgezet onderwijs betreft wordt er in 3 2 wat wordt er behandelden bereikt de eerste twee klassen van havo en vwo in ver we legden de leerkrachten een lijst met 74 onder houding tot de overige klassen en schooltypen in werpen doelstellingen uit de traditionele gram het voortgezet onderwijs de meeste tijd aan gram matica voor deze lijst was samengesteld op basis matica besteed namelijk gemiddeld circa 50 mi van de grammaticale leerstof in de gangbare nuten ofwel 1 lesuur per week dit betekent dat schoolboeken voor de diverse schooltypen we in de eerste en tweede klas havo en vwo ge vroegen hen om bij elk onderwerp twee dingen middeld een kwart van het moedertaalonderwijs aan te geven namelijk of ze dit behandelden en aan grammatica besteed wordt lhno en lto zo ja of het merendeel van hun leerlingen zo n geven in alle leerjaren ongeveer evenveel gramma onderwerp ook werkelijk onder de knie kreeg tica namelijk 25 tot 30 minuten per week bij de hieronder geef ik schematisch weer welke doe overige schooltypen neemt de hoeveelheid tijd len uit de traditionele grammatica door een rui per opklimmend leerjaar sterk af vanaf de vierde me meerderheid namelijk 70 procent of meer klas mavo havo en vwo wordt er nog maar der scholen nagestreefd en bereikt worden vol weinig tijd aan grammatica besteed gens de leerkrachten zinsdelen onderscheiden onderwerp herkennen benoemen zinskern persoonsvorm zelfst naamwoord bo eigennaam lidwoord lhno lto bijvoeglijk naamwoord voorzetse l telwoord stam van het werkwoord voltooid deelwoord werkwoordelijk gezegde mavo lijdend voorwerp meewerkend voorwerp bijvoeglijke bepaling bijwoordelijke bepaling directe en indirecte rede on bepaald lidwoord vo vwo persoonlijk voornaamwoord bezittelijk voornaamwoord aanwijzend voornaamwoord vragend voornaamwoord hoofd en hulpwerkwoord infinitie f sterke en zwakke werkwoorden hoofd en bijzin bijwoordelijke bijzin 6 begrip getal m b t zelfst naamwoord bijwoor d wederkerend voornaamwoord voegwoord homonymie en synonym i e persoon en getal m b t werkwoorden het zal niemand verbazen dat er enorme verschil bijvoeglijk gebruikt voltooid deelwoord len zijn tussen wat er behandeld en bereikt wordt in het basis en lager beroepsonderwijs en in lhno lto havo vwo mavo zit er zo n beetje tussenin koppelwerkwoord in het basisonderwijs en het lbo worden onge naamwoordelijk gezegde veer dezelfde doelstellingen met een meerderheid bijwoord der leerlingen bereikt 12 doelstellingen zie sche tijden van de werkwoorden ma bereikt men op 70 procent of meer der scho bijvoeglijk gebruikt voltooid deelwoord len en nog eens 10 doelstellingen op 50 70 pro hoofd en bijzi n cent der scholen samen vormen deze wat we de lijdende en bedrijvende zin kernstof van de traditionele grammatica kunnen betrekkelijk voornaamwoord noemen de belangrijkste zinsdelen en woord vast voorzetse l soorten tegenwoordig deelwoor d in het mavo bereikt men 26 doelstellingen zie schema op 70 procent of meer van de scholen ma vo en nog eens 15 op 50 70 procent van de scholen koppelwerkwoord dat betekent dat meer dan de helft van onze aan naamwoordelijk gezegde geboden doelstellingenlijst op het mavo door voorlopig onderwerp 50 procent of meer der scholen bereikt wordt al voorzetselvoorwerp thans naar de mening van de docenten soorten bijzinnen in het havo vwo wordt bijna de helft van neven en onderschikkend voegwoord onze doelstellingenlijst op 70 procent of meer on overgankelijk werkwoord scholen bereikt zie schema en nog eens 25 werkwoordelijke uitdrukking doelstellingen op 50 70 procent der scholen dat betekent dat daar ruim driekwart van onze doel havonwo stellingenlijst op de helft of meer scholen bereikt bepaling van gesteldhei d wordt je zou bovenstaande onderwerpen de grammati cale struikelblokken kunnen noemen de lijstjes 3 3 wat wordt er wel behandeld maar niet overlappen elkaar gedeeltelijk zo wordt met bereikt koppelwerkwoord en naamwoordelijk gezegde er is een aantal grammaticale onderwerpen die door veel leerlingen van de basisschool tot en met op flink wat scholen behandeld worden maar het mavo geworsteld wanneer een onderwerp waarvan de leerkrachten vinden dat een minder slechts bij een schooltype voorkomt dan wil dat heid van hun leerlingen ze onder de knie krijgt zeggen dat zo n onderwerp op lagere schooltypen h ieronder noem ik per schooltype deze doelen weinig of niet behandeld wordt en op hogere ze worden door 40 procent of meer van de scho schooltypen vaak wordt behandeld en daar door len nagestreefd maar daar door de helft of meer tenminste de helft van de leerlingen bereikt der leerlingen niet bereikt 3 4 grammatica te moeilijk voor de basisschool 80 in het licht van bovenstaande gegevens moeten koppelwerkwoord we vaststellen dat de uitspraak van de aclo m naamwoordelijk gezegde dat grammatica te moeilijk is voor de leerlingen bijwoord van de lagere school op z n minst betwijfeld tijden van de werkwoorden moet worden naar de mening van de onderwij zers wordt toch een aantal doelstellingen hier basisschoolleerkrachten gezien het feit dat de boven aangeduid als kernstof wel degelijk be meeste onderwijzers ook andere uitspraken zie reikt door hun leerlingen boven onderschreven moet dit motief gezien deze conclusie wordt gesteund door een ander worden als een van de motieven die een rol spe feit uit de praktijk namelijk uit een analyse van len bij het geven van grammatica in het basison de resultaten van de cito toetsen op het onder derwijs deel grammatica in 1978 was de subtoets gram deze resultaten leren ons dat het merendeel van matica een verplicht onderdeel van de eindtoet de leerkrachten in het basis en voortgezet onder sen basisonderwijs van het cito die jaarlijks aan wijs overtuigd is van het nut van grammatica on een zeer grote groep zesdeklassers worden afge derwijs met name met het oog op het vreemde nomen vanaf 1978 is de grammatica toets facul talenonderwijs en de moedertaalbeheersing wat tatief we hebben de resultaten op de subtoets dit laatste argument betreft was men van mening woordbenoemen zinsontleden van 1966 tot 1978 dat grammatica onderwijs vooral ten goede komt geanalyseerd uit deze analyses bleek dat over de aan de spelvaardigheid de stelvaardigheid en het jaren heen gemiddeld 72 procent van de opgaven begrijpend lezen over het nut erv an voor het goed werd beantwoord een andere vraag is na spreken en luisteren was men negatief tuurlijk in hoeverre de grammaticale kennis van we moeten op grond van deze gegevens constate de leerlingen beklijft en in hoeverre deze kennis ren dat de aclo m zich waarschijnlijk vergist ook werkelijk zoals vele voorstanders beweren wanneer zij in haar advies stelt dat geleidelijk vruchten afwerpt met betrekking tot de taalvaar meer mensen zowel in als buiten de onderwijs digheid het leren van vreemde talen of andere praktijk zijn gaan twijfelen aan de betekenis van hoger liggende doelen het gebruikelijke grammatica onderwijs immers zoals we al zagen geven de resultaten van veel de mensen in de onderwijspraktijk onderschrijven buitenlands experimenteel onderzoek op dit ge op grote schaal de meest gangbare argumenten bied allerminst reden tot optimisme althans wat voor dit onderwijs dit zou wel eens een verkla betreft de invloed van grammaticale kennis op de ring kunnen zijn voor de felle reacties die de taalbeheersing aclo m met haar advies heeft opgeroepen niets is immers zo bedreigend als het aantasten van 3 5 waarom geeft men grammatica heersende normen en gevestigde tradities in het we legden aan de leerkrachten een aantal beken onderwijs de uitspraken van voorstanders van grammatica onderwijs voor 4 te rug naar de dis cu ssie wat nu een zeer grote meerderheid 91 procent van de leerkrachten uit alle onderwijstypen was het eens degenen die pleiten voor het afschaffen van het met de uitspraak grammatica onderwijs is van grammatica onderwijs in het lager en of voortge belang voor he1moderne ta enonderwijs gevolgd zet onderwijs zullen daar nog een zware dobber door 82 procent die het eens was met de uit aan hebben grammatica neemt een belangrijke spraak grammatica onderwijs bevordert aspec plaats in binnen het moedertaalonderwijs op di ten van de taalbeheersing verse niveaus van het nederlandse onderwijs en met de uitspraken grammatica onderwijs is van volgens de meeste onderwijzers en neerlandici is belang voor de scholing van het logisch denken dat terecht daarbij komt dat men grammatica en grammatica onderwijs maakt mijn leerlingen niet te moeilijk vindt voor de leerlingen uiter taalgevoeliger of taalbewuster was een wat klei aard blijft deze kennis in het basis en lager be nere meerderheid van respectievelijk 65 procent roepsonderwijs beperkt tot de elementaire gram en 55 procent het eens maticale begrippen die overigens nog altijd heel de meeste leerkrachten waren het niet eens met wat meer omva tten dan de door aclo m voor de uitspraken grammatica is een zinvol doel op het basisonderwijs aanbevolen begrippen onder zichzelf 71 procent en ik geef grammatica al werp en persoonsvorm leen vanwege het leerplan 77 procent de uit tot welk inzicht deze kennis leidt dus of het al spraak ik geef grammatica omdat het voortgezet die moeite waard is blijft voorlopig nog de vraag onderwijs dat vraagt tenslotte werd onderschre bewijzen voor het argument dat grammatica on ven door het merendeel 59 procent van de derwijs nuttig zou zijn voor de taalbeheersing 8 konden door het onderzoek dat tot nu toe op dit ca onderwijs in de praktijk van het moedertaal gebied in het buitenland verricht is in elk geval onderwijs zo n vaart niet loo pt niet geleverd worden aan de andere kant kon een van de argumenten van de afschaffers na melijk dat grammatica te moeilijk zou zijn voor de basisschool ook niet gesteund worden de me ningen van de onderwijzers en de resultaten van twaalf jaar cito toetsen spreken dit argument immers tegen vragen die overblijven is grammatica nodig voor het vreemde talen onderwijs de aclo m liet deze vraag over aan het voortge zet onderwijs wij hebben in de eerste fase van ons onderzoek niet meer kunnen doen dan vast stellen dat dit argument op grote schaal gesteund wordt door onderwijzers en neerlandici in ons vervolgonderzoek zullen we proberen na te gaan of kennis van de grammatica van de moedertaal inderdaad functioneert in het vreemde talenon derwijs heeft grammaticale kennis in nederland wel invloed op de taalbeheersing gezien onze twijfels hierover naar aanleiding van buitenlands onderzoek lijkt een onderzoek naar deze belangrijke legitimeringsgrond van het gram matica onderwijs wenselijk in de natuurlijk toch weer andere nederlandse situatie zijn er andere vormen van grammatica onder wijs die een ander of beter effect hebben op de taalbeheersing noten we denken hier bijvoorbeeld aan een vorm van onderwijs die meer in de richting gaat van taalbe dit onderzoe k wordt uitgevoe rd door hildo wesdorp schouwelijk onderwijs waarbij leerlingen leren en de auteur van dit artikel een uitgebreid verslag reflecteren op door henzelf en anderen in uiteen van de ee rs te fase is te vinden in tordoir en wesdorp lopende situaties gebruikte taal ook aan deze 1979 zie literatuurlijst voor de volledige titelbe schrijving vraag willen we aandacht besteden in ons vervolg het ve rvolgonderz oek start in januari 1980 we heb onderzoek met deze vraag komen we misschien ben o a dringend behoefte aan scholen die geen of dichter bij de kern van de discussie die uiteinde zeer weinig grammatica geven of een zeer bijzonde lijk toch voor een belangrijk deel draait om de re vorm van grammatica of taalbeschouwingsonder uiteenlopende opvattingen over het gehele moe wijs deze laatste vorm van onderwijs lijkt m oe ilijk te identifi ceren verweven als zij is met het gehele dertaalonderwijs ook de aclo m legt deze m oedertaalonderwijs geinteresseerden wordt ver relatie als zij in haar advies veronderstelt dat de zocht contact op te nemen met de auteur of met de toenemende twijfel aan de betekenis van het ge heer wesdorp ritp prinsengracht 303 te amster bruikelijke grammatica onderwijs zou kunnen sa dam tel 020 233201 menhangen met het verschuiven van de doelstel ik wijs in dit verband op twee recente publikaties op dit gebied de werkgroep schooltaalkunde maakte lingen voor moedertaalonderwijs p 12 in de n a v de grammatica discussie een analyse van de taal door de commissie beloofde nota over het taalbe onderwijs opvattingen die af te leiden zijn uit tra schouwingsonderwijs waarvan het grammatica ditionele en alternatieve grammatica s advies deel uitmaakt zal zij overigens rekening de stichting voor de leerplanontwikkeling slo voerde gesprekken met 3 duitse moedertaal deskun moeten houden met de mogelijkheid dat het met digen o a over de relatie grammatica moedertaal het verschuiven van die doelstellingen evenmin onderwijs vanuit de ve rschillende visies op dit onder als met de toenemende twijfel aan het grammati wijs zie literatuurlijst 9 l itera tuu r aclo m advies over het grammatica onderwijs in de la gere school enschede 1978 arena l a linguistics and the teaching of composition the use of a clause analysis technique and limited individual instruction to improve composition georgetown university 197 3 boer j j de grammar in language teaching in a t burrows a o eds children s writing research in com position and relaxed skilis champaign iii ncte 1961 p 32 4 2 braddock r english composition in r c ebel ed encyclopedia of educational research london mc m i llan company 1969 p 443 46 1 langeveld m j taal en denken utrecht 1934 disserta tie meckel h c research on teaching composition and l iterature in n l gage ed handbonk of research on teaching chicago rand mcnally and co 1963 p 966 100 7 stichting voor de leerplanontwikkeling drie opva ttin gen over moedertaalonderwijs verslag van een studiereis naar west duitsland op 9 10 en 11 mei 1979 ensched e sl0 197 9 tordoir a c en h wesdorp het grammaticaonderwijs in nederland een research overzicht betreffende de effecten van grammatica onderwijs en een verslag van een onderzoek naar de praktijk van dit onderwijs in ne derland den haag staatsuitgeverij 1979 svo reeks nr 17 werkgroep schooltaalkunde waarom waarvoor hoezo grammatika amsterdam instituut voor al ge mene taal wetenschap 1979 cahiers voor schooltaalkunde 1 5 de von tien jaar geen receptie maar actie werken aan ons onderwijs op 24 november is de halfjaarlijkse ledenvergadering in utrecht in rasa om 10 00 uur het gaat over interactie in de kla s lees moer 3 maar vast door 10