De Groninger taalbakkerij: een stoet informatie (vernieuwing van taalonderwijs in een stimuleringsproject)

coen de jong e de groninger taalbakkerij basis een stoet informatie vernieuwing van taalonderwij s onderwij s in een stimuleringsproject in groningen is het a2 project aan de gang op twintig kleuter en lagere scholen in oude wijken de bedoeling is het onderwijs te verbeteren zo dat de leerlingen betere leerprestaties boeken dit project is min of meer te vergelijken met het zogenoemde innovatieproject te amster dam van co van calcar waarover in moer al eerder is gepubliceerd het amsterdamse innovatieproject heeft een strategie ontwikkeld om leerkrachten te bevrijden van de dwang van het gebruik van schoolboe ken middels het zogeheten taalschema en taalbaksysteem2 ook in het groningse project is deze bevrijding een essentieel onderdeel van de ver nieuwing van het moedertaalonderwijs in dit artikel wordt beschreven door coen de jonge onderwijscoordinator van het stimuleringspro ject te groningen hoe dat in zijn werk gaat3 tevens wordt verdedigd waarom de taalbak een verwijzingssysteem moet blijven en dus niet vervangen moet worden door inhoudelijke opdrachtkaarten zoals dat inmiddels in amsterdam het geval is 5 dit wordt ondersteund door innovatieve en taaldidactische redeneringen het a2 project groningen acti vering en emancipatie in 1975 is het a2 project voorzichtig begonnen uit een gemeentelijk initiatief geboren in samenwerking tussen beleidsdragers veldwerkers studentengroepen en de onderwijsadviesdienst inmiddels is dit project uitgegroeid tot een ook door de landelijke overheid gesubsidieerde inte grale stimuleringsactiviteit voor het onderwijs in oude wijken 2 twintig scholen voor kleuters en lagere schoolkinderen profiteren hier van in wijken waar ook door middel van stadsvernieuwing aan de be huizing en woonomgeving wordt gesleuteld de organisatie van het pro ject moet de wijken kansen geven om hun specifieke wensen in de pro jectplannen op te nemen daarom bestaat het draagvlak uit zogenaamde wijkonderwijsgroepen waarin alle instellingen en voorzieningen verte genwoordigd zijn die iets te maken hebben met ontwikkelingsmogelijk heden van kinderen uit vertegenwoordigers van de vier wijkonder wijsgroepen is de a2 coerdinatiegroep samengesteld verantwoordelijk voor planning en uitvoering hierin zijn ook de schoolbesturen van iedere zuil een vertegenwoordigd het rijk heeft gezorgd voor mannen en vrouwen nodig om de extra aan dacht vorm te geven taakverlichters projectleerkrachten creatieve vor mers bibliotheek opbouw en vormingswerkers schoolbegeleiders en een coordinatoren tandem een voor welzijn en een voor onderwijs de gemeente groningen verschaft de financiele mogelijkheden voor leer en hulpmiddelen buurtactiviteiten projectmaterialen en plaatse lijke evaluatie accent op taal de projectplannen komen tot stand via een procedure die een afspiege ling is van de hierboven aangegeven organisatie het begeleidingsplan voor de scholen komt bijvoorbeeld pas van de grond nadat de scholen hun eigen stimuleringsplan hebben opgesteld na analyse van deze plannen worden centrale aandachtspunten blootgelegd waarop de schoolbegeleiders en projectleerkrachten zich zullen concentreren uiteraard wordt dit eerst weer in een begeleidings en ondersteunings voorstel aan het veld voorgelegd centrale thema s zijn onder meer taalactivering brede aanpak voor het kleuteronderwijs vernieuwing taaldidactiek voor het lager onderwijs projectonderwijs met inschakeling van bewerkte activeringsprogram ma s e aandacht voor integratie kleuteronderwijs lager onderwijs aandacht voor wijkbetrokkenheid en ouderparticipatie in de rest van dit artikel blijven we ons bezighouden met de als tweede en derde genoemde aandachtspunten vernieuwing van de taaldidactiek en projectonderwijs hierbij gaan we ervan uit dat vernieuwd taalonder wijs en het werken in projecten onlosmakelijk zijn over de kenmerken van taalonderwijs met behulp van schoolmethodes maken we niet veel woorden vuil9 voldoende is de uitspraak dat taal alleen onder sociale condities geleerd wordt niet op grond van een uit drukkelijk leerproces 10 de schoolboekjes proberen dat nu net wel op 3 de laatstgenoemde manier arbeiderskinderen krijgen daarbij een model voorgehouden dat aanmerkelijk afwijkt van hun eigen moedertaal voeg dan nog de kloof tussen de mondelinge moedertaal en de standaard schrijftaal toe en de oorzaken van de slechte school taal resultaten van arbeiderskinderen liggen op tafel en dan hebben we het nog niet eens over de wanverhouding in tijd besteed aan hoofddoelen van taalonder wijs en aan nevendoelen zoals spelling formele syntaxis en standaard stijlvormen de inspanningen van het a2 project zijn daarom wat betreft de ver nieuwing van taalonderwijs gericht op grote aandacht voor het spontane mondelinge taalgebruik als mate riele basis voor schriftelijk taalgebruik mogelijkheden scheppen voor taalgebruik in gevarieerde situaties streven naar functionele taalgebruikssituaties op school dus niet schrijven voor het rode potlood maar om iets vast te leggen uit te drukken of mee te delen taal van de buurt als uitgangspunt en als onderwerp meer dan dialect of sociale variant ook buurtcultuur normen en waarden professionalisering van de leerkrachten ten aanzien van het taalonder wijs opbouwen van een visie een belangrijke voorwaarde hierbij is de ontregeling van het stereotiepe en kritiekloze gebruik van het taalboek wij hebben de taalbak van het amsterdamse innovatieproject als verwijzingssysteem toegejuicht als een concreet middel voor deze ontregeling de taalbak als breekijze r ter herinnering de taalbak in de eerste opzet 2 was een systeem met verwijzingen naar een aantal veelgebruikte taalmethodes voor het lager onderwijs deze methodes waren geanalyseerd hieraan lag het zoge naamde taalschema ten grondslag een overzicht van aspecten die in het taalonderwijs kunnen worden onderkend de voornaamste rubrieken zijn a taalbeheersing l praten 11 luisteren 111 lezen l v schrijven b taalbeschouwing l spelling 11 de vorm van het woord morfologie 111 het maken van nieuwe woorden woordvorming lv semantiek de wereld om ons heen v syntaxis 4 vi stijl deze rubrieken zijn weer onderverdeeld i n een aantal aspecten deze aspecten zijn voorzien van een codering de lesjes in de geanalyseerde taalboekjes zijn op hun beurt weer onder deze codering gebracht zodat de mogelijkheid ontstond om per aspect meteen relevante oefeningen te vinden in de verschillende deeltjes uiteraard moeten er dan wel exem plaren van de betrokken boekjes onder handbere i k zijn als voorbeeld een deel uit het taalschema d 8c rubri ce re n naa r bep aal d k e nm e r k taaltuin 2a 6 4 12 4 19 4 26 4 34 4 4011 48 4 55 0 64 4 basisschool 2a 40 a 73 eb 86 e c taal voor de basisschool 1 20 11 33 5145 10 74 10 84 1 0 naaiaanleg tempo 2a 9 117 14 illb 15 83 20 9 27 61 le ged 31 81 35 6 38 b2 1 e ged 51 11 53 7 70 3 taal v h le ven 2a 7 3 8 5 9 7 12 3 28 8 31 7 39 9 48 57 4 61 4 70 7 77 4 taaltuin 2b 7 4 14 4 21 4 30 4 37 4146 4153 4 62 4 70 4 basisschool 2b 20 vrij werk a 31 5d 38 vrij werk c en d 43 vrij werk a 68 7a 76 vrij werk b 86 ec taal voor de basisschool 2 71 11 10 3 naar aanleg tempo 2b 6 82 11 13 1 e ged 1 2 4 14 11 ib 15 63 16 2 25 b3 27 b1 38 3 41 i 1 la 55 13 plus 83 56 4 67 61 70 2 18 8 taal v h leven 2b 5 4 7 2 20 1 2e ged 21 46 3 58 3 59 6 60 8 62 3 70 volgens de schrijvers kan het schema als volgt benut worden het vormt een controlemiddel voor de leraa r het kan bemiddelend zijn tussen oud en nieu w het kan functioneren in het overleg tussen basisschool en voortgezet onderwij s het vormt een goed uitgangspunt voor onderzoek naar doelstellingen met het schema is het mogelijk de verschillende taalmethodes uit te trekken of in kaart te brengen een verwijzingskaart ziet er als volgt uit d 6 a t e ge n ste llinge n taaltuin 5a 11 14a taaltu in 5b 11 14a bas isschool 5a 15 1 b 75 1 c 104 1d basisschool 5b 15 2c 93 2 c taal voor de basisschool 7 7 5a 30 8a 32 11152 5a 1 12 8a 1 24 11 a 134 11 taal voor de basisschool 8 37 3 en 3a 84 13 124 4a 130 1 2 naar aanleg tempo 5a 5 5 68 2 naar aanleg tempo 5b 21 12 51 5 68 3 taal voor het leven 5a 4 3a 5 3b 53 3a taal voor het leven 5b 34 3a en 3b 42 2b g e d 90 4 5 in het a2 project gebruiken wij deze taalbak als koevoet om het huidige taalonderwijs open te breken daarbij bl i jven wij hem steeds als een middel zien opgenomen in een breder veranderkundig concept zie hiervoor de volgende paragraaf onze e rvaringen met enkele proefscholen zijn op dit moment dat veel leerkrachten het een verademing vinden om eindelijk te beschikken over een overzicht van wat taalonderwijs nu eigenlijk inhoudt de constate ring van overtolligheden en witte vlekken in de dagelijks gehanteerde methode zet de mensen aan het denken en biedt wie vernieuwingsge richt is de kans om de vraag te stellen waar we eigenlijk mee bezig zijn men heeft toegegeven dat de taalbak inzichtbevorderend werkt voor de leerkrachten in dit geval onder voorwaarde dat het hele team ermee be zig is op enkele scholen groeide een uitgesproken visie op taalonderwijs aan arbeiderskinderen gevolgd door een nascholingsbehoefte die door enkele leerkrachten zelf verder werd ingevuld door contacten te leggen met de freinetbeweging in minder dan twee jaren leidde dit proces bij deze mensen tot een duidelijk andere taaltijdsbesteding van geestdo dende lesjesinvullerij naar meer mondelinge en schriftelijke taalexpres sie van het blind doorwerken van boekjes naar schoolcorrespondentie en eigen tekstbehandeling aangetekend moet worden dat het hier om enkele proefscholen ging waar een door het project beschikbaar gekomen taakverlichter de taal bak wat vereenvoudigde van een nieuwe codering voorzag en deze in de eigen school uitzette men ontdekte hier ook de mogelijkheid om de taalbak te gebruiken in het kader van oudercursussen in dit geval haal je schoolgeld terug en leren huiswerk begeleiden een verwijzingssysteem of een losbladig taalboek merkwaardigerwijze wordt in het innovatieproject amsterdam de taal bak nauwelijks meer gebruikt men is overgegaan op de nieuwe taalaan pak een vorm van thematisch cursorisch onderwijs hierbij handhaaft men wel de onder code gebrachte aspecten maar gebruikt deze voor het ordenen van inhoudel i jke opdrachtkaarten passend bij bepaalde the ma s voorzetsels wone n b l v 2 4 1 1 w welk woord is weggelaten de kabe l s van de l i ft 6 het cement de ton de bakstenen staan het zeil het voegsel zit de tegels in de ve rf kleeft je handen er is verschil een dorp en een stad de brug de waal schafttijd gaat iedereen weer het werk hij loopt de w w heb je je je duim geslagen wie heeft een doos boortjes gezien de opzichter kun je de teken i ng zien kom je straks nog even een uurtje za l het wel lukken uit taalboek door r gorter in de praktijk komt dit neer op een bak met opdrachtkaarten vervaar digd door de begeleidingsdienst of in het gunstigste maar minder voor komende geval door de leerkrachten zelf deze kaarten hebben op het moment van ontstaan organische aansluiting bij de belangstelling van dat ogenblik maar verliezen ons inziens na een tijdje hun actualiteits waarde zodat er slechts een losbladig taalboek overblijft daarbij moet men ook vraagtekens zetten bij de onderwijsvernieuwende kwaliteit van dergelijke opdrachtkaarten vaak zijn de lesjes in technische zin geen steek anders dan die van de traditionele taalboekjes invuloefeningen veel over schrijfwerk oubollige leukigheden al die schoolmeesterijen die omdat ze eenmaal op papier staan weer een lang leven gaan leiden ook het differentiatieprobleem wordt vrijwel genegeerd het is onze mening dat er met een taalbak in deze opzet niet veel over blijft van de innovatieve mogelijkheden zoals bedoeld in het eerderge noemde moer artikel ook de flodderige vaak slechte verzorging van de kaarten dat is nu eenmaal het noodlot van zelfgetikte vaak weer van kopieen gekopieerde door goedwillende amateurs gelayoute leermidde len zal op den duur de kinderlijke motivatie niet ten goede komen een andere bedenking is dat in de nederlandse onderwijspraktijk het zelf vervaardigen van lesmateriaal altijd een zeer marginale plaats heeft ge kregen een werkwijze waarbij na een poosje blijkt dat er geen eind zal komen aan het maken van eigen materiaal die zal na een eerste en thousiaste poging onherroepelijk stranden gelukkig ligt de stapel taal boekjes dan vast nog wel in de kast ook in het a2 project zijn grote voorstanders te vinden van taalonder wijs gekoppeld aan centrale actuele thema s thematisch cursorisch taalonderwijs hoeft echt geen heilloze weg te zijn13 maar dan alleen met behulp van een taalbak die uitsluitend dient als verwijzingsbron 7 de groninger taalbakkerij onderstaand schema geeft een indruk van de plaats van de taalbak in het a2 project buurtproblematie k handleidingen afspraken bronnenboeken enz over doelstellingen vindplaatsen van didactische aanpak suggesties ideeen differentiatie enz werkvormen geval ook principieel behandeling e d achtergrondmateriaa l tgroene rode t c kaarte n kaarte n cl q v c 0 taal bak c witte gele c kaarte n kaarten 0 cl n vindpl aatsen verwijzingen naar van oef enstof ander materiaal de geanalyseerde plus vindplaats methodes deelleergangen spelling interpunctie gebruik woordenboek opdracht doosjes enz ook zelfgemaakt materiaal thema s projectonderwijs wereldverkennin g hieruit blijkt dat niet alleen verwezen wordt naar de geanalyseerde methodes maar ook naar anderssoortige bronnen hier gaat onze taalbak zijn eigen weg het a2 project breidt de verwij zende mogelijkheden van het systeem uit terwijl het innovatieproject 8 althans het abc de amsterdamse schoolbegeleidingsdienst die verder laat liggen in amsterdam wordt alleen maar met witte kaarten gewerkt wij hebben er groene rode en gele aan toegevoegd vooral de kans om per aspect ook te verwijzen naar didactische bronnenboeken syllabi losse lesideeen handboeken tijdschriftartikelen eigen opzetjes enzo voort kan leiden tot een kwalitatieve verbetering zo komen allerlei goede suggesties direct onder handbereik terwijl die anders ongerept bleven in het rijtje didactische muurbloemen op de bovenste kastplank een taalbak wordt zo ook meer dan een verwijzingsbron hij is te verge lijken met een taaldidactisch vademecum 14 een documentatiecentrum voor moedertaaldidactiek ook hier zal sprake moeten zijn van zelf werkzaamheid van leerkrachten maar er wordt gelukkig veel gemakke lijker een gekleurd kaartje gemaakt met een verwijzing naar een aardig idee voor een lesje over bijvoorbeeld tegenstellingen dan een volledige opdrachtkaart bij deze vernieuwing werken de schoolbegeleiders steeds gelijktijdig op drie niveaus concrete hulp vervaardigen en aanbieden van concrete opzetjes het geven van voor beelden van taalactiviteiten bij projecten het samen opzetten daar van organiseren van ruilacties tussen scholen aanbieden van het ba sismateriaal voor de taalbak participatie en planning samen met het schoolteam plannen maken nagaan van mogelijkhe den binnen de eigen taalpraktijk opzetten van projectmatige activi teiten betrekken van ouders en anderen bij voorbereiding en uitvoe ring structurele maatregelen nadruk leggen op samenspraak overleg besluitvorming in het team vastleggen van ervaringen in stimuleringsplan schoolwerkplan infor matie aan de ouders stimuleren vorm geven aan nascholingsbehoefte organiseren van informatieve activiteiten overleg met opleidingen sti muleren vastleggen van minimumdoelen dit werken op drie niveaus is een principe al te snel drijven schoolbe geleiders projectwerkers af naar allerlei beleidsmatige problematiek en vergeten de concrete hulp maar ook wordt anderzijds het strategische zicht vaak belemmerd door de problematiek van alledag verwachtingen wie iets weet van de kenmerken van het onderwijs in oude wijken wie iets beseft van de historische achtergronden die hebben geleid tot de manier van functioneren van deze scholen die zal zeker onze verwach ting onderschrijven dat we er niet op mogen rekenen dat we over 9 pakweg drie jaren louter emancipatorisch taalonderwijs zullen beken nen wel zullen we een grote variatie aantreffen van scholen zonder vaste taalmethode via eclectische gebruikers daarvan naar scholen die toch weer een nieuwe serie boeken hebben aangeschaft want de vertegen woordiger gaf er hoog van op verder zal de gewenning aan het afstem men van ook cursorische taalactiviteiten op centrale thema s groter zijn geworden er zal meer begrip zijn gegroeid voor de eigen taal van de kinderen men zal eigen wegen hebben gevonden om die taal serieus te nemen en er gebruik van te maken met de teksten van de kinderen zal meer gedaan worden ook door middel van krantjes en boekjes wellicht zullen de initiele opleidingen de aandachtspunten genoemd onder de tweede paragraaf ook gebruiken niet alleen om ze te noemen maar ook om er praktisch mee te oefenen in de gemeente groningen zal het programma voor minimumdoelen moedertaal genoeg ruimte geven aan de scholen om vernieuwend te werken tenminste als note n 1 claartje hu l senberk een veranderende school in buurt en maatschappij in moer 1972 2 kare l besseling e a stroom 1 schoo l buu rt en maatschappij i n moer 1974 2 congresnummer c en w van calcar zie noot 2 guus de bakker stroom 1 school buurt en maatschappij i n moer 1975 3 congresnummer 2 c en w van calcar de bevrijd i ng van het schoolboek of het taalschema en taal baksysteem i n moer 1974 6 3 zie ook a besteman en c de jonge voorrang aan wie achter l igt beschri jving van het groninger st i muler i ngsproject in onderwijs en opvoeding 197 7 4 in plaats van de lange naam taalschema en taalbaksysteem gebruiken we hier verder de naam taalbak 5 zie w verspuy e a toelichting bij de nieuwe taalaanpak deel a abc amster dam 1976 6 a besteman e a projectomschrijving activering en emancipatie het gronin ger a2 project gemeente gron i ngen 1975 7 in de schoolstimuleringsplannen moeten activiteiten vermeld staan i n de rubrie ken a school w i jk b school ouders c werkvormen en l eerinhouden en d schoolorganisatie 8 deze activer i ngsprogramma s zijn eerder ve rv aardigd door het ritp voor het innovat i eproject amsterdam zie c van calcar tussenstand amsterdam 1977 9 zie h ie rv oor o m a van der wissel ce lestin freinet nog een onderw i jskundige van de twintigste eeuw paragraaf leren vo l gens de natuurlijke methode in intermediair 2 december 1977 10 kun j e leren fietsen met behulp van een schr i ftelijke geprogrammeerde instruc t ie 10 11 vgl het verslag van het symposium taal op school wat anders dan thuis uitga ve aclo moedertaal 1977 ook taaldidact iek van morgen cio s hertogenbosch 12 s soutendijk e i ndred de verdere ontwikkeling van de nieuwe taalaanpak van af zomer 1977 abc amsterdam 13 vgl taalboek door r gorter sad nijmegen 1978 de auteur schakelt echter thematisch cursorisch onderwijs gelijk met opdrachtkaa rt en naar onze mening foutief 14 vgl taalonderwijs van morgen cio s hertogenbosch 11