De keuzes van een literatuurboekauteur

eus schalkwijk de keuzes van een literatuurboekauteur ik zal zelf nooit een literatuurboek schrijven ik hoor het me nog zeg gen ook dit nooit was te stellig uitgesproken anno 1991 werk ik met een team van auteurs aan een compleet leerboek duits voor de boven bouw van havo en vwo er komen drie delen voor de klassen 4 s havo 4 vwo e n 5 6 vwo binne n dez e jaarboeken nee m i k d e iiterair e component voor mijn rekening als je onderzoe k doe t naa r het functionere n va n literatuurboeken i n mijn geva l naa r die voor he t vak duits word je a l sne l gezie n al s de deskundige voor bijvoorbeeld docenten ben je van de ene op de andere dag de vraagbaak bij uitstek als onderzoeker moet je de docenten toch van een gericht keuzeadvies kunnen voorzien maar ook voor de uitge vers van de literatuurboeken ben je ineens een serieuze gesprekspartner zij zien dat je een gefundeerde kijk probeert te krijgen op hun produkten en hopen dat je voorstellen voo r verbeteringen kunt aandragen de ad viesrelatie kan vervolgens onverwachts toch nog uitgroeien to t een au teursrelatie zou je er wat voor voelen o m zelf eens een concept voo r een literatuurboek op papier te zetten in dit artikeltje wil ik een aantal keuzes beschrijven die ik als auteur heb moeten maken niet om me te rechtvaardigen of aa n boekpromotie t e doen een groot aantal keuze s zal voor u als docent herkenbaar zijn maar wellicht dat mijn afwegin gen een aanzet vormen voor een hernieuwde afweging aan uw kant 1 de randvoorwaarden voor het iiteraire concept toen i k i n 198 9 to t he t auteurstea m toetrad lage n enkel e rand voorwaarden reed s vast e r was besloten da t het leerboe k zic h o p d e bovenbouw van het havo en vwo moet richten in het leerboek moete n alle vaardigheden inclusief literatuu r en kennis van land en volk aan bod komen d e inhoude n teksten oefeningen grammatica enz moeten rond thema s gegroepeerd worden voor het 4 5 havo jaarboek waren d e meest e thema s reed s bepaald schule freizeit auslandcr gesundheit abschie d vo n de n eltern technik identita t e n kul tur trivial in elk hoofdstuk dus bij elk thema moet een iiteraire tekst opgenomen worden het leerboek als geheel richt zich op de docent die bereid is vemieuwende vakdidactisch e inzichte n te volgen in verband met de economische haalbaarhei d va n het leerboe k i s daaraan toege voegd dat ook docenten die nog niet zover zijn over de streep getrok ken moeten worden de invulling van het iiteraire concept werd aan mij overgelaten 35 2 het literaire concept in termen van doelstellingen en keuzes de keuzes die je als auteur maar ook als docent maakt hangen samen met de doelstellinge n di e je nastreef l he t literatuurdidactische hand werk he b ik vana f 1983 voornamelij k va n marti n thijssen geleerd zijn aanpak blijkt in de praktijk haalbaar en mijn literaire concept bouwt daar dan ook op voort allereerst moest de beginsituatie van de leerlingen vastgesteld worden heeft d e leerlin g i n de onderbouw a l literaire vorming geha d o f i s d e vierde idas het beginpunt literaire vormin g zo u al i n de onderbou w moeten plaatsvinden maa r de praktijk leer t helaas nog steed s da t het merendeel va n d e docenten hierme e pas in de bovenbouw begint d e uiteindelijke literaire lesmodellen sluiten op dit gegeven aan inderdaad een concessie van mijn leant de vraag is vervolgens wat je dan in de resterende twee a drie jaar kunt bereiken he t me t d e leerlinge n behandele n va n 1 2 havo resp 1 6 vwo literaire teksten thema s kan geenszins de pretentie hebben een volledig literair bovenbouwprogramma te bieden alleen al met het oog op het leze n voo r de lijs t za l een docen t naas t het behandelen va n de korte teksten uit de jaarboeken andere zaken aan de orde moeten stellen bijvoorbeeld waar moeten de leerlingen o p letten als zij een boek uit de schoolbieb kiezen en hoe moet het lees en verwerkingsproces ver volgens verlopen via de behandeling van de literaire teksten wordt wel gepoogd de leer lingen een handelingskader te bieden waarmee zij op den duur zelfstan dig literair e uitingen te lijf kunnen er wordt met andere woorden ge poogd de leerlingen literair competent te maken in dat kader past ook de keuze voor een integratie van tekstbestuderings e n tekstervarings elementen cf voorstelle n va n o a d e moor daarbij wordt gepoogd een verdelin g te bewerkstelligen va n ongeveer 80 tekstbestuderings en 20 tekstervaringsvragen he t formuleren va n textverarbeitungs fragen dwingt mij als auteur goed n a te denke n over de i n een teks t aanwezige dominant e elemente n bijvoorbeel d ee n opvallen d perspectief o f ee n overduidelijk e dieper e betekenis wan t dat zij n immers de elementen di e hoogstwaarschijnlijk oo k door de leerlinge n opgemerkt zulle n worden aansluite n bi j d e leeservaringe n va n d e leerlingen en hen vervolgens stapje voor stapje verder willen brengen is een belangrijk doel van de literaire component in de jaarboeken 3 de tekstkeuzecriteria het selecteren van de teksten is een tijdrovend e aangelegenheid voo r de keuze van de 1 6 teksten voor 4 5 havo en 4 vwo heb ik bijna 2000 36 teksten bekeken wat niet het zelfde is als 2000 teksten lezen de meest beperkende tekstkeuzecriteri a ware n thema moeilijkheidsgraa d e n tekstlengte een fundamentele vraa g is in hoeverre de bovenbouwleer lingen geconfronteerd moete n worden met de canonauteurs ik heb een duidelijk onderscheid gemaakt tussen havo en vwo als literatuurdocent heb je de hoop dat leerlingen ook de zogenaamde waardevolle literatuur gaan lezen deze hoo p lijkt mij voor het vwo realistischer de vwo leerlingen moeten in de vijfde en zesde klas op z n minst enkele bekende schrijvers gezien hebben voor het vak duits praat je dan al gauw over teksten van frisch durrenmatt grass brecht borchert kafka en goe the voo r 4 vw o e n 4 s hav o geld t iet s anders leerlinge n ui t dez e klassen hoeven wat mij betreft nie t per definitie me t genoemde schrij vers in aanraking te komen nog meer dan in de vwo klassen moeten de teksten voor hen vooral boeiend zijn de keuze kan dan wel eens op een verder totaal onbeken d schrijve r valle n rol f bechtel an n charlton enz het feit dat de schrijver onbekend is maakt de gekozen tekst niet minder waardevol een volgend tekstkeuzecriteriu m i s de tijd waaruit de tekst stamt over het algemeen be n i k va n menin g da t de modernst e literatuu r zeg n a 1960 uitgebrei d aan bod moe t komen uit onderzoek blijkt da t veel docenten hier niet aan toe komen de oorzaak ligt in de chronologisch geordende literatuurgeschiedenis annex bloemlezing die zij veelal ge bruiken va n d e tekste n di e i n de jaarboeken opgenome n worden i s 80 afkomstig ui t de periode na 1960 de teksten hoeven wat mij be treft nie t representatief t e zijn voor een bepaalde literair e periode c q stroming aan de hand van d e tekst entfuhrung in die vergangenheit van rolf bechtel wil ik het een en ander illustreren allereerst het beginfiragment van het verhaal es war kur z vo r mitternach t sei t stunde n go b es i n stromen dr barger verabschiedet e sic h eili g vo n seine n freunden al s da s angeforderte taxi vor dem haus hielt sauwetter schimpfte er und nannte dem chauffeur seine adresse der antwortete wie sie befehlen herr doktor barger barger betrachtet e de n jungen fahre r vo n hinte n un d versucht e i m rttckspiegel sein gesicht zu erkennen schlieblich fragteen sie kennen mich avi r kennen uns verbessert e de r fahrer si e sin d doc h dr barger lehrer fiir physik un d mathematik barge r stutzte tjn d wer sind sie aber lieber herr doktor eigentlich sollten sie mich noch in handfester erinnerung haben ich beibe peters der lehrer versuchte sich zu erinnern 37 peters rie f e r plotzlich schrill doc h nich t der de r von de r schul e geflogen war es ist schon dafi sie sich noch an ihre ehemaligen schiiler erinnern sagte peters kalt der regen peitschte urn den wagen die beide n manne r schwiegen dr barge r starrt e i n di e un durchdringliche sturmnacht e r konnte nich t verhindern daf i sic h i n ihm ein unbestimmtes unbehagen breitmachte hatte peters inn damals nicht bedroht de tekst van rolf bechtel is de eerste literaire tekst waaimee de 4 havo leerling kennis maakt de tekst valt onder bet thema schule een oud leerling die zonder geweld te gebruiken wraak neemt op een oud leraar het taalgebruik va n de tekst is zodanig dat geen enkel woor d geanno teerd hoeft te worden de lengte van de tekst in de definiueve lay ou t is ongeveer 2 pagina s het dominante aspect van het verhaal is spanning de tekst is boeiend en makkelijk toegankelijk 4 de tekstbestuderings en tekstervaringsvragen via d e textverarbeitungsfragen moe t ook aandach t besteed worde n aan het literaire begrippenapparaal er is een lijst met literaire begrippen gemaakt die ik verspreid over de lesmodellen aan bod wil laten komen uitgangspunt daarbij is dat de leerlingen de meeste van deze begrippen bij nederlands of engels al eens gezien hebben meer afstemming tus sen de talensecties op scholen zou ook op dit gebied zeer welkom zijn de werkgroep latitudinaliteit van de stichting zal hier zeker aandacht aan schenken de literaire begrippen werden mede tot tekstkeuzecrite rium als i k bijvoorbeeld a l een aantal teksten me t een hij perspectie f geselecteerd had was het de beurt aan een tekst met een ik perspectief de literaire begrippen die bij entfiihrung in die vergangenheit expliciet aan bod komen zijn perspectief hij verteller en spanning setting ver teltechnieken climax als auteur kun je een docent via de textverarbeitungsfragen enigszins sturen in de tekstbehandeling ik heb reeds gewezen op de fundamentele keuze voo r tekstbestuderings e n tekstervaringselementen voora l d e keuze voor tekstervaringselementen i s voor literatuurboeken duit s een vernieuwend aspect vee l docenten ervaren vragen als heb je medelij den met de hoofdpersoon wat vind je van het verhaal wat zou je zelf doen in een dergelijke situatie als bedreigend tevens zijn veel do centen va n menin g da t di t soor t vrage n d e literair e competenti e va n leerlingen niet verder brengt i k ben van mening dat tekstervaringsvra gen voo r leerlinge n d e moeilijker e vrage n zij n e n da t zi j d e literair e competentie uiteindelij k juis t verhogen ee n kort voorbeeld illustreer t dit gee f met voorbeelden ui t de tekst aan waarom de hoofdpersoo n 38 sympathiek is vergt van de leerling dat hij de tekst nauwkeurig bestu deert op zoek naar de gevraagde elementen het voor de leerling veilige van deze procedure is dat hij binnen de tekst kan blijven als je aan de leerling vraag t vin d jij de hoofdpersoo n sympathiek dan moe t hi j ook i n dit geval d e teks t nauwkeurig bestudere n o p elementen di e d e hoofdpersoon a l dan niet sympathiek maken maar daar komt dan nog bij dat de leerling om een oordeel te kunnen vellen zijn eigen ervaringen en opvattingen moe t inbrengen en daarmee dus buiten de directe tekst moet treden bij entfiihrun g i n die vergangenheit heb ik bijvoorbeeld al s tekstbe studeringsvragen geformuleerd waru m glaubt dr barger dab er ent fuhrt wird wa s konnte peters moti v fii r ein e entfiihrun g sein wer erzahlt die geschichte konnt ihr elemente aus dem text nen nen die die spannung erzeugen de bij dit fragment horende tekster varingsvragen zijn wie wiirdet ihr in einer solchen situation reagieren wenn ihr peters oder dr barger wayet en was haltet ihr vom text 5 de docentenhandleiding als sturingsmechanisme al in een vroeg stadium van de conceptontwikkeling werd duidelijk dat het eventueel vernieuwende va n de aanpak alleen dan kans van slagen heeft wannee r d e docen t voldoende steu n krijgt ee n docent die no g niet gewend i s o p een dergelijke manie r te werken moe t door de les voorbereiding i n staat gesteld worde n op spontane opmerkingen van leerlingen adequaa t t e reageren beslote n i s ee n uitvoerig e docenten handleiding te schrijven i n de docentenhandleiding word t telkens een compleet lesmode l opgenomen el k lesmode l bestaa t ui t de volgend e elementen kort e samenvatting interpretatie formele aspecten uitge werkte behandelingspunten inclusie f mogelijk e vrage n aan leerlingen een voorste l voo r de lesprocedure en tenslotte een opsomming va n in zichts en kenniselemente n di e die le s aa n bod zijn gekomen d e in schatting is dat de lesmodellen een sturende werking hebben de docen ten zullen de lesmodellen bij de lesvoorbereiding raadplegen en wellicht grotendeels opvolgen de kans dat een docent dan ook aandacht schenkt aan de tekstervaringselementen di e immers ook uitgewerkt zijn is gro ter 6 d e invloe d va n d e literair e componen t o p d e lespraktijk de weg van een dergelijk concept tot het feitelijk te r beschikking staan van de jaarboeken i s een langdurige enkele jaren de tekste n moete n gedidactiseerd en op scholen uitgeprobeerd worden dat laatste gebeurt vanaf het nieuwe schooljaar voor de teksten van 4 5 havo vervolgen s 39 worden de lesmodellen bijgesteld en in de definitieve vorm gegoten ze staan dan te r beschikking voo r de docent al s een docen t no u de lij n volgt die ik als auteur heb uitgezel wat doet hij dan anders dan anders niet veel als het een docent is die gewend is op een dergelijke manier te werken hij heeft e r gewoon ee n dertigta l gedidactiseerd e tekste n bij een docent die nog nie t zo ver is zal minder lang dan voorheen sti l staan bij de feitelijke inhou d van de tekst de oppervlakte laag hij zal de tekst ook niet gebniiken voor idioom en tekstbegnp hij zal op een systematische wijze de literaire begrippen aan bod laten komen hij zal meer dan vroeger of iberhaupt naar de leeservaringen van de leerlin gen vragen een bijkomend effect i s wellicht dat de uitvoerige docen tenhandleiding d e docenten ee n kader biedt voor de didactisering va n andere literaire teksten literatuurdidactische verkenninge n voor de literatuurles duits in de reeks literatuurdidactische verkenningen zijn in de loop der jaren nogal wat delen verschenen voo r de literatuurles duits de meeste zijn nog verkrijgbaar we attenderen u op 9 harr y nijboer paul sars hauptsachen der literaturgeschichte von 200 bis 1600 160 pp code 3 11 14 f 7 40 12 griet bekker e a zur satirischen literatur im deutscnunterricht 100 pp code 3 11 17 f 7 75 13 loe s daemen yoland a keijzer nic o kroon lesebuch ilesetagebuch 20 0 14 0 pp code 3 11 1 8 a b f 13 5 0 f 6 50 gebaseerd op de methode van jacques vos voor het literatuuronderwijs in de onderbouw nederlands 14 paul mans erika poettgens literaturgeschichte in bildern 18 0 pp code 3 11 23 f 12 25 vee l tekste n me t afbeeldinge n ui t dezelfd e periode in lessen omgezet 15 bea psters andrea verwer marcel va n de vorle reiner kunze en de ddr 12 0 pp cod e 3 11 21 f 7 15 actuee l geworde n mooi e bloemlezing uit kunzes werk 17 john eberson e a unterricht im bildgedicht 18 0 pp code 3 11 22 f 12 80 lessen waari n tekst en beeld steeds tezamen het uitgangspunt vormen 33 pau l nieswand alter krimskrams im literaturunterricht ee n lessenreeks historisch e letterkund e ingelei d me t he t essa y de literatuurdidactiek duits in het huidige voortgezet onderwijs cod e 3 11 043 f 10 u bestelt bij diktatencentrale a faculteiten k u nijmegen thomas van aquinostraat 2 nijmegen tel 080 61 62 50 en betaalt portokosten miste u uw eige n vak zie biz 34 onderzoeksmatige delen zie biz 55 40