De ‘kracht’ van PowerPoint-presentaties: de techniek voorbij

15 de kracht van powerpoint presentaties de techniek voorbij luuk van waes marielle leyten powerpoint is alomtegenwoordig bij microsoft beweert men zelfs dat er per dag wereldwijd zo n miljoen powerpoint presentaties getoond worden ongetwijfeld vormen leerlingen of studenten in heel wat gevallen het publiek van dergelijke pre sentaties de praktijk toont echter dat presentatiesoftware niet altijd optimaal gebruikt wordt het gevaar bestaat immers dat we ons te veel laten leiden door de technische mogelijkheden zelf en dat we de echte presentatiedoelen een beetje naar de achtergrond verdringen dat kan uiteraard niet de bedoeling zijn in deze bijdrage willen we een aantal algemene adviezen op een rijtje zetten voor een beter gebruik van slideware daarnaast zullen we meer specifiek stilstaan bij de mogelijk heden die powerpoint biedt om de structuur van een presentatie zichtbaar te maken owerpoint heeft op allerlei manie in eerste instantie transfereren en imiteren ren zijn intrede gemaakt in de klas de meeste gebruikers meestal de traditione leerlingen gebruiken het program le transparant conventies resultaat is in ma om hun presentaties op te fleuren feite een transparant op beeldscherm leerkrachten gaan achter de computer zit daarna ontwikkelen gebruikers gaandeweg ten om ervoor te zorgen dat doceermomen technieken die de meerwaarde van het ten extra visuele ondersteuning krijgen in medium exploiteren ze sommige klassen prijkt al een dataprojector voegen bijvoorbeeld kleur en volstaat het om een disketje in de bijho toe opbouweffecten en het is een kwestie rende pc te stoppen in andere gevallen zal animaties in het beste om het goede je eerst nog transparanten moeten printen geval met mate evenwicht te vinden en presenteer je via een overheadprojector tussen informatieve of gebruik je het programma om hand outs dat het gebruik van visu tekstondersteuning te maken ele middelen op zich niet en visuele automatisch leidt tot een aantrekkelijkheid iedereen zal echter al ervaren hebben dat beter leerresultaat blijkt het gebruik van powerpoint niet altijd leidt trouwens ook uit onder tot betere presentaties soms lijkt het pro zoek bartsch cohen gramma zelfs meer kwaad dan goed te 2003 vergeleken bijvoorbeeld verschillende doen nieuwe technologieen moeten manieren van visuele ondersteuning bij het immers altijd een beetje tijd krijgen om hun lesgeven zij stellen vast dat powerpoint communicatieve weg te banen dat zien we presentaties inderdaad kunnen leiden tot ook duidelijk in het gebruik van powerpoint een beter leerresultaat en vooral ook tot een sept okt 2003 nummer 1 33e jaargang 16 hogere waardering van het leerproces gaan we in op een aspect dat een beetje elementen in de presentatie zoals bepaal verwaarloosd wordt in veel checklists met de plaatjes of geluid die niet direct relevant name het belang van structuurondersteu zijn voor het verhaal hebben echter een ning bij presentaties en de mogelijkheden tegen gesteld effect ze leiden af en versto die powerpoint daarvoor biedt1 ren zo het leerproces het is dus een kwes tie om het goede evenwicht te vinden tus sen informatieve tekstondersteuning en algemene adviezen visuele aantrekkelijkheid checklists programmawizards en voorzich sinds de introductie van powerpoint heb tige advieslijstjes in tijdschriften en op het ben communicatiespecialisten nieuwe ad internet kunnen ons daarbij ongetwijfeld hel viezen voor het gebruik van presentatiehulp pen in het eerste deel van deze bijdrage middelen opgesteld de checklists die we in zetten we een aantal van deze presentatie een aantal leermethodes artikelen en op het adviezen op een rijtje in het tweede deel internet hebben gevonden2 hebben we in figuur 1 samengevat en gerubriceerd figuur 1 adviezen voor powerpoint presentaties lay out 1 pas zo veel mogelijk de 7×7 regel van miller toe gebruik maximaal 7 woorden per regel en maximaal 7 regels per slide 2 gebruik een schreefloos lettertype arial helvetica univers schreefloze lettertypen zijn op grote afstand beter leesbaar dan schreefletter typen zoals times roman of garamond 3 kies minimaal een 22 puntsgrootte van lettertype voor lopende tekst ongeveer 40 punts voor titels 4 gebruik een helder contrast tussen achtergrond en tekst uit onderzoek komt geen duidelijke voorkeur voor bepaalde kleurencombina ties naar voren maar het is vooral belangrijk ervoor te zorgen dat er een helder contrast is tussen de voor en achtergrond hiervoor geldt de regel overdaad schaadt kies dus liever voor een consistent en sober kleurgebruik 5 wees consistent qua vorm binnen en tussen de slides zorg ervoor dat titels en tekst waar mogelijk dezelfde plaats grootte en kleur krijgen 6 probeer creatiever te zijn dan powerpoint powerpoint beschikt over enkele standaardontwerpen voor de opmaak van een diavoorstelling die niet allemaal voldoen aan kenmerken voor een goede pre sentatie soms is er weinig contrast tussen voor en achtergrond of is er juist een erg drukke en afleidende achtergrond wie origineel wil zijn bedenkt zelf een lay out al dan niet geinspireerd door een standaardontwerp 33e jaargang nummer 1 sept okt 2003 17 7 gebruik dimming om de aandacht van het publiek te sturen bij het opsommen van drie tekstdelen wordt alleen het tekstdeel waarover het op dat moment gaat in de normale kleur weergegeven de overige twee blok ken krijgen dan een iets lichtere kleur zodat de aandacht naar het meest zicht bare tekstblok gaat 8 gebruik voldoende witruimte tussen verschillende tekstblokken om rust in de presentatie te brengen 9 gebruik systeemeigen lettertypes bijvoorbeeld arial en symbolen let dus op met wingdings 10 zorg ervoor dat figuren en tabellen niet te complex zijn een goed uitgangspunt is dat je niet meer dan twee ideeen in een figuur of tabel weergeeft taalkundig 1 formuleer actief en beknopt 2 geef de voorkeur aan kernwoorden in plaats van aan volzinnen volzinnen nemen enerzijds veel ruimte in op het scherm en anderzijds nemen ze veel leestijd in beslag 3 zorg ervoor dat opsommingen inhoudelijk en grammaticaal parallel zijn 4 wees consistent in het gebruik van hoofdletters en interpunctie structuur inhoud 1 zet zeker de volgende onderdelen op een slide titel doelen en samenvatting 2 zet onderwerpen bij elkaar die bij elkaar horen 3 nummer je slides 4 verduidelijk de structuur van de presentatie zie paragraaf structurele houvas ten zorg ervoor dat de presentatie overzichtelijk blijft voor de toehoorders door bijvoorbeeld de opbouw van de presentatie te tonen met een structuurslide overgangsslide structuurbalk structuurlijn of een combinatie van die moge lijkheden op die manier kun je op verschillende manieren en op verschillende niveaus de structuur van je presentatie verduidelijken opbouw animatie 1 gebruik geen effecten ook hierbij geldt overdaad schaadt vermijd daarom het gebruik van vliegen de en wervelende elementen 2 gebruik geen geluid het geluid van een remmende auto bij iedere zin die komt binnenzigzaggen zorgt alleen maar voor irritatie bij de toehoorders van presentaties 3 gebruik een stapsgewijze opbouw om je slide niet te overladen laat verschillende onderwerpen die op een slide gepresenteerd worden een voor een op het scherm verschijnen als dat functioneel is 4 wees spaarzaam met overgangseffecten ook hier geldt weer het advies minder is meer gebruik je toch effecten bij de overgang tussen slides zorg er dan enerzijds voor dat het een sober effect is en anderzijds dat het steeds hetzelfde effect is sept okt 2003 nummer 1 33e jaargang 18 5 dim de verlichting in de zaal 6 eindig altijd met een lege pagina zodat je aan het einde van je presentatie niet onverhoopt op de desktop terecht komt een elegante oplossing hiervoor is een laatste slide in te voegen met daarop bijvoorbeeld contactgegevens of ver dere informatie techniek 1 controleer hoe de diavoorstelling er in het echt uitziet bij de projectie van de diavoorstelling veranderen de kleuren vaak iets van contrast controleer dus van tevoren hoe de presentatie geprojecteerd wordt vaak kun je kleine aanpassingen maken door de kleuren van de beamer iets anders in te stellen 2 bewerk gekopieerde illustraties controleer of illustraties uit andere programma s geschikt zijn om te projecte ren vaak zijn lijnen iets dunner en worden figuren vager als dat het geval is zul je ze eerst moeten bewerken 3 wees voorbereid op technische tegenslag belangrijke vragen die je moet stellen voordat je een presentatie geeft is er een computer en videoprojector aanwezig controleer dit ook ter plekke heeft de computer dezelfde versie van powerpoint en dezelfde lettertypes heeft de computer genoeg geheugen om de presentatie te tonen staat de schermbeveiliging uit altijd doen proefdraaien doorloop de diavoorstelling een keer in zijn geheel zijn er geen tekstblokken versprongen symbolen van betekenis veranderd transparanten mocht de techniek je onverhoopt toch in de steek laten zorg er dan voor dat je beschikt over transparanten of een papieren uitdraai van je presentatie 4 gebruik het toetsenbord om te bladeren zorg ervoor dat de presentatie in de schermvoorstelling wordt afgespeeld niets staat zo onprofessioneel als de presentatie in het werkblad te tonen om voor en achteruit te bewegen door de presentatie kun je gemakkelijk de pijltjes toetsen gebruiken en droog oefenen mag algemeen 1 houd contact met het publiek en praat niet met je presentatie scherm richt je aandacht zo veel mogelijk naar het publiek en hou oogcontact met de toehoorders wees je ervan bewust dat je powerpoint presentatie alleen maar een visuele ondersteuning van je verhaal is 2 maak een uitdraai voor het publiek een hand out is geschikt om aantekeningen te maken als samenvatting en gewoon als referentie 3 behandel niet meer dan 1 slide per minuut voor een presentatie van 20 minuten mag je dus maximaal 20 slides tonen hieronder vallen ook het titelblad de inhoudsopgave en de afsluitende voor meer informatie slide 4 controleer de spelling 33e jaargang nummer 1 sept okt 2003 19 heel wat van deze adviezen kunnen we adviezen en geeft aan dat visuele onder beschouwen als gezond verstandregels steuning ervoor zorgt dat de presentatie vaak lijkt het er ook sterk op dat de ene beter wordt onthouden boven dien blijkt dat auteur gewoon leentje buur speelt bij ande dia s die volgens de adviesliteratuur zijn ren trouwens veel onderzoek om de advie opgemaakt effectiever zijn dan dia s die niet zen verder te onderbouwen is er voorlopig aan de richtlijnen voldoen niet toch vinden we stilaan wat duidelijkere staan de dia s te vol dan fundamenten voor een goed gebruik van sli blijken toehoorders moei staan de dia s te vol deware zowel in de theorievorming als in te te hebben om ge dan blijken experimenteel onderzoek een recent artikel schreven en gesproken toehoorders moeite van blokzijl andeweg 2003 is daar een tekst met elkaar te com te hebben om mooi voorbeeld van hun onderzoeksvraag bineren een geruststel geschreven en was in hoeverre helpen tekstdia s toehoor lend resultaat gesproken tekst met ders bij mondelinge presentaties om de elkaar te boodschap beter te onthouden en te begrij ook onderzoek naar de combineren pen en wat is de invloed van de hoeveelheid waardering van power tekst per tekstdia daarbij in hun experiment point als presentatie vergeleken ze drie condities presentatie instrument bevestigt de zonder visuele ondersteuning presentatie meeste praktijkadviezen blokzijl naeff ondersteund met beknopt opgestelde tekst 2001 bijvoorbeeld hebben naar aanleiding dia s presentatie ondersteund met over van een onderzoek onder 69 studenten de volle tekstdia s het belangrijkste resultaat volgende waarderingslijstjes opgesteld uit hun onderzoek bevestigt de gangbare top drie van waarderingen top vijf van ergernissen bij powerpoint presentaties bij powerpoint presentaties 1 duidelijkheid 1 animatie effecten 2 goede opmaak en leesbaarheid 2 slechte opmaak en verkeerde 3 logische opbouw en overzichtelijke kleurencombinaties presentatie 3 geluidseffecten 4 dominante diavoorstelling 5 onhandige omgang van presentator met powerpoint bij de genoemde ergernissen worden veel contrast animaties en dergelijke maar dat typische powerpoint eigenschappen ge het element structuur nauwelijks aan bod noemd dit is een extra reden om voorzich komt niet dat er bij traditionele beeldpre tig te zijn met de mogelijkheden die sentaties geen structuurproblemen waren en powerpoint de gebruiker biedt opvallend in dat dit dus een volledig nieuw aspect is dat de adviezenlijstjes is dat je allerlei do s structuur een belangrijk pijnpunt is in presen don ts vindt over kleuren lettergrootte en taties bleek overigens al duidelijk uit de sept okt 2003 nummer 1 33e jaargang 20 enquete van andeweg e a 2000 hun sur de structuur van een presentatie kun je in vey onder duizend nederlandse ingenieurs drie niveaus verdelen de macro meso en leverde een lijstje op van waarderingen en microstructuur de macrostructuur geeft de ergernissen voor presentaties op de groot algemene structuur van de presentatie weer ste waardering was heldere structuur de vergelijkbaar met bijvoorbeeld een inhouds grootste ergernis onduidelijke structuur opgave van een boek of een webstructuur de mesostructuur verwijst naar de substruc bij powerpoint presentaties is dit structuur tuur en verduidelijkt de opbouw van een aspect zeker niet minder belangrijk gewor bepaald onderdeel van die hoofdstructuur den meestal wordt er gekozen voor een zoals een hoofdstuk in een boek in paragra continue beeldondersteuning en hierdoor fen uiteenvalt of een hoofdrubriek op de neemt ook het aantal slides behoorlijk toe in homepage van een website verder vertakt vergelijking met een klassieke presentatie op een dieper gelegen niveau de micro andeweg gaf in 1996 nog als vuistregel dat structuur betreft de indeling van de slide zelf je ongeveer 10 transparanten mocht gebrui wij presenteren in dit artikel een aantal tech ken voor een presentatie van een half uur nieken die structuurverduidelijkend kunnen nu krijgen luisteraars gemakkelijk 30 slides werken en spitsen ons daarbij hoofdzakelijk voorgeschoteld in dezelfde tijd toe op de eerste twee niveaus het lijkt dan ook voor de hand te liggen dat in de klassituatie kan de aandacht voor de die continue aanwezigheid van het beeld en structuur op verschillende manieren aan bod het grotere aantal slides bij de luisteraar komen de adviezen kunnen als een soort alleen nog maar een extra behoefte aan een checklist worden gebruikt bij de voorberei structureel visueel houvast creeert het pro ding en evaluatie van presentaties die visueel gramma biedt daar trouwens ook de moge ondersteund worden maar het is ook moge lijkheid toe in deze bijdrage willen we een lijk om het structuuraspect apart te themati aantal voorbeelden geven van manieren seren zo is het bijvoorbeeld mogelijk om waarop een spreker zijn publiek en ook leerlingen de opdracht te geven om websi zichzelf de lijn van het verhaal kan verduide tes te laten voorstellen in een korte presen lijken we richten ons daarbij voornamelijk tatie bij voorkeur een website die iets met op powerpoint presentaties maar de advie nederlands te maken heeft3 de leerlingen zen zijn in hoge mate ook bruikbaar voor kunnen dan de structuur van de website ver traditionele overheadprojectie talen in een structuur die geschikt is voor een mondelinge presentatie vervolgens werken ze de structuur uit in een tiental sli des op de computer of schetsen op papier structurele houvasten tijdens de presentatie hebben ze namelijk geen toegang tot de website zelf de naviga luisteraars kunnen maar een beperkte hoe tiebalken op de homepage van de site zie veelheid informatie in zich opnemen om het figuur 2 en eventueel de sitemap van de begrip van de presentatie te vergroten is het website kunnen een goede hulp zijn bij het daarom van belang de structuur visueel te structureren van de presentatie het doel ex pliciteren dit zorgt ervoor dat de informa van de opdracht is dat de leerlingen na de tie makkelijker in zijn context geplaatst presentatie een goed beeld hebben van de begrepen en onthouden kan worden inhoud de opbouw en het gebruik van de 33e jaargang nummer 1 sept okt 2003 21 site een dergelijke instructie dwingt leerlin ben voor de opbouw en de structuur van gen om in de eerste plaats aandacht te heb een presentatie figuur 2 homepage van hier eventueel sitemap navigatiebalk index classificatie in de onderstaande toelichting hebben we hand van die slide kan de spreker de struc voorbeelden van uitwerkingen voor een der tuur van zijn presentatie nader toelichten en gelijke opdracht verwerkt als illustratie van ervoor zorgen dat het verwachtingspatroon een aantal structuurprincipes de basis van van de toehoorders een duidelijke en con de presentatie is de website van de neder crete invulling krijgt dit is prettig om een landse taalunie algemeen beeld te krijgen van de presenta tie maar zeker als de structuur wat gecom structuurslides inlassen pliceerder is ben je misschien na een tijdje toch de lijn van het verhaal kwijt het is waarschijnlijk is de meest voorkomende daarom zeker aan te bevelen de algemene manier om de macrostructuur van een pre lijn van het verhaal ook in de rest van de sentatie toe te lichten het gebruik van een presentatie verder te expliciteren dat kan in zogenaamde structuurslide zie figuur 3 de mondelinge toelichting bij de overgang tussen delen maar ook op een visuele meestal wordt een dergelijke slide op het manier einde van de inleiding geplaatst aan de sept okt 2003 nummer 1 33e jaargang 22 figuur 3 voorbeeld van een structuurslide slidetitels gebruiken overgangsslides invoegen een vaak geformuleerd advies om de alge een andere mogelijkheid om de macrostruc mene structuur van een presentatie te ver tuur van een presentatie te verduidelijken is duidelijken is het toevoegen van een duide bij de overgang van het ene structurele lijke titel op elke slide de voorgestelde onderdeel naar het andere een overgangs opmaak in de automatische slide lay out slide te plaatsen door een dergelijke slide van powerpoint nodigt daar trouwens toe tussen te voegen creeer je duidelijk afge uit belangrijk daarbij is dat je die titel zo scheiden onderdelen in je presentatie zie consistent mogelijk formuleert en zorgt voor figuur 4 dit heeft als voordeel dat je even een goede overeenstemming met het indi een rustpunt schept voor jezelf en het catieve titellijstje van de structuurslide meer publiek het nadeel is wel dat je heel wat specifieke inhoudelijke informatie of onder extra slides moet laten zien als je veel ver verdelingen kunnen eventueel in een onder schillende onderdelen hebt bovendien of neventitel geformuleerd worden als een zorgt het alleen voor een bewustmaking van bepaald onderdeel uit de structuur uit meer het komende gedeelte van de presentatie slides bestaat vormen nummers direct na en biedt het geen houvast voor een volledig de titel soms een goede verduidelijking bij overzicht over de gehele presentatie voorbeeld literaire stromingen 1 lite raire stromingen 2 wie de nummering ook een slides nummeren vooruitwijzend karakter wil meegeven kan kiezen voor een technische nummering bij een minder expliciete manier om de struc voorbeeld literaire stromingen 1 2 lite tuur te markeren is het gebruik van auto raire stromingen 2 2 een dergelijke num matische slidenummers het nummeren mering geeft onmiddellijk aan dat dat deel van slides is zeker aan te bevelen maar op van de presentatie uit twee delen bestaat zichzelf staand geeft het maar een beperkte 33e jaargang nummer 1 sept okt 2003 23 figuur 4 voorbeeld van een overgangsslide structurele indicatie wat zegt het nummer structuurbalk toevoegen 10 is dit de helft van de presentatie of laat de spreker nog 30 slides zien ook hier een meer expliciete optie is het tonen van kan een dubbele technische nuxmmering al een structuurbalk aan de linkerkant van het een beetje extra hulp bieden 10 20 geeft scherm vergelijkbaar met het naviga bijvoorbeeld al aan dat er nog tien slides tieframe dat we op heel wat websites aan volgen en dat we wat de slides betreft treffen blokzijl naeff 2001 de meeste halfweg zitten mensen zijn ondertussen vrij vertrouwd met een dergelijke weblay out en zullen dan ook als de spreker vooraf een hand out heeft onmiddellijk de structurele functie van zo n uitgedeeld met een verkleinde weergave van balk herkennen in figuur 5 tonen we een de slidepresentatie biedt een slidenummer voorbeeld van zo n structuurbalk de luisteraar ook een makkelijk referentie punt om de geprojecteerde slide snel terug de structuurbalk kan worden opgenomen in te vinden op papier luisteraars verdelen de master van de presentatie en wordt dan hun aandacht immers over de projectie en automatisch gereproduceerd op elke slide de hand out en wie even een notitie wil voor een goed gebruik verdient het echter maken heeft er baat bij om zich snel te kun aanbeveling om het deel dat je op dat nen orienteren in de hand out om de draad moment behandelt grafisch te markeren van het verhaal niet te verliezen bij presen bijvoorbeeld door het label in het lijstje een taties waarbij hyperlinks gebruikt worden andere kleur te geven vet te zetten of er zijn paginanummers uiteraard nauwelijks een symbool aan toe te voegen hiervoor bruikbaar biedt powerpoint geen echte ondersteuning en dit vergt dus enige handenarbeid4 sept okt 2003 nummer 1 33e jaargang 24 figuur 5 voorbeeld van een structuurbalk structuurlijn opnemen sen door onderaan op je scherm een derge lijke voortschrijdende lijn in te voegen gebruik wie een dergelijke structuurkolom te opval je een subtielere manier om de structuur aan lend vindt of wie vreest hierdoor te veel ruim te geven zie figuur 6 de lijn staat op een te te verliezen op de slide kan er ook voor minder prominente plaats dan de structuur kiezen een structuurlijn op elke slide te plaat kolom en creeert een rustig beeld figuur 6 voorbeeld van een structuurlijn 33e jaargang nummer 1 sept okt 2003 25 een voordeel van deze techniek is dat je de alfabetisch en taalkundig de luisteraars structuurkolom eventueel nog kunt gebrui weten door de combinatie van structuurin ken om de mesostructuur weer te geven in dicaties op elk moment precies waar de figuur 7 zie je bijvoorbeeld een slide waar de spreker zit in zijn verhaal terwijl er meestal zoekmogelijkheden van de website be toch nog voldoende ruimte overblijft op de schre ven worden de zoekmogelijkheden rest van de slide voor meer inhoudelijke vallen uiteen in de categorieen trefwoord informatie figuur 7 voorbeeld van structuurlijn gecombineerd met structuurbalk tot slot de informatie beter te onthouden de voor gestelde structurele visualiseringen hebben in deze bijdrage hebben we kort een aantal bovendien het voordeel dat ze een presen algemene adviezen samengevat en hebben tatie consistenter en daardoor vaak ook we technieken gepresenteerd om in aantrekkelijker en efficienter maken kortom powerpoint presentaties structurele infor powerpoint is een krachtig instrument voor matie op te nemen dergelijke informatie presentaties mits je op een creatieve en vormt meestal een handige referentiebasis doordachte manier gebruik maakt van de voor de toehoorders en stelt hen in staat om meegeleverde tools en technieken luuk van waes marielle leyten universiteit antwerpen stadscampus faculteit toegepaste economische wetenschappen departement taal en communicatie prinsstraat 13 2000 antwerpen luuk vanwaes ua ac be marielle leyten ua ac be sept okt 2003 nummer 1 33e jaargang 26 noten 1 voor dit onderdeel hebben we gebruik gemaakt van een eerdere publicatie leyten van waes 2002 2 onze belangrijkste bronnen waren soms konden we het niet laten er enkele aan vullingen bij te geven blokzijl naeff 2001a b iupui edu webtrain tutorials effective visual aids files outline htm 3 9 2003 cscserver cc edu johnsonp csc602 pptchecklist htm 3 9 2003 geo unizh ch elearning vortrag powerpoint 3 9 2003 3 websites als of lenen zich hier zeer goed voor 4 hoe je een dergelijke presentatie technisch kunt opbouwen beschrijven we in een stappenplan dat je kunt raadplegen op de website zie colleges bibliografie andeweg b j de jong 1996 overheadsheets adviezen voor een transparante toespraak onze taal 1 p 24 26 andeweg b 2000 werken met presentatieprogramma s tovenaar of tovenaars leerling tekstblad 6 1 p 19 24 bartsch r a k m cohen 2003 effectiveness of powerpoint presentations in lectu res computers education 41 p 77 86 blokzijl w b andeweg 2003 de effectiviteit van tekstdia s bij presentaties in l van waes p cuvelier g jacobs i de ridder red studies in taalbeheersing vol 1 van gorcum blokzijl w r naeff 2001a het publiek kijkt zijn ogen kapot een onderzoek naar publiekswaarderingen voor powerpoint tekstblad 7 2 p 53 60 blokzijl w r naeff 2001b zoevende zinnen en vliegende vlakken adviezen voor powerpoint presentaties onze taal 12 p 346 348 leyten m l van waes 2002 de structuur van powerpointpresentaties de lijn van het verhaal zichtbaar maken tekstblad 8 4 p 55 59 33e jaargang nummer 1 sept okt 2003