De kunst van effectief strategie-onderwijs

boekbespreking hilde hacquebord de kunst van effectief strategie onderwijs een bespreking van peter bimmel training en transfer van leesstrategieen training in de moedertaal en transfer naar een vreemde taal een effectstudie bij leerlingen in het voortgezet onder wijs malmberg s hertogenbosch 1999 isbn 90 208 7818 2 1 inleiding vergroot strategietraining de leesvaardigheid van leerlingen over die kwestie dis cussieerde peter bimmel in het tijdschrift moer 1997 6 met onder anderen koen jaspaert van wie het standpunt is dat het in nederland zo sterk bepleite strategie on derwijs niets anders is dan het in een nieuw jasje gestoken grammatica onderwijs forumdiscussie 1997 bij het onderwijs in lees strategieen wordt immers de aan dacht van de leerling gericht op formele aspecten van taalgebruik zoals bij het tradi tionele grammatica onderwijs het formele taalsysteem centraal stond en dit is vol gens koen jaspaert een heilloze didactiek omdat leerlingen er niet taalvaardiger door worden strategie onderwijs is volgens hem gebaseerd op de verkeerde leertheoreti sche uitgangspunten namelijk dat explicitering leidt tot verwerving een voorspoedi ge taalvaardigheidsontwikkeling is volgens jaspaert gebaat bij een didactiek die ruimte geeft aan het ontdekkend leren en impliciete verwerving van taalregels en stra tegieen bijvoorbeeld door probleemgestuurd onderwijs waarbij de nadruk ligt op de inhoud peter bimmel neemt het andere standpunt in het expliciet onderwijzen van lees strategieen draagt bij tot een grotere lees vaardigheid van leerlingen want stra tegieen mits goed uitgevoerd helpen een leerling bij een complexe taak als bijvoor beeld tekstbegrip dat is ook het standpunt dat overeind is gebleven na uitvoerige literatuurstudie en dat aan zijn onlangs verschenen proefschrift ten grondslag ligt hoe moet het begrijpend leesonderwijs bij het schoolvak nederlands ingericht wor den om ertoe bij te dragen dat niet alleen de leesvaardigheid nederlands erop voor uitgaat maar ook de leesvaardigheid in de vreemde talen in deze vraagstelling liggen twee onderzoeksthema s besloten het ene vakdidactisch de inrichting van het leesonderwijs bij nederlands het andere vakoverschrijdend de transfer van leesvaardigheid geleerd bij het ene en toegepast bij het andere taalvak in dit geval het engels aan dit laatste ligt de veronderstelling ten grondslag dat lees vaardigheid tot op zekere hoogte overdraagbaar is van eerste taal tl naar tweede spiegel 16 1998 nr 3 63 69 taal t2 mits lezers in die tweede taal een zeker niveau van taalvaardigheid hebben bereikt het eerste thema is verbonden met de overtuiging dat door goed ingericht onderwijs veel verbeterd kan worden en dat het mogelijk moet zijn en dat het ook belangrijk is dat de leesvaardigheid van nederlandse leerlingen verbeterd wordt slechts terloops in de inleiding haalt bimmel de niet erg rooskleurige uitkomsten aan van diverse nationale en internationale rapporten over de leesvaardigheid van de nederlandse leerlingen daar valt nogal wat aan te verbeteren de gedrevenheid van de didacticus is door het hele boek te merken de didactische orientatie maakt voor mij althans het lezen ervan tot een plezier omdat het steeds duidelijk is wat het nut van het besprokene is ook de heldere beknopte stijl verraadt het talent van de didac ticus die we ten slotte ook nog zullen zien optreden in zijn eigen onderzoek maar daarover straks 2 overzicht en bespreking in het eerste hoofdstuk gaat bimmel in op theorieen van het leesproces en leesstrate gieen beknopt worden vier modellen van het leesproces besproken het oude mo del van gough 1972 waarin relatief veel accent wordt gelegd op de lineaire bottom up verwerking de lezer verwerkt eerst de kleinste eenheden van het schrift komt tot woordvorming en vervolgens tot de verwerking van grotere betekeniseenhe den vervolgens het bekende model van goodman 1967 en verwant daarmee dat van smith 1988 en westhoff 1981 waarin het accent juist sterk wordt gelegd bij de top down verwerking door de betekenisgerichte en voorspellende lezer vervol gens worden de interactieve modellen van rumelhart stanovich en kintsch en van dijk gepresenteerd die elk wel een wat uitvoeriger bespreking hadden verdiend zonder uitvoerige vergelijkende analyse van deze modellen concludeert bimmel p 12 dat ze bij alle verschillen gemeen hebben dat ze ruimte laten voor de lezer die betekenis construeert en sturing geeft aan zijn eigen leesproces volgens hem zijn alle vier modellen interactief te noemen zij het dat ze verschillende accenten leggen op de invloed van top down dan wel bottom up processen bimmel brengt met na druk naar voren dat in alle modellen de lezer sturing geeft aan zijn eigen leesproces en dat dat betekent dat er een mentale instantie moet zijn die dit reguleert die doelen stelt plannen maakt en die bewuste keuzes maakt bij het proces van betekeniscon structie deze veronderstelling rechtvaardigt het belang van strategisch leesvaardig heidsonderwijs maak lezers bewust van hun leesproces en leer ze dat proces beter sturen dan verbetert de leesvaardigheid echter het feit dat goede lezers strategieen gebruiken en dat goede strategieen bewust kunnen worden ingezet wil nog niet zeg gen dat strategieen ook trainbaar zijn en zo dit het geval blijkt dat training effect heeft op de leesvaardigheid de onderwijsbaarheid van leesstrategieen is de titel van het volgende hoofdstuk waarin de vraagstelling besloten ligt eerst worden twee verschillende trainingsmet hoden besproken de uitlegmethode en de bewustmakingsmethode in de uitlegmet hode worden leesstrategieen aangeboden en voorgedaan waarna de leerlingen ermee 64 gaan oefenen en ze toepassen in de bewustmakingsmethode wordt in de traditie van vygotsky en gal perin bovendien nadruk gelegd op het zelf verbaliseren de didac tiek is meer procesgeorienteerd en gericht op reflectie een recente succesvolle uit werking van deze bewustmakingsmethode is die van palinscar en brown waarin leerlingen in kleine groepjes de betekenis van een leestekst construeren zonder dat bimmel een voorspelling doet over de waarde of effectiviteit van een van beide met hoden is het duidelijk dat zijn sympathie uitgaat naar de bewustmakingsmethode de uitlegmethode is oppervlakkiger biedt strategieen te veel aan als kunstjes volgens bimmel is de grondlegger van de bewustmakingsmethode in nederland gerard west hoff een van de promotores in het tweede deel van dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van het empi risch onderzoek naar de training van leesstrategieen lang niet alle studies komen met positieve resultaten tenminste niet in de zin dat de leesvaardigheid van door snee leerlingen verbetert trainingsstudies hebben met name positieve resultaten bereikt bij jonge lezers op de basisschool bij zwakke lezers en bij tweede taalle zers en dan betreffen de effecten lang niet altijd een grotere leesvaardigheid als we die zouden willen zien in een verbetering van de leesprestatie op standaardleestoet sen maar met name beheersing van de getrainde strategieen in zijn polemiek zijn dit natuurlijk gouden argumenten voor jaspaert de parallellie met het grammatica on derwijs dringt zich op aangezien de strategieen natuurlijk bedoeld waren om het lezen zelf te verbeteren en niet om als zodanig gekend te worden zijn deze uitkom sten toch niet heel optimistisch stemmend bimmel is zich hiervan bewust toch luidt de voorzichtige conclusie dat het mogelijk moet zijn leesstrategieen met succes aan te leren bij de doelgroep en dat we moeten hopen dat de leesvaardigheid dan ook verbe tert het is duidelijk dat als strategie onderwijs succesvol wil zijn dit slechts onder bepaalde onderwijscondities het geval zal zijn bij het ontwerpen van zijn onderzoek moet hier dus rekening mee worden gehouden het onderzoek beslaat twee experimentele studies in de eerste gaat het om een ver gelijking van de effecten van genoemde twee methoden van strategie onderwijs op de beheersing van leesstrategieen en op de leesvaardigheid in moedertaal nederlands en vreemde taal engels het design omvat twee experimentele condities de uitleg conditie met uitleg door het lesmateriaal en de leerkracht n 36 en de bewustma kingsconditie met reflectie in tweetallen n 35 daarnaast is er een controleconditie n 74 in beide methoden worden de volgende strategieen aangeboden koppen snellen voorkennis activeren en voorspellen van tekstinhoud op basis van uitstekende delen van de tekst bea voorspellen van de tekstinhoud op basis van begin en einde van alinea s sleutelfragmenten zoeken naar passages in de tekst die belangrijke informatie bij de hoofdgedachte bevatten gebruik maken van scharnierwoorden verbindingswoorden voegwoorden pro nominale adverbia 65 voorafgaand aan de training zijn voormetingen verricht strategiespecifieke toetsen om de mate van beheersing van de vier leesstrategieen vast te stellen lees vaardigheidstoetsen nederlands en engels en een woordenschattoets engels om de taalkennis te meten de daarop volgende vijf trainingssessies van elke tweeenhalf uur verzorgd door zes proefleiders waren gericht op het trainen van de vier lees strategieen en hun toepassing bij het begrijpend lezen van nederlandstalige teksten na de vijfde trainingssessie volgden de eerste nametingen strategiespecifieke toetsen en leesvaardigheidstoetsen nederlands en engels de leesvaardigheidstoets engels is afgenomen om een eventuele spontane transfer vast te stellen op de eerste nameting en volgden twee trainingssessies gericht op het bevorderen van transfer naar het engels door middel van het toepassen van de getrainde strategieen op engelstalige teksten het programma is afgesloten met een tweede nameting bij de experimentele leerlingen ditmaal op leesvaardigheid engels om na te gaan in hoeverre er sprake is van transfer als resultaat van de twee trainingssessies engels voor de eerste experimentele studie is een uitgebreid instrumentarium ontwikkeld er zijn meetinstrumenten voor elk van de vier strategieeen ontwikkeld in twee verschil lende versies en verschillend in voor en de nameting dat resulteert in 16 strategies pecifieke subtoetsen die afzonderlijk helaas bijna allemaal een matige cronbach s alfa rond de 60 tot geringe cronbach s alfa rond 40 of lager betrouwbaarheid ver tonen gemeten bij de controlegroep dit gegeven trekt een wissel op de analyse de keuze voor standaard leesvaardigheidstoetsen afkomstig uit cito mavo eind examens voor nederlands en engels is in dit opzicht gelukkiger het levert een be trouwbare set toetsen op 8 voor nederlands 12 voor engels de standaardleestoet sen die evenmin als de strategietoetsen parallelle toetsen zijn zijn volgens een draaiboekje allemaal op verschillende momenten bij alle leerlingen afgenomen op deze manier wordt het probleem van gebrek aan parallelliteit d w z de voor en na toetsen meten niet precies hetzelfde omzeild daarnaast zijn vragenlijsten afgeno men kennis omtrent lezen en leesvaardigheid attitude ten aanzien van o a lezen strategieen en de cursus en een leerstijlenvragenlijst al met al een enorme toetsbat terij de bijlagen bieden uitgebreide toetsvoorbeelden de data zijn geanalyseerd door middel van univariate covariantie analyses waarbij de voormeting telkens als covariaat is genomen aan de assumpties voor covariantie analyse wordt in deze stu die behoorlijk voldaan de resultaten van de statistische analyse vallen zonder meer tegen tenminste voor wie gehoopt had op een positief effect van een of beide experimentele condities geen van de afhankelijke variabelen behalve de subtoets scharnierwoorden 1 3 le vert een significant effect op in de nameting alleen op de kennisvragenlijst scoren de experimentele leerlingen in beide condities beter dan ervoor in tegenstelling tot de controleleerlingen maar er is geen enkele aanwijzing gevonden dat de experimentele leerlingen betere lezers zijn geworden noch in de zin van strategiebeheersing noch in termen van leesvaardigheid na de trainingen die vijf keer tweeenenhalf uur hebben geduurd bij dit gebrek aan resultaat kon natuurlijk ook niet worden nagegaan welke van de twee experimentele condities de uitleg dan wel de bewustmakingsmethode 66 beter was ook de metingen van attitude en leerstijlen leveren geen positief resultaat op dat in verband kan worden gebracht met het trainingsprogramma het siert bimmel dat hij het er niet bij laat zitten bij dit soort onderzoek spelen zoveel storende factoren buiten het op zich zorgvuldig opgezette design dat het de moeite waard is deze in kaart te brengen afgezien van de gebrekkige betrouwbaar heid van een deel van het meetinstrumentarium zijn er met gezond verstand een groot aantal te noemen die alle te maken hebben met de opzet en kwaliteit van de training en de leerlingen waren niet echt gemotiveerd voor de trainingen die op zaterdagoch tend werden gegeven de meesten deden mee omdat ze er wat geld mee verdienden niet omdat ze last hadden van een gebrekkige leesvaardigheid de trainingen duurden lang en werden als saai ervaren vijf bijeenkomsten zijn wellicht te weinig om het geleerde te doen beklijven de leerlingen is niet duidelijk gemaakt dat ze bij de toet sen geacht werden het geleerde toe te passen en de proefleiders hebben wellicht on voldoende het individuele proces kunnen begeleiden waardoor met name de bewust makingsmethode niet optimaal is uitgevoerd het is natuurlijk jammer dat dergelijke gezond verstand overwegingen niet eer der zijn gemaakt en dat niet van te voren gepoogd is de kwaliteit van de trainingen optimaal te laten zijn aan de andere kant in elke onderwijssetting spelen dergelijke factoren een grote rol aangezien een aanvankelijk doel van de studie was de inrich ting van het gewone onderwijs nederlands te verbeteren moeten we ons nu toch afvragen of dit bereikt wordt door het opnemen van leesstrategieen in het curriculum wat doet de gewone docent nederlands met doorsnee leerlingen die lang niet al tijd gemotiveerd zijn aan de hand van een methode die door de uitgever is voorzien van wat leesstrategieen in een situatie waar zeker geen ruimte is voor een individueel gericht bewustmakingsproces in de tweede experimentele studie die bimmel opzet wordt de training zelf geopti maliseerd en het design enigszins aangepast de leerlingen worden nu op school tij dens de lessen nederlands en engels in vijftien bijeenkomsten van een lesuur ge traind in tweetallen en ze gaan nu voor een cijfer bimmel zelf treedt nu op als proefleider en beperkt zich tot de bewustmakingsmethode de training bevat nu twee nieuwe strategieen questioning en semantic mapping in plaats van koppen snel len en bea alleen de meest betrouwbaar gebleken strategietoetsen worden in voor en nameting afgenomen en voor een deel samengenomen en aan het eind van de trai ning werden meerkeuzetoetsen hardopdenkend uitgevoerd waarbij de trainer feed back verschafte het gaat in deze tweede studie nu om de vraag of in zo optimaal mogelijke omstandigheden met de beste docent die als onderzoeker natuurlijk heel gemotiveerd is resultaat te bereiken er resultaat bereikt kan worden met een training in leesstrategieen wetenschappelijk gezien betekent deze nieuwe opzet enerzijds winst ook door de verbetering van de betrouwbaarheid van de metingen aan de an dere kant verlies doordat de resultaten mogelijk geforceerd werden door de interven tie van de proefleider onderzoeker en de resultaten zijn verbeterd zij het niet op zienbarend op vijf van de twaalf afhankelijke variabelen wordt in de nameting bij covariatie analyse met de voormeting als covariaat een significant effect gevonden ten gunste van de exerimentgroep de getrainde leerlingen doen het beter op drie van 67 de vier strategietoetsen niet op die voor questioning die overigens ook een heel ma tige betrouwbaarheid heeft en op de standaardleestoets voor nederlands maar niet die voor engels in de bespreking van dit proefschrift is vooral ingegaan op de leesstrategietraining bij nederlands en het effect daarvan op de beheersing van strategieen en op de leesvaar digheid nederlands effecten op de leesvaardigheid engels zijn niet gevonden maar de vraag van transfer is in de loop van het proefschrift dat gezien kan worden als een zoektocht ook wat op de achtergrond geraakt in de theoretische hoofdstukken wordt weliswaar ingegaan op dit aspect maar ook hier bungelt het er wat bij de oor spronkelijke vraagstelling was te omvangrijk en een toespitsing bleek in de loop van het ongetwijfeld moeizame onderzoeksproces noodzakelijk hoewel de transferkwes tie steeds is meegenomen is het duidelijk dat deze op de achtergrond is geraakt hoe belangwekkend ook bij de vraag naar transfer van leesvaardigheid van de ene naar de andere taal komt veel meer kijken zowel theoretisch als design technisch er was onvoldoende zicht op de beheersing van zowel de eerste als tweede taalvaardig heid van de leerlingen op het leesproces in een tweede taal en er was onvoldoende ruimte in de trainingen om aandacht te schenken aan de transfer dit kan jammer ge vonden worden maar aan de andere kant was de opzet te pretentieus achteraf gezien was een inperking op voorhand beter geweest 3 implicaties voor het onderwijs welke implicaties hebben de resultaten van dit proefschrift voor de onderwijsprak tijk bimmel gaat hier zelf ten slotte kort op in volgens hem zou het onderwijs ne derlands verrijkt worden met een leesstrategietraining volgens de bewustmakingsmet hode leerlingen moeten niet alleen leesstrategieen kennen en kunnen toepassen ze moeten zich ook bewust zijn van hun eigen strategiegebruik en ze moeten strategieen kunnen kiezen die passen bij hun leerstijl en bij de leestaak als werkzame bestand delen uit de tweede studie worden dan een aantal werk en oefenvormen genoemd die gericht zijn op grotere bewustwording zoals bijvoorbeeld samenwerkend leren hard opdenkend uitvoeren van leestaken leerlingen van verschillende leeftijd en ni veau bij elkaar plaatsen etc daarnaast wijst bimmel op de grote rol van de docent wellicht het grootste werkende bestanddeel interagerend met genoemde werk en oefenvormen en de factor motivatie van de leerlingen van de tweede studie hij schrijft p 159 we mogen daaruit met enige voorzichtigheid afleiden dat leerprocessen gericht op strategietraining en wellicht meer algemene processen die ge richt zijn op leren ieren niet met lesmateriaal alleen gestuurd kunnen wor den dit kan verstrekkende consequenties hebben voor de onderwijspraktijk van het studiehuis in de vernieuwde tweede fase van het voortgezet onder wijs wanneer we erop uit zijn de zelfstandigheid van leerlingen te vergroten is een superviserende begeleidende leerkracht onmisbaar 68 haar sic taak bestaat uit bewustmaking bij de leerlingen uit te lokken en positieve feedback te geven het werken in tweetallen of in kleine groepjes kan de weg vrij maken voor dergelijke intensieve vormen van be geleiding tegelijkertijd zijn zulke groeperingsvormen ook noodzakelijk om tegemoet te komen aan individuele verschillen tussen leerlingen met betrek king tot leerbehoeftes en werktempo met dit citaat wordt de bevlogenheid van de didacticus bimmel treffend geillustreerd het maakt ook duidelijk dat de didactische vernieuwing die hij na zou willen streven veel verder gaat dan het leesvaardigheidsonderwijs bij nederlands en de moderne vreemde talen toepassing van genoemde bestanddelen zou effectief kunnen zijn bij het onderwijs in alle vakken en niet alleen in de tweede fase sterker nog wanneer de didactische vernieuwing zich zou beperken tot dat ene aspect leesstrategie onder wijs bij nederlands zou het effect wel eens veel geringer kunnen zijn dan wanneer onderwijsbreed gewerkt zou worden op de manier die bimmel voorstaat het leeson derwijs leent zich overigens uitstekend voor zo n schoolbrede aanpak denk aan het vakonderwijs waar voortdurend leestaken worden gesteld als alle docenten zich be wust zijn van de strategische aspecten van de leestaken die ze stellen en interactie ve werkvormen hanteren waarin ook aandacht is voor de leestaak en aanpak daar van dan is het effect waarschijnlijk veel groter dan wanneer dit in een aparte trai ning aan bod komt transfer wordt dan ook in een wat breder perspectief geplaatst dit bredere perspectief dat tegenwoordig taalbeleid wordt genoemd wordt in dit proefschrift niet geschetst maar de theorie het onderzoek en de didactische implica ties die bimmel bespreekt sluiten goed aan bij deze vorm van onderwijsvernieuwing bibliografie forumdiscussie 1997 uitgesproken taakgericht forumdiscussie met cor aarnout se peter bimmel en koen jaspaert moer 6 378 385 goodman k s 1967 reading the psycholinguistic guessing game journal of the reading specialist 6 126 135 gough p b 1972 one second of reading in j f kavanagh i g mattingly eds language by ear and by eye cambridge ma mit press smith f 1988 understanding reading a psycholinguistic analysis of reading and learning to read hillsdale nj lawrence erlbaum westhoff g 1981 voorspellend lezen een didactische benadering van de lees vaardigheidstraining in het moderne vreemdetalenonderwijs groningen wol ters noordhoff 69