Documenten
9 de laatste der mohikanen bij het einde van vonk frans daems e staan nu aan het eind van de veertigste en jammer genoeg laatste jaargang van vonk in 1969 werd de vereniging voor het onderwijs in het nederlands von in nederland opgericht op 3 november 1970 was het de beurt aan von belgie als tijdschrift kregen de leden van von belgie gewoon het nederlandse moer daarnaast verscheen van 1971 gedurende tien jaar een gestencild vlaams ledenblad von informatie dat ledenblad kreeg geleidelijk aan meer body en vanaf nummer 1 van de elfde jaargang 1981 werd het een heus tijdschrift onder de naam vonk met linda van der auwera als hoofdredacteur vanaf nummer 12 4 1982 tot vandaag heeft rita rymenans ononderbroken gefungeerd als hoofdredacteur ik wil hier graag een eresaluut brengen aan de mensen die in wisselende samenstel ling met grote inzet en bevlogenheid de redactie hebben gevoerd alle namen noe men is niet goed mogelijk maar ik noem toch graag de redactieleden die al twintig jaar of meer trouw op post zijn katrien de vlaemynck veerle geudens luc vercammen en luc wyns daarnaast maakte ook wisselend iemand van het cto in leuven deel uit van de redactie de voorbije tien jaar was dat koen van gorp heel bijzonder wil ik mijn waardering en die van velen uitspreken voor de grote verdien sten van hoofdredacteur rita rymenans de redactie schreef in het eerste nummer nieuwe stijl vonk 11 1 1981 wij vinden het vonk een erg goede naam voor wat we willen zijn niet een schijnwerper die alles helder maakt maar de aanzet waarmee de lezer kan starten en het zelf gaan doen die uitspraak is kenmerkend voor iets wat we in vonk altijd teruggevonden heb ben bescheidenheid van het tijdschrift en een appel aan de leraar lezer de beschei denheid had ongetwijfeld te maken met het feit dat de von en haar tijdschrift gedragen werden door leraren in het veld en niet de emanatie waren van een onder wijsoverheid inspectie onderwijskoepel universiteit wetenschappelijke vereni ging of vakbond gedreven door het vernieuwende gedachtegoed van eind jaren 60 begin jaren 70 van de 20ste eeuw wilden zij van onderaan van op de werkvloer het taalonderwijs verbeteren daarbij maakten zij wel dankbaar en kritisch gebruik van juli 2011 nummer 5 40e jaargang 10 de kennis die zij in de taalwetenschappelijke onderwijskundige en sociaalweten schappelijke wereld in vlaanderen nederland en internationaal konden vinden ze schreven over hun eigen ervaringen met nieuwe aanpakken ze ontwikkelden nieuwe praktijkkennis en ze probeerden nieuwe kennisontwikkelingen te verwerken en naar ons taalonderwijs te vertalen zo probeerden ze vonken te doen overslaan naar andere leraren en scholen en hen aan te sporen in de vernieuwingen mee te gaan wanneer ik de jongste dertig jaargangen overloop zie ik daarin een aantal themata klemtonen en opvattingen telkens weer terugkomen het volgende lijstje is daar voor illustratief maar zeker niet volledig expressie creativiteit drama literatuurbe schouwing jeugdliteratuur gedichten interview computers en ict internet spel ling werkwoordspelling theater taalleerproblemen dyslexie projectonderwijs beroepsonderwijs project algemene vakken pav leestechnieken leesstrategieen taalbeschouwing spraakkunst intercultureel onderwijs taalbeleid taalgericht vak onderwijs taakgericht taalonderwijs metacognitie en reflecteren schoolboekbe oordeling literaire competentie taaltoetsen gelijke onderwijskansen gok op enkele in mijn ogen karakteristieke zaken ga ik kort in visie op taal en taalonderwijs de von meende dat je maar aan het ontwikkelen en promoten van behoorlijk taal onderwijs kunt werken wanneer je daar een gedegen inhoudelijke basis voor hebt ze ontwikkelde daarom haar eigen ideologie een samenhangend geheel van inzichten opvattingen houdingen waarden en normen over samenleving taal onderwijs in en van het nederlands en onderwijs en vorming in ruimere zin ze formuleerde die ideologie in haar von visie vonk 12 4 1982 een ver korte en geactualiseerde versie verscheen in 1996 en in 2006 voor dat laatste zie von be documenten site vonvisie pdf invloed van die visie vinden we in tal rijke artikelen terug vernieuwingsgerichtheid de gedachte als zou het taal onderwijs vroeger beter zijn geweest vind je niet terug in vonk goed taalonderwijs vergt immers een continue zoektocht naar verbetering van het bestaande aanpassing en verandering omdat het bestaande nooit volmaakt is en omdat je telkens opnieuw rekening moet houden met nieuwe gegevenheden kennis en ontwikkelingen in samenleving onderwijsbeleid en onderwijs emancipatie wie veertig jaar geleden de woorden emancipatorisch onderwijs in de mond nam werd makkelijk verdacht van slinkse extreemlinkse nieuwlichterij de von en vonk gebruikten het woord emancipatorisch voor zover ik kan zien niet zo vaak maar ze onderstreepten wel de noodzaak van fundamentele gelijkberechtiging van alle lerenden en taalgebruikers ongeacht hun individuele sociale culturele of etnische achtergrond het recht op zelfontplooiing van alle lerenden het ontplooiingsrecht 40e jaargang nummer 5 juli 2011 11 van alle sociale groepen en hun cultuur of subcultuur en het belang van hun inscha keling in onze samenleving meer concreet betekende dit onder meer bijzondere aandacht voor de leerbehoeften en leermoeilijkheden van alle taalzwakkeren even goed autochtone als allochtone leerlingen het onderwijs in het nederlands als nt1 of nt2 levert hefbomen voor die emancipatie via zijn grote componenten taal vaardigheid taalbeschouwing en literatuur competentieleren de termen en het begrip competentieontwikkelend of competentiegericht leren en onderwijzen hebben in de onderwijsretoriek nog maar een goede tien jaar gele den hun intrede gedaan sommige onderwijskundigen wezen het bedrijfsleven of de pr wereld aan als bron voor het competentiedenken tegenstanders van het compe tentiedenken zoals onderwijskrant gebruikten die oorsprong als argument erte gen maar het zuivere competentiebegrip vinden we al in artikelen in veel vroegere jaargangen van vonk ook al kenden de auteurs toen de term zelf misschien nog niet daarbij hadden de auteurs in vonk hun competentieopvatting helemaal niet ontleend aan het bedrijfsleven of de pr wereld maar hing ze samen met het denken in termen van doelstellingen met betrekking tot leerinhouden kennis taal en com municatievaardigheid attitudes en strategisch handelen en leren strategisch handelen en leren onderwijs bestaat erin dat de wetende leraar de lege hoofden van de onwetende leerlingen vult dat is een oude onderwijsopvatting bekend als het transmissiemo del van meetaf aan is door de von daarentegen de gedachte gepropageerd dat alle leren plaatsvindt in het hoofd van de lerenden en dat dus alle onderwijs erop gericht moet zijn de lerende zelf actief dus te laten leren mede dankzij de input de werkvormen kortom de hele aanpak van de deskundige begeleidende en leidende leraar sinds een aantal jaren noemt men dat het constructiemodel om echt goed te kunnen leren moet een leerling actief en met een passende mate van zelfstandig heid betrokken zijn in het verwerken en verwerven van kennis informatie en vaardig heden en zo handelingsstrategieen verwerven die hij in nieuwe situaties kan inzet ten dat leren wordt nog versterkt door samenwerking tussen de leerlingen cooperatief leren de taalvaardigheidsmodi die bij nederlands geoefend worden spreken luisteren kijken lezen schrijven spelen een belangrijke rol in alle vakken en leergebieden het gaat met andere woorden om echte vakoverschrijdende vaar digheden functioneel voor het leren leren het verbaast dan ook niet dat in vonk heel wat wegbanende artikelen zijn verschenen rond de thematiek van het meer zelfstandig cooperatief en constructief leren anders evalueren als er bij nederlands iets is waarover altijd veel ontevredenheid heeft bestaan dan is het wel de traditionele correctie en beoordelingspraktijk de titel van het artikel van roger roger vonk 13 1 1983 was tekenend de rode balpen slaat weer toe enkele bedenkingen over opstelbeoordeling we moeten onderscheiden tus sen formatief en summatief beoordelen diagnostische en selectieve product en juli 2011 nummer 5 40e jaargang 12 procesevaluatie wanneer we onderwijs in deelvaardigheden alleen toelaten wan neer het geintegreerd is in het verwerven van totaalvaardigheden dan moet de eva luatie dat ook weerspiegelen bevragen van kennis is niet de manier om vaardigheid te evalueren niet alleen de leraar evalueert jezelf en anderen evalueren maakt ook deel uit van het leerproces van de leerling heel wat artikelen en een paar thema nummers vonk 34 1 en 34 2 2004 hebben pogingen ondernomen om uit te werken hoe we evalueren zo kunnen organiseren dat het ecologisch inhoudelijk en begripsmatig valide is betrouwbaar transparant eerlijk in overeenstemming met de beoogde gevolgen zulke evaluatie waarin ook de lerenden actief zijn wordt door onderwijskundigen tegenwoordig assessment of alternatieve evaluatie genoemd taal in de lengte vonk heeft zich altijd gericht tot kleuterleid st ers onderwijzers en leraren secun dair onderwijs en op de hele loopbaan van leerlingen van kleuterschool tot het eind van het secundair onderwijs een enkele keer kwam ook het hoger onderwijs in het vizier artikelen hadden natuurlijk vaak betrekking op een bepaalde fase daarin maar zo veel mogelijk toch in het perspectief van het voorafgaande en het volgende onderwijs oorspronkelijk sprak men daarbij over longitudinaal onderwijs sinds een aantal jaren spreken we nu over doorlopende leerlijnen taal in de breedte van bij de aanvang wou de von zich niet alleen op het vak nederlands richten maar ook op alle andere vakken en leergebieden want ook daarin wordt taal gebruikt en geleerd in dat verband sprak men over het latitudinaliteitsprincipe in vonk 18 1 1988 besprak rita rymenans het baanbrekende werk leerlingen taal en school de rol van taal in elke onderwijsleersituatie van maria van der aalsvoort en bart van der leeuw uit 1982 sindsdien heeft vonk geregeld aandacht besteed aan het onderwerp taal in de niet taalvakken wat geleidelijk verbreed is tot nederlands als instructietaal taalontwikkelend onderwijs taalgericht vakonderwijs en taal beleid vanaf 2001 was taalbeleid prominent aanwezig in heel wat nummers en zijn er hierover behalve geregeld losse artikels themanummers geweest vonk 31 1 en 31 2 2001 vonk 35 1 en 35 2 2005 en vonk 38 1 en 38 2 2008 die aandacht voor taal in alle onderwijs heeft doorgewerkt bij de inspectie van de vlaamse gemeenschap en in het beleid van de jongste twee vlaamse ministers van onderwijs frank vandenbroucke en pascal smet en de laatste jaren vooral ook in de scholen en de lerarenopleidingen het zal ook wel geen toeval zijn dat twee vonk getrouwen rita rymenans en koen van gorp samen met harry paus de auteurs waren van de taaluniepublicatie dertien doelen in een dozijn 2003 waarin de talige competenties van alle leraren beschreven worden taalunieversum org onderwijs taalcompetenties 40e jaargang nummer 5 juli 2011 13 taalvariatie in de beginjaren waren moedertaal en nederlands nog synoniem al snel is het besef gekomen dat er in het nederlands veel regionale en sociale variatie zit dat de moedertaal van de meerderheid van de leerlingen geen an is dat we in ons onder wijs tal van leerlingen hebben met een heel andere taal als moedertaal en dat de instructietaal een register is dat geen van de leerlingen van buiten naar school mee brengt standaardnederlands is een belangrijke focus in het onderwijs nederlands en beheersing daarvan draagt bij aan de emancipatie en cultuurparticipatie van alle leerlingen autochtone en allochtone maar taalvaardigheidsontwikkeling mag niet beperkt worden tot verwerving van de standaardtalige woordenschat uitspraak spelling en grammatica het taal onderwijs moet voortbouwen op de moedertaal competentie van de leerlingen en het moet inzicht brengen in de functionele en sociale waarde en waardering van taalvarieteiten toegankelijkheid de artikelen in vonk waren geschreven met als eerste doelpubliek leraren van alle onderwijsniveaus goed onderwijs wordt immers vooral gemaakt door de leerkrach ten en dus moeten taal stijl veronderstelde achtergrondkennis format en derge lijke op hen afgestemd zijn die publiekgerichtheid werd bevestigd in een project voorstel dat ik onlangs mocht beoordelen en dat vonk als model noemde voor zijn voorgenomen publieksversie een mooi voorbeeld van toegankelijke stijl is te vinden in de artikelen die verschijnen in het tijdschrift vonk de nodige aandacht gaat er naar helder taalgebruik een functionele lay out en leesondersteunende middelen bvb het opnemen van kernwoorden in de kantlijn niet eng vlaams de vlaamse von en vonk hadden de vlaamse samenleving en het vlaamse onderwijs als setting als sitz im leben en ze hielden alle onderwijsnetten te vriend maar ze hebben gelukkig ook altijd opengestaan voor de wereld buiten vlaanderen en belgie in het bijzonder was dat voor allerhande ontwikkelingen bij onze noorderburen in het onderwijs nederlands in onderzoeksinstellingen zoals de nederlandse universiteiten en in ondersteuningsinstellingen zoals slo of cito een niet onbelangrijk aantal artikelen is geleverd door nederlandse collega s en vonk werd ook in nederland gelezen ik wil ook onderstrepen dat de nederlandse taalunie sinds de tweede helft van de jaren 90 belangrijk als steun en kader is gebleken voor contacten en samenwerking met vele collega s in nederland en vlaanderen juli 2011 nummer 5 40e jaargang 14 een gelukkig vooruitzicht om af te sluiten in 2003 is het werkblad voor nederlandse didactiek van de universiteit antwerpen gestopt moer het tijdschrift van de nederlandse von is in 2005 na vijfendertig jaar ter ziele gegaan vonk was nog het enige tijdschrift dat specifiek op het onderwijs nederlands was gericht van moer kunnen de artikelen in pdf vorm nog online geraadpleegd worden vonmoer nl detz html ik ben blij te vernemen dat de digitale bibliotheek voor de nederlandse letteren dbnl org met een subsidie van de nederlandse taalunie bezig is de jaargangen van vonk te digitaliseren die goudmijn en tegelijk een stukje cultuurhistorisch erfgoed mag inderdaad niet ver loren gaan frans daems universiteit antwerpen frans daems ua ac be 40e jaargang nummer 5 juli 2011