De lat hoog voor vakonderwijs: taalbeleid in de klas via taalgerichte vakdidactiek.

307 de lat hoog voor vakonderwijs taalbeleid in de klas via taalgerichte vakdidactiek maaike hajer taalvaardigheid nederlands ontwikkelen onze leerlingen wel in de lessen neder lands het klinkt zo logisch maar is het ook waar denk maar eens aan de biologieleraar die bespreekt hoe een skelet bestaat uit beenderen die vastzitten aan botten verbonden met pezen waardoor een dier of mens kan bewegen een deel van de taal die hij gebruikt zal nieuw zijn voor de leerlingen dus tegelijk met vakinhouden ontwikkelen ze hun nederlands is het dan efficient een dergelijke taal binnen het vak nederlands aan te leren een retorische vraag taal en leren zijn immers binnen vakken onlosmakelijk met elkaar verbonden wanneer de taalverschillen in een klas echter groot zijn wordt het voor de vakleraar een hele uitdaging om ervoor te zorgen dat zijn taalgebruik goed aansluit op het taalniveau van de leerlingen zodat iedereen zich verder kan ontwikkelen in taal en vakkennis taalgericht vakonderwijs is een didactiek waarin taal en vakonderwijs worden geintegreerd n dit artikel1 bespreken we actief onderwijs met taalsteun worden toe de achtergronden en de gelicht ten slotte worden enkele praktische invulling van deze didactiek hulpmiddelen beschreven die bij de invoe die als onderdeel van een bre ring van taalgericht vak der schooltaalbeleid juist in de onderwijs gebruikt kun vakken taalontwikkeling bevor nen worden taalgericht dert in aanvulling op een gericht vakonderwijs is programma nederlands eerst gaan een didactiek we nader in op de verwevenheid van taal en waarin taal en leren en op het belang dat vakleraren hier taal en leren vakonderwijs oog voor krijgen vervolgens focussen we niet te scheiden worden op de functie van taalgericht vakonderwijs geintegreerd de lat hoog leggen voor vakonderwijs we veronderstellen dat daarna wordt taalgericht vakonderwijs de hersenen van leerlin ge schetst als onderdeel van een taalbeleid gen in ons onderwijs actief werken wanneer en komt de didactiek meer in detail aan we uitleg geven en hen laten luisteren wat bod de kenmerken van contextrijk inter zou het handig zijn in de hoofden van de juli 2011 nummer 5 40e jaargang 308 taalverschillen in jongeren te kunnen kij bijvoorbeeld niet hoe zij een en ander for de klas komen niet ken om te checken wat muleren veel klachten over taalniveaus zomaar aan het daar nu werkelijk ge komen dan ook pas naar voren naar aanlei licht beurt sluit die uitleg wel ding van proefwerken wanneer blijkt dat aan bij wat ze weten leerlingen de dingen maar moeizaam kun kennen ze de gebruikte nen formuleren zo gaven enkele vijftienja begrippen wel waar vallen de gaten taal rige leerlingen in de aardrijkskundeles de verschillen in de klas komen niet zomaar aan volgende antwoorden op de vraag wat is het licht wanneer leerlingen stil zijn hoor je irrigatie voorbeeld 1 wat is irrigatie 1 irrigatie kunstmatige water aanvoeren 2 kunstmatige water aanvullen 3 irrigatie kunstmatige meren aanvullen 4 irrigatie is kunstmatige wateraanvoer 5 kunstmatig water toevoegen 6 de kunstmatige water dat word aangelegd 7 op een kunstmatige manier water aanvullen 8 kunstmatige aanvoer van water naar land 9 watervoorraad 10 watervervoering naar waar niet water ligt bijv die watersproeiers 11 het schoonmaken van water 12 kunstmatige meren waar met rivierwater toevoegen uit hajer 1996 ook besproken in hajer meestringa 2004 p 27 ten eerste is het de vraag of deze toetsvorm drukken waar het om gaat maar zowel nu wel inzicht geeft in verworven kennis inhoudelijk als qua taal is er nog veel op aan maar blijft de vraag welk antwoord nu toont te merken kortom om deze antwoorden te dat een leerling de werking van irrigatie kunnen corrigeren en beoordelen zou de heeft begrepen de antwoorden echoen for leraar in de lessenreeks gericht naar ontwik muleringen uit de les of het lesboek maar keling en verfijning van het taalgebruik zijn geen van alle correct of foutloos er is moeten toewerken hij zou in plaats van op ook verwarring met andere begrippen het eind van een lessenreeks al tijdens de na melijk de kunstmatig aangelegde spaar lessen moeten volgen wat leerlingen aan bekkens eigenlijk geeft antwoord 10 als taalvaardigheid rond de nieuwe lesstof ont enige weer dat een leerling probeert uit te wikkelen 40e jaargang nummer 5 juli 2011 309 laten we eens kijken naar een voorbeeld gen het doekje neemt het water op of enkele leerlingen in de basisschool zijn bezig misschien zelfs het doekje absor beert het met proefjes rond het thema water al pra water door vervolgens andere leerzame tend verwoorden ze wat ze hebben zien taken aan te bieden kan dit verschijnsel gebeuren en de leerkracht laat hen een ver absorptie van vloeistoffen door textiel slagje schrijven een kind schrijft als je met inhoudelijk worden uitgediept terwijl tegelijk een doekje over water gaat dan is alles de benodigde taal ontwikkeld wordt wat weg deze uiting zou je kunnen beoordelen gebeurt er bijvoorbeeld bij een spons en een als rammelend incorrect gebruik van het plasje melk vergelijk eens hoe verschillende nederlands maar kijkend naar de betekenis soorten textiel deze vloeistoffen opnemen die dit kind hiermee probeert uit te drukken absorberen uitein delijk kan het thema wor kun je ook een ander oordeel vellen het kind den afgesloten met een verslag of toets tracht in eigen woorden weer te geven wat waarin de leerlingen daadwerkelijk de vaktaal het heeft zien gebeuren en dat is een blijk absorberen gaan gebruiken daar is dan van leren om nu te komen tot een mooiere gericht naar toegewerkt door de leerkracht omschrijving moet de leerkracht in actie al kijkend onderzoekend pratend en schrij komen bijvoorbeeld door al pratend over het vend dergelijk onderwijs duiden we aan met proefje een nieuwe formulering in te bren de volgende term taalgerichte vakdidactiek vakonderwijs waarin expliciete vakdoelen en taaldoelen zijn benoemd waaraan gewerkt wordt via een contextrijke didac tiek vol interactie en met taalsteun hajer meestringa 2004 verder in dit artikel zullen we de kenmerken leerlingen moeite hebben met het vereiste context interactie en taalsteun nader toe taalniveau van hun vak zullen ze eigen op lichten maar eerst gaan we in op de vraag lossingen zoeken om de leerstof wel door te waarom deze didactiek nu van bijzonder kunnen werken de strategieen die ze daar belang is in klassen met veel taalverschillen bij volgen zijn inmiddels door de aanwezigheid van bijvoorbeeld twee in verschillende studies taalgericht detaalsprekers of grote dialectale variatie beschreven hajer 1996 vakonderwijs is den brok e a 2004 een manier om de een impressie kwaliteit van vakonderwijs hoog de lat hoog voor vak onderwijs natuurkundeleraar peter te houden niet vanzelfsprekend merkt dat de teksten van zijn boek voor het derde taalgericht vakonderwijs is een manier om jaar secundair onderwijs behoorlijk pittig de kwaliteit van vakonderwijs hoog te zijn er komen veel vragen over moeilijke houden wanneer leraren merken dat hun woorden waardoor hij veel tijd kwijtraakt juli 2011 nummer 5 40e jaargang 310 aan het uitleggen van de tekst ook bij het de hoofdzaken dicteert hij dan in korte begeleid zelfstandig leren bzl loopt hij aan samenvattende tekstjes bij de zelfwerk tegen die taalfactor de leerlingen begrijpen zaamheidsopdrachten selecteert hij de een de instructies niet zelfstandig waardoor hij voudigste enkele lastigere opdrachten veel aandacht moet besteden aan het steeds schrapt hij op deze manier kunnen de leer weer uitleggen van de instructies voordat de lingen gericht luisteren in zijn les aanteke jongeren zelf aan de slag kunnen met de ningen maken en die gebruiken bij het leren opdrachten als oplossing kiest hij ervoor voor het proefwerk voor peter lijkt dat een om zelf in meer alledaagse bewoordingen goede oplossing maar wat levert dit voor de de leerstof uit te leggen zodat de lastige leerlingen op vaktaal uit het boek minder cruciaal wordt lastige teksten overslaan leerlingen krijgen minder taal of inkorten aanbod teksten zijn niet meer a toegankelijk als bron om uit te leren lastige teksten in eigen leerlingen horen minder vak taal a woor den uitleggen leerlingen minder zelfstandig leerlingen leren minder actief laten werken meer klassikaal a praten en schrijven niet actief lesgeven rond de leerstof eigenlijk is de strategie van peter samen te peter is geen verzonnen figuur zijn stra vatten als schooltaal vermijden en versim tegieen worden vaak gevolgd door leraren pelen uiteindelijk blijkt dat ook bij zijn die zelf een oplossing voor het complexe taal proefwerken hij stelt losse feitenvraagjes en gebruik in hun vakles zoeken zij komen in laat leerlingen niet meer gegevens in grotere een neerwaartse spiraal terecht waarbij de verbanden plaatsen ze hoeven niet meer te leerlingen op termijn niet gebaat zijn dit redeneren te vergelijken te argumenteren geeft aan dat aandacht voor taal rechtstreeks dat leidt dan tot opvallende resultaten leer te maken heeft met de kwaliteit van het vak lingen kunnen wel definities reproduceren onderwijs en het te behalen niveau het zou van begrippen zoals geleiding stroming daarom ook een kernthema in de school en straling van warmte maar ze niet van moeten zijn zonder expliciete aandacht voor concrete voorbeelden uit het dagelijks leven de rol van taal bij het leren en onderwijzen voorzien ze hebben een oppervlakkig soort kunnen zich binnen de school ongemerkt kennis ontwikkeld de voorbeeldantwoor processen van niveauverlaging voordoen we den op de vraag wat is irrigatie hierboven komen straks terug op de vraag hoe een zijn ook in dit licht te bezien schoolleiding hier tijdig aandacht aan kan geven maar ter verheldering van een alter natieve benadering zullen we nu eerst de taalgerichte vakdidactiek nader toelichten 40e jaargang nummer 5 juli 2011 311 de herkomst van taalgericht en impliciet krijgen ze daarmee een rijk taal vakonderwijs onderwijs aangeboden soms zal wel expli ciete aan dacht voor taalvormen en het inoe de herkomst van taalgericht vakonderwijs fenen daarvan gewenst zijn maar de inhoud ligt in een moderne benadering van taal is het startpunt onderwijs de content based approach of de inhoudgerichte benadering zie brinton dit principe voor taalonderwijs ligt ten e a 2004 het idee daarachter is dat je grondslag aan het groeiende tweetalig taalonderwijs niet alleen kunt vormgeven in onderwijs ook wel clil genoemd content expliciete taallessen waar leerlingen de and language integrated learning een structuren van die taal bestuderen en inoe term die gereserveerd lijkt voor onderwijs in fenen of communicatieve functies onder de moderne vreemde talen wanneer we on knie leren krijgen zoals jezelf voorstellen of derwijzen via het nederlands als instruc je verontschuldigen het uitgangspunt van tietaal bij allerlei vak en vormingsgebieden de inhoudgerichte benadering is dat de is gebruik te maken van ditzelfde didacti betekeniscomponent van taal een geschikte sche en theoretisch onderbouwde principe ingang is voor taalonderwijs kortom via een gerichte didactiek zijn de bovengenoemde condities voor taalverwer om tot taalverwerving te komen daarover ving ook te creeren binnen vaklessen waar bestaat in taalverwervingstheorie consensus om zouden we daar in zovele uren per week moeten drie condities gerealiseerd zijn de kansen voor taalontwikkeling laten lig een voldoende rijk begrijpelijk taalaan gen terwijl aandacht voor taal tegelijk ook bod cruciaal is voor de kwali gelegenheid tot taalproductie praten teit van het vakonderwijs en schrijven rond de nieuwe begrippen zelf soms zal wel feedback op die productie waaruit leer expliciete ders kunnen afleiden of hun uiting aandacht voor begrepen en correct is dan wel bijge taalvormen en het steld moet worden taalgericht inoefenen daarvan vakonderwijs op gewenst zijn maar dat geldt in natuurlijke settings van taalver hoofdlijnen de inhoud is het werving buiten de school wanneer je op startpunt een studiereis in engeland bijvoorbeeld wilt in nederland is sinds het weten hoe het schoolsysteem daar georga eind van de jaren 90 ge niseerd is zul je veel specifiek engels leren richt gewerkt aan een zonder dat dat je hoofddoel is ook binnen didactiek die binnen vakonderwijs taalont een schoolse context zijn deze condities wikkeling zou integreren gebruikmakend voor natuurlijke ongestuurde taalontwikke van internationale voorbeelden o m ecche ling aanwezig en zou je ook zonder expli varia e a 2004 daarbij zijn in de loop ciete taalles een deel van je taaldoelstellin der jaren vele adviezen geformuleerd ze gen kunnen verwezenlijken zo kun je va rieerden van het organiseren van meer leerlingen aanspreken op voor hen belang groepswerk tot het aanleren van leesstrate rijke en relevante thema s wat hun taalont gieen het werden op den duur te lange wikkeling zou meetrekken ze lezen luiste lijstjes waardoor je als leraar geen houvast ren kijken praten schrijven over die thema s meer hebt daarom heb ik de adviezen in juli 2011 nummer 5 40e jaargang 312 drie vuistregels trachten te vatten zorg voor wel eens kunnen vervallen tot het opleu context interactie en taalsteun drie princi ken en verlevendigen van lessen maar zon pes die je gemakkelijk kunt onthouden en der het oogmerk leerlingen zich vakleerstof waarbij je kunt bekijken hoe ze bij bepaalde talig eigen te laten maken thema s in bepaalde klassen en vakken het best gerealiseerd kunnen worden wat bij het voorbeeld uit de inleiding kunnen we wordt daar nu onder verstaan ik zal de drie dat verhelderen de biologieleraar bespreekt begrippen bespreken en ter illustratie steeds het bewegingsapparaat van de mens tege in kadertjes opnemen welk observeerbaar lijk met het leren kijken naar een organisme gedrag van leraren daarbij aansluit die illus en het nadenken over beweging en stevig traties zijn afkomstig uit de kijkwijzer voor heid komt er veel nederlands langs zowel taalgericht vakonderwijs van eerde e a vaktaal skelet pezen aanhechtingspunt 2007 als algemene schooltaal verbinden verbonden onderdelen functies en alle deze drie didactische principes wijzen een daagse woorden passeren de revue de weg en zijn geen doel op zich het gaat er belangrijkste vaktaalbegrippen hebben lera immers om dat we via aandacht voor taal ren meestal wel in het vizier als woorden kwalitatief hoogwaardig vakonderwijs reali waaraan ze aandacht moeten besteden in seren in een klas waarin veel taalverschillen taalgericht vakonderwijs is het belangrijk die bestaan daarom is het startpunt van taalge doelen ook in andere opzichten talig te richt vakonderwijs het expliciteren van de benoemen via redene ringen verbanden taalaspecten van het vakonderwijs zonder tussen begrippen en uit te voeren taaltaken dat houvast en richtpunt zou de didactiek voorbeeld 2 algemene schooltaal in een les biologie redeneringen als een pees afscheurt wanneer de biceps samentrekt een antagonist functioneert verbanden tussen begrippen zijn onderdelen van het bewegingsapparaat bestaat uit taaltaken informatie uit de leestekst in schema zetten en dat schema mondeling toelichten een mondelinge presentatie geven over de werking van op schrift beschrijven hoe 40e jaargang nummer 5 juli 2011 313 wie zijn taaldoelen helder heeft zal tijdens keuzes kunnen maken in benodigde inter de lessenreeks gerichter observeren hoe venties en steun een voorbeeld uit de eco leerlingen formuleren en hun struikelblok nomieles ken ontdekken en daardoor gemakkelijker voorbeeld 3 betekenisvol boekhouden op de meergronden na een proefproject in een derde klas handel administratie werken nu alle derde klassen van deze school in almere gedurende twee maanden aan een jaarverslag van een eigen zelfbedacht bedrijf ze doen dit in vaste groepjes van vier leerlingen met een duidelijke taakverdeling de lerares nederlands ondersteunt de collega praktijkvakken bij de talige aspecten ze observeert de leerlingen tijdens hun werkoverleg leert ze notulen te maken en oefent met hen de mondelinge slotpresentatie de leraar economie behandelt in deze periode de kernbegrippen van een jaarverslag aan de hand van de ver schillende soorten bedrijfjes in de klas de opdracht is opgenomen in het programma van toetsing en afronding de directie faciliteert en stimuleert deze manier van leren en werken die nu ook verbreed wordt naar andere afdelingen van de school contextrijk de stof in context plaatsen kan door ze te relateren aan wat leerlingen al weten uit nieuwe leerstof overbrengen als losse schoolse of alledaagse ervaringen visuali be grippen heeft weinig met leren te maken seer laat stof in schema s zetten gebruik nieuwe stof moet natuurlijk gaan leven in video s of dvd s hanteer andere tekstsoorten context geplaatst worden verankerd raken dan de schoolboeken zoals folders uit de in de kennis die eerder is verworven onder apotheek of lokale informatiebladen con context verstaan we het verband waarin texten kun nen situaties uit het dagelijks nieuwe stof geplaatst wordt door aankno leven zijn maar evenzeer verwijzen naar eer pingspunten aan te reiken of door leerlingen der op school behandelde stof contexten zelf verbanden te laten leggen met hun geven be tekenis aan het leerproces de leer referentiekader en eerdere ervaringen over ling kan zich een beeld vormen van de situ het leren van nieuwe begrippen is al veel atie waarin vakinhouden worden aangebo geschreven wat hier alleen kort samengevat den het is nodig de context te verkennen kan worden nieuwe begrippen moeten want niet iedereen kent de gebruikte con aan haken bij wat een leerling al weet bij texten daarnaast is het van belang dat de eerder opgebouwde voorkennis het lastige leraar de talige aspecten van de context toe in een talig heterogene klas kan zijn te ach gankelijk maakt voor de leerlingen zowel terhalen of het begrip ontbreekt of alleen het schriftelijke taalaanbod in boeken en het woord het label om dat in het neder proefwerken als het mondelinge taalaan lands te benoe men bod wat de leraar zegt juli 2011 nummer 5 40e jaargang 314 aspecten van contextrijk werken hoe ga je er mee om context creeer een herkenbaar kader voor nieuwe lesstof geef voorbeelden vraag voorbeelden nodig leerlingen uit context aan te brengen kernbegrippen expliciteer de kernbegrippen schrijf de kernbegrippen op het bord laat de kernbegrippen opschrijven vraag verwoording van de kernbegrippen leg relaties tussen kernbegrippen uit stimuleer de betekenisonderhandeling over kernbegrippen denkprocessen toon werk denkwijze hardop denken geef uitleg over werk denkwijze vraag naar werk denkwijze stimuleer de verwoording van oplossingen of uitleg van antwoorden stimuleer vakinhoudelijke vragen vakdoelen formuleer expliciet de vakinhoudelijke doelen aan het begin van de les evalueer de vakinhoudelijke doelen aan het eind van de les vat de geleerde vakinhouden samen vol interactie functie door het gesprek op gang te bren gen en te begeleiden en door te reageren leren is een interactief proces kennis komt op de inbreng van leerlingen verder kunnen tot stand doordat je er met anderen over leerlingen veel taal leren door in groepjes of praat het actief gebruiken van de taal sti in duo s samen te werken en te praten over muleert de taalontwikkeling daarom moe de leerstof organiseer interactie door te ten leerlingen in de klas de gelegenheid krij bedenken waar en hoe over de kernstof met gen tot talige inbreng tot zowel mondelinge de leerlingen gesproken wordt in de hele als schriftelijke taalproductie leerlingen klas waar je ze op elkaar kunt laten reage moeten kunnen praten en schrijven in de ren en onduidelijkheden uitleggen of geef les de leraar heeft hierbij een stimulerende opdrachten tot samenwerkend leren waarin 40e jaargang nummer 5 juli 2011 315 iedereen meepraat laat presentaties hou ook zelf te laten verwoorden wat het pro den als eindtaak ga bewust om met de indi bleem is viduele gesprekjes met leerlingen om hen aspecten van interactief werken hoe ga je er mee om vragen stellen stel verschillende soorten vragen beschrijvend ordenend verklarend evaluerend stel open vragen stel echte vragen vraag door bevorder dat leerlingen elkaar vragen stellen antwoorden genereren speel vragen en antwoorden door verdeel beurten geef de leerlingen denktijd luister met aandacht instructie geven voor opdrachten leg doelen uit geef aan wat leerlingen moeten doen bij een taak geef aan hoe leerlingen de taak moeten uitvoeren begeleiding voorzien tijdens de uitvoering van opdrachten geef leerlingen tijd om op gang te komen vraag naar voortgang nodig uit tot vragen stellen bied ondersteuning aan bewaak tijd en organisatie opdrachten nabespreken koppel terug naar de doelen evalueer het proces inventariseer uitkomsten juli 2011 nummer 5 40e jaargang 316 met taalsteun steun bij het zelf praten en schrijven en soms steun in de vorm van taallesjes zoals taalsteun blijkt het lastigste van de drie taaloefeningen bij nieuwe formuleringen in kernprincipes ik versta eronder hulp bij het vaktaal activeer leerlingen bijvoorbeeld bij begrijpen en zelf produceren van nieuwe het begrijpen van moeilijke woorden en tek taal in het vak taalsteun kan op diverse sten geef opstapjes bij schrijfopdrachten manieren geboden worden onder meer door bijvoorbeeld beginzinnen van alinea s door een overzicht te geven van de struc te geven ook gerichte aanwijzingen over tuur en inhoud van de les zodat leerlingen hoe iets beter geformuleerd kan worden gerichter luisteren en meepraten maar ook zijn een vorm van taalsteun via steun bij teksten en nieuwe woorden aspecten van het bieden van taalsteun hoe ga je ermee om structuur van de les expliciteer de lesdoelen aan het begin van de les geef een heldere lesopbouw plaats lesdoelen in een groter geheel werk met geordend materiaal hanteer duidelijke werkvormen taalbronnen expliciteer de taaldoelen aan het begin van de les besteed aandacht aan de taaldoelen tijdens de les evalueer de taaldoelen aan het eind van de les begrijpelijk taalgebruik spreek rustig en articuleer duidelijk pas taalgebruik aan de leerling aan kortere zinnen woorden uitleggen klemtonen leggen enz besteed aandacht aan moeilijke woorden geef aanwijzingen bij het lezen van teksten controleer eigen begrijpelijkheid controleer of leerlingen het tekstmateriaal begrijpen geef visuele ondersteuning op bord op papier of via audiovisuele midde len schema plaatjes film enz feedback op taalgebruik geef corrigerende en expliciete feedback op de taaluitingen van leerlingen herhaal goede taaluitingen van leerlingen help de leerlingen te formuleren herformuleer de taaluitingen van leerlingen geef voorbeelden van het beoogde taalgebruik 40e jaargang nummer 5 juli 2011 317 voorbeeld 4 taalsteun bij aardrijkskunde leerlingen sorteren al pratend in groepjes een reeks kaartjes uit een taal spel van het projectbureau rotterdam daarop staan allerlei kenmerken van natuurrampen ze praten erover of grote stromen hete lava komen uit de berg en er zitten grote breuken in de aardkorst diep onder de grond nu bij dezelfde ramp horen als de kaartjes gesorteerd zijn krijgt ieder groepslid een stapeltje met gegevens over een ramp bijvoorbeeld een vulkaanuitbar sting aardbeving overstroming een schrijfkader geeft steun bij het schrij ven van een tekst over deze ramp deze ramp komt voor in bijvoorbeeld de ramp ontstaat als vervolgens ten slotte door deze ramp deze ramp heeft wel geen voordelen want je kunt wel niet iets tegen deze ramp doen namelijk als ik deze ramp zou meemaken dan gericht samenwerken aan een in de nederlandse context is door veel scho taalbeleid len de betrokkenheid van leraren bij een der gelijk taalbeleid niet afgedwongen maar op hierboven werd al beschreven hoe indivi een vrijwillige basis geent duele leraren zoeken naar oplossingen voor dat leidt er al gauw toe het gaat erom dat de beperkte taalvaardigheid van hun leerlin dat alleen en kele rela er een duidelijk gen er zijn veel scholen waar leraren van tieve experts in de school schoolbreed elkaar niet weten welke knelpunten ze erva met een aantal bevlogen taalbeleid wordt ren en welke oplossingen er mogelijk zijn collega s praten over en geformuleerd hier komt het aan op een duidelijke sturing werken aan veranderingen van schoolontwikkeling met een actieve rol in de di dac tiek met veel van de schoolleiding het gaat erom dat er energie worden studiemiddagen georgani een duidelijk schoolbreed taalbeleid wordt seerd over bijvoorbeeld taalgericht vakonder geformuleerd waarbinnen de school doelen wijs maar collega s komen niet opdagen of en middelen benoemt om taalontwikkeling doen vervolgens niets met de aangereikte van de leerlingen continu te bevorderen en suggesties bij het vertrek van de voortrek tegelijk de onderwijskwaliteit bewaakt door kers van het taalbeleid kunnen op zich goede aandacht te hebben voor de rol van taal bij aanzetten dan in elkaar stuiken waardoor leren en in de didactiek doorheen alle vak de school en daarmee de leerlingen jaren ken verliest om het onderwijs aan te passen aan de taalbehoeften van de leerlingen juli 2011 nummer 5 40e jaargang 318 een schoolleider met een visie op een peda lingen ten aanzien van het eigen taal gogisch didactische aanpak passend bij de leerproces en een positieve houding ten school laat dit niet op zijn beloop maar aanzien van meertaligheid worden neemt een actieve rol op van leraren in een bevorderd talig heterogene school mag zeker binnen het huidige onderwijsbeleid worden ver aandachtspunten voor het aansturen van wacht dat zij zich rekenschap geven van en beleidsontwikkeling verder professionaliseren in taalgerichte vak het continu volgen en in bespreking didactiek opvattingen als ik ben geen taal brengen van ontwikkelingen rondom leraar en ga er ook geen worden kunnen de school demografisch dan niet worden getolereerd een schoollei idem voor ontwikkelingen binnen de der zet de koers en de richting uit waarin de school zoals ervaren knelpunten in het school zich als geheel zal bewegen uiter onderwijs aard met aandacht voor de individuele het volgen van de taalontwikkeling behoeften en eigenheden van leraren hajer en schoolresultaten van de leerlingen roorda 2006 geven in dit verband op popu latie basis van ervaringen van utrechtse scholen het leidinggeven aan visieontwikkeling voor secundair onderwijs een aantal aanbe op taal en leren en pedagogisch didac velingen voor schooldirecties en besturen tische aanpak taalgerichte vakdidac tiek moet vooral niet geisoleerd worden van taalgericht vakonderwijs is een onderdeel bredere onderwijskundige innovaties van taalbeleid naar mijn mening zou voor zoals de invoering van begeleid zelf de hele school duidelijk moeten zijn dat het standig leren gaat om de volgende vier onderdelen van taalbeleid die samen leiden tot een gerichte aandachtspunten voor het personeels aanpak van taal en leren in de school beleid 1 het volgen van de taalontwikkeling van het sturen van professionele ontwikke de leerlingen bij binnenkomst en door ling van het lerarenkorps de leerjaren heen om zo de behoeften het faciliteren van ontwikkelwerk en en de effecten van het onderwijsaan professionalisering bod te kunnen monitoren het aantrekken van benodigde exper 2 het uitwerken van een sterk curriculum tise nederlands waarbinnen bijzondere aan dacht bestaat voor schoolse taal onder faciliteren verstaan we in dit verband vaardigheden vanuit o a een analyse het bevorderen van een leerklimaat tus van de schoolse taken die leerlingen op sen leraren waarbij vanuit een onder deze school door de jaren heen moeten zoekende houding een open uitwisse leren uitvoeren ling over lespraktijk plaatsvindt 3 taalgerichte vakdidactiek in alle vak en het bieden van inhoudelijke ondersteu vormingsgebieden waarbinnen leraren ning passend bij diverse leerstijlen taaldidactische middelen benutten om zowel nascholing als begeleiding op de hun onderwijs van hoge kwaliteit te eigen werkplek persoonlijke advisering houden en leren in teamverband 4 het scheppen van een gunstig taalleer het aanschaffen van benodigde leermid klimaat waarin een actieve rol van leer delen voor leerlingen en leraren 40e jaargang nummer 5 juli 2011 319 tandwielen de samenhang krachtverwachtingen in de praktijk een zich tussen pedagogische zelf waarmakende voorspelling worden wie interpersoonlijke en denkt dat een leerling weinig capa citeiten didactische competenties heeft zal geen beroep op die capaciteiten doen waardoor de verwachting uitkomt hoewel we hierboven de nadruk op de taal in het boek open ogen in de kleurrijke klas didactische kant van geschikt onderwijs in hajer e a 2007 wordt uitgebreid bespro talig heterogene groepen hebben gelegd ken hoe een pedagogisch didactische bena wil ik deze nadruk relativeren aandacht dering de context voor taalgericht vakonder voor taal mag niet geisoleerd worden van wijs kan vormen open bredere aandacht voor leerlingen het wordt ogen dat vraagt een ver steeds duidelijker hoe nauw de didactische binding tussen de compe aandacht voor benadering in multiculturele klassen samen tenties die worden weer taal mag niet hangt met de pedagogische visie van lera gegeven als tandwielen geisoleerd worden ren wie de ervaringen van leraren volgt die elkaar al draaiend in van bredere ziet een sterke relatie tussen aandacht voor gang zetten als ze niet aandacht voor de leerling aandacht voor de kwaliteit van worden verbonden is het leerlingen contact en aandacht voor het taal leren in de vraag of competentie interactie steeds gaat het erom te beden ontwikkeling effectief kan ken wie deze leerling is binnen maar ook zijn is bijvoorbeeld inves teren in interactief buiten school oog voor de leerling zal je taalonderwijs wel nuttig als de inbreng van helpen een positief contact op te bouwen leerlingen in die interactie niet echt serieus met elke leerling omdat hij dan mee wil wordt meegenomen doen in je onderwijs en als leerlingen dan meedoen en meepraten is het zaak oog te in de kijkwijzer voor taalgericht vakonder hebben voor hun leren via het nederlands wijs van eerde e a 2007 is een aanzet en steeds die taalontwikkeling te ondersteu opgenomen in deze richting door steeds bij nen we voegen hier nog een essentiele fac observaties ook het pedagogisch handelen tor aan toe namelijk het koes teren van te bezien aan de hand van de onderstaande hoge verwachtingen ten aanzien van elke aandachtspunten leerling het is een bekend gegeven dat leer aspecten van het pedagogisch klimaat hoe ga je er mee om contact met leerlingen begroet de leerlingen aan het begin bemoedig en waardeer hen heb aandacht voor hun welbevinden wees benaderbaar en aanspreekbaar sluit de les positief af juli 2011 nummer 5 40e jaargang 320 werkklimaat maak duidelijk dat de leerlingen veel ruimte hebben om aan het woord te komen stimuleer samenwerking stimuleer luisteren naar elkaar en vragen stellen aan elkaar laat leerlingen merken dat actief meedoen belangrijk is bewaak omgangsvormen bevorder een sfeer van onderling wederzijds respect enkele hulpmiddelen voor er zijn in de loop der jaren vanuit diverse het werken aan taalgericht landelijke pedagogische centra handleidin vakonderwijs gen verschenen om stapsgewijs naar taal beleid toe te werken bv van der maas welke hulpmiddelen zijn nu beschikbaar 2004 naar mijn oordeel komt echter in voor scholen waar leraren zich willen verdie deze stuk ken nog onvoldoende het actieve pen en bekwamen in taalgericht vakonder karakter van taalgerichte vakdidactiek tot wijs ik geef hieronder een selectie zijn recht en is er eerder sprake van een didactiek met veel nadruk op de uitleggende rol van de leraar waarbij leerlingen lezen en voor schoolleiders luisteren de verbinding met bzl of een andere meer activerende didactiek zal een voor schoolleiders die een beeld willen krij schoolleider daarom zelf nog moeten leg gen van ervaringen van andere scholen voor gen secundair onderwijs zou ik de volgende vier publicaties willen aanbevelen olthof laar veld 2003 beschrijven enkele scholen die voor leraren en begeleiders binnen een platform van schoolleiders via onderlinge bezoeken van elkaar leerden voor leraren en hun begeleiders zijn vele over het leidinggeven aan kleurrijke scholen hulpmiddelen verschenen varierend van les in over taalbeleid gesproken geven berenst voorbeelden op video tot handboeken inlei herder 2006 een recent beeld van enkele dend op de taalaspecten van vakonder wijs amsterdamse scholen hajer roorda 2006 kunnen fungeren open ogen hajer e a geven adviezen op basis van het werk van 2007 en het handboek van hajer mees tien utrechtse scholen voor schoolleiders is tringa hajer meestringa 2004 2009 ten slotte ook hoofdstuk 4 van het eerder genoemde open ogen in de kleurrijke klas wie de kenmerken van taalgericht vak hajer e a 2007 relevant waarin wordt onderwijs wil leren kennen met taalsteun betoogd dat professionalisering vanuit een interactie en context als pijlers verwijs integrale pedagogisch didactische benade ik graag naar kijkwijzer voor taalgericht ring wordt opgezet vak onderwijs van eerde e a 2007 een observatie instrument met bijgeleverde dvd 40e jaargang nummer 5 juli 2011 321 waarop videofragmenten zijn opgenomen met allerlei taalgerichte opdrachten die die zeker tot discussie zullen leiden een gekozen en bewerkt kunnen worden voor hulpmiddel bij het samenwerken aan didacti een taak lesbrief of lessenserie de opdrach sche veranderingen is ook coachen op taal ten zijn ingedeeld in algemeen context eveneens met dvd alons e a 2007 het interactie en taalsteun en helpen bij het derde bestanddeel van het pakket taalge benoemen van het onderwerp de leerdoe richt vooruit is naast kijkwijzer en coachen len het te maken eindproduct het bewaken op taal de webapplicatie lesfa briek voor van de voortgang en de beoordeling en taalrijk onderwijs bakker e a 2007 waarin reflectie met dit programma zijn inmiddels leraren bij het zelf vervaardigen van taal al veel lessenseries uitgewerkt die langza gerichte lessenseries stapsgewijs door didac merhand gepubliceerd zullen worden op de tische werkvormen worden geleid de drie website van het platform taalgericht vakon publicaties zijn via gratis te downloaden en zeker bij lesfabriek is dat aan te bevelen omdat er inmiddels is het platform taalgericht vak steeds verbeterde versies van deze applicatie onderwijs waarin in nederland vele onder worden aangeboden steunende instellingen samenwerken aan de ontwikkeling van deze didactiek een pre kijkwijzer voor taalgericht vakonderwijs is tentieus project in uitvoering genomen bedoeld als ondersteuning bij het gericht voor diverse vakgebieden zijn lessenseries observeren en analyseren van taalgerichte uitgewerkt met behulp van lesfabriek vaklessen voor de verdere ontwikkeling en vervolgens door vakexperts nog verder ver implementatie van taalgericht vakonderwijs sterkt en in de lespraktijk beproefd de les daarmee heeft het een preventieve functie materialen komen eveneens via bo ven voorkomen van achterblijven of uitval van genoemde website vrij ter beschikking leerlingen en een stimulerende functie ver beteren van leerresultaten het instrument veel didactische suggesties zijn verder te vin biedt richtpunten voor gesprekken met lera den op de website van het steunpunt ren over de mate waarin hun lessen taalge gelijke onderwijskansen met name in het richt zijn en het biedt aanknopingspunten digitale bronnenboek voor de verbetering van deze lessen de quickscan kan ingezet worden als screening instrument bij de start van een implemen tatietraject rond taalgericht vakonderwijs ter afsluiting een investering vervolgens kunnen met behulp van de met rendement kijkwijzer lesobservatie de afzonderlijke onderdelen van taalgericht vakonderwijs het werken aan taalgericht vakonderwijs nauwkeuriger geobserveerd en geanaly vraagt tijd energie en inzet van velen in de seerd worden de zelfreflectie instrumenten school maar de inzet is hoog het gaat kunnen naast de observatie instrumenten erom het leren van leerlingen te faciliteren worden gebruikt om onderwijs met kwaliteit te blijven leve ren tegelijk kan het individuele leraren die lesfabriek voor taalrijk onderwijs is een hun werk in talig heterogene groepen als com puterprogramma waarmee je snel les lastig en soms zwaar waren gaan ervaren sen kunt maken het is een wordapplicatie veel opleveren qua werkplezier zoeken juli 2011 nummer 5 40e jaargang 322 naar een werkwijze die je leerlingen enthou gende uitspraken van enkele taalgerichte siasmeert en iets oplevert is het mooie van vak leraren het leraarsvak en daarvan getuigen de vol ik sta niet meer zuchtend en steunend voor de klas maar werk weer met plezier ik denk nu elke keer hoe zal ik deze leerstof eens in het vat gieten voor mijn klas doordat ik de kinderen nu hoor praten weet ik beter waar ik moet aanslui ten met mijn uitleg kortom professionele leraren die zoeken beproeven of taalgerichte vakdidactiek iets naar een didactiek die aansluit op talig hete voor hen is en dan graag samen met hun rogene klassen zouden zeker eens moeten collega s maaike hajer lectoraat lesgeven in de multiculturele school faculteit educatie van de hogeschool utrecht maaike hajer hu nl noot 1 dit artikel is met toestemming van de auteur en de uitgever overgenomen uit de hert w red 2008 taalbeleid in de praktijk een uitdaging voor elke secundaire school mechelen plantyn 40e jaargang nummer 5 juli 2011 323 bibliografie alons l bosch p van huijstee m morshuis j riteco a verboog m 2007 coachen op taal in gesprek over taalgerichte didactiek brochure met dvd enschede slo platform taalgericht vakonderwijs bakker a bots r hamel j van der laan e de vos b 2007 lesfabriek soft wareapplicatie voor het maken van taalgerichte lessenseries utrecht rotterdam enschede aps ced groep slo berenst j herder a 2006 over taalbeleid gesproken groningen etoc betekenisvol boekhouden videoproject taal en vak 2002 utrecht aps bogaert n 2004 taalgericht vakonderwijs mag het een beetje meer zijn nova et vetera 82 1 2 p 43 62 brinton d snow m a wesche m 2004 content based second language instruction ann arbor mi the university of michigan press daems fr van den branden k verschaffel l red 2004 taal verwerven op school taaldidactiek voor basisonderwijs en eerste graad secundair onderwijs leu ven acco p 101 130 den brok p hajer m patist j swachten l 2004 leraar in een kleurrijke school keuzes en overwegingen van docenten rond het lesgeven in een multicultu rele school bussum countinho drijkoningen j 2008 sterke schakels voor het d bso motiverend en taalrijk lesma teriaal vonk 37 3 p 37 55 ecchevaria j vogt m short d 2004 making content comprehensible for english language learners the siop model second edition boston allyn bacon hajer m 1996 leren in een tweede taal interactie in een meertalige mavo klas dissertatie groningen wolters noordhoff hajer m meestringa t 2004 handboek taalgericht vakonderwijs bussum cou tinho herwerkte herdruk in 2009 juli 2011 nummer 5 40e jaargang 324 hajer m 2005 taalgericht vakonderwijs tijd voor een nieuw vijfjarenplan levende talen tijdschrift 6 1 p 3 11 hajer m hanson m hijlkema b riteco a 2007 open ogen in de kleurrijke klas perspectieven voor de lespraktijk bussum coutinho hajer m roorda j 2006 taal voor tien over de opbrengsten van het utrechtse taalarrangement binnen het onderwijsachterstandenbeleid utrecht gemeente utrecht dienst maatschappelijke ontwikkeling olthof a laarveld k 2003 kleurrijke scholen in het voortgezet onderwijs school ontwikkeling en collegiale consultatie in meso focus 52 alphen aan de rijn kluwer steunpunt gelijke onderwijskansen 2002 bronnenboek bso tso gelijke onder wijskansen in de praktijk steunpuntgok be secundair onderwijs materiaal lesmateriaal bronnenboek index aspx van der maas m 2004 werken aan taalbeleid den bosch kpc groep van eerde d hacquebord h hajer m pulles m raymakers c 2007 kijk wijzer voor taalgericht vakonderwijs brochure met dvd enschede slo platform taalgericht vakonderwijs 40e jaargang nummer 5 juli 2011