De literaire verwerking van het Derde Rijk in de DDR

hans ester de literair e verwerkin g va n he t derd e rijk in de ddr de literaire verwerking van de eerste wereldoorlog nog in 1923 constateerde de oostenrijkse schrijver joseph roth dat de afstand ten opzichte van de eerste wereldoorlog 1914 191 8 zo gering was dat de soldaten die deze oorlog hadden overleefd hun ervaringen het liefst wilden ver geten da t wille n vergete n zie t rot h al s ee n gevaar e r zijn immer s oo k mensen die op een herhaling van het in hun ogen schitterend e verlede n uit zijn om te waarschuwen voor het gevaar van de herhaling bespreekt roth in zijn artikel in het blad vorwarts d e roman drie soldaten va n de amerikaan john dos passos dos passos toont namelijk volgens roth aan dat het mili tarisme geen exclusief bezi t is van een bepaalde staat of ee n bepaalde natie maar dat het militarisme een internationaal karakter draagt en zijn diepste be weegreden vindt in het verlangen van de wapenproducenten om kanonnen en soortgelijk tuig te kunnen leveren roth stelt de zaken daarmee wel erg sim pel en monocausaal voor maar daar gaat het mij niet om van belang vind ik zijn poging om een rationele verklaring te vinden voor het verschijnsel va n de oorlog die verklaring ligt naar zijn mening in een economisch belang van de wapenproducenten die zich in hun verlangen naar macht ook meester heb ben gemaakt van kranten en andere publieke media zou roth diezelfde ana lyse ook op de tweede wereldoorlog toepassen de vraag is of hi j dat zou hebben gekund wanneer hij langer geleefd had maar roth stierf op 27 mei 1939 toch heeft hij op grond van zijn reizen door duitsland en in het bij zonder door het bezette rijnland gedachten geformuleerd die betrekking heb ben op een mogelijke gewelddadige toekomst voor europa een toekomstvi sioen dat terugkijkend op de realiteit van de tweede wereldoorlog bewaarheid werd erich maria remarque lm westen nichts neues de klassiek e duitstalige roma n over de eerste wereldoorlog zo u na 1923 nog enkele jaren op zich laten wachten pas in 1929 verscheen het boek dat zich die status verwierf lm westen nichts neues van de schrijver erich maria remarque de waarheid gebiedt te zeggen dat de literatuur over de eerste we reldoorlog veelomvatten d was reikend va n d e glorierend e verslage n va n duitse officieren to t romans van arnold zweig leonhard frank ludwi g renn fritz von unruh de thans hoogbejaarde ernst junger en vele anderen voor nederlandstalige lezers is het belangrijk dit op te merken omdat remar que onder hen een monopolie status inneemt er zijn echter zeer duidelijke re denen voor aan te voeren dat remarque s roman is uitgegroeid tot het docu ment bij uitstek over een gruwelijke oorlog de reden voor deze bijzondere plaats van lm westen nichts neues die door geen volgende roman van re marque is geevenaard ligt in de soberheid waarmee de ervaringen van soldaat 26 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr paul baumer en de zijnen in de loopgraven worden weergegeven remarque laat zijn hoofdpersonen voortdurend over het beleefde nadenken maar paul baumer interpreteert zijn ervaringen niet vanuit een geloof of een ideologie hetgeen bij socialistisch christelijk of anders georienteerde schrijvers wel het geval was lm westen nichts neues is in de eerste plaats een verslag zonder verklarende interpretatie vanuit een vastgelegd mens en maatschappijbeeld mij is onbekend of roth ooit over de roman heeft geschreven het kan haast niet anders of hij moet in dat geval de strekking van de roman ontoereikend hebben gevonden juis t het ontbreken van een antwoord op de wezenlijk e vragen naar de sociale en economische oorzaken van deze oorlog leidde bij re censenten mede schrijver s e n politici va n toen tot de nodige irritatie het lijkt mij aannemelijk dat juist dit destijds als manco ervaren kenmerk de ro man voor de toekomst heeft gered in een vraaggesprek met axel eggebrecht dat op 14 juni 1929 in die literari sche welt verscheen motiveert remarque zijn keuze voor het kikkerperspec tief van de eenvoudige soldaat in de loopgraaf onze generatie is anders op gegroeid dan alle andere generaties voor ons en na ons haar diepste direkte belevenis was de oorlog afgezien van de vraag of zij die oorlog nationalis tisch pacifistisch als avontuur religieus of stoicijns opvatte deze generatie zag bloed afschuwelijke dingen strijd en dood dat was het algemeen mense lijke beleven van iedereen en tot deze ene belevenis heb ik mij bewust be perkt de oorlog wordt als feit verondersteld de weinige bespiegelingen die in het boek voorkomen houden zich alleen maar met dit zuiver menselijk er varen van de oorlog bezig ze vermijden iedere politieke sociale religieuze of andersoortige stdlingname 2 interessant aan deze uitspraken is dat remarque meende dat de eerste wereld oorlog een volstrekt unieke ervaring vormde en dat een herhaling van de gru welen onmogelijk zou zijn hij voorzag toen nog niet dat de tweede wereld oorlog de door hem beschreven ervaringen in gruwelijkheid nog zou overtref fen en de vernietiging van de vijand met behulp van technische hulpmiddelen ik denk in het bijzonder aan het gebruik van verstikkend gas op een onge kende manier zou intensiveren analyseren of zwijgen joseph roth en erich maria remarque vertegenwoordigen twee posities die opnieuw in de literatuur over de ervaringen tijden s he t derd e rij k e n d e tweede wereldoorlog van belang zijn geweest roth wil naar de sociaal eco nomische wortels van de ontaarding die oorlog heet remarque daarentegen wil zic h beperken tot een zo onopgesmukt verslag dat de lezer begrijpt dat paul baumer en zijn kameraden niet meer in de burgerlijke samenleving kon den terugkeren dat zij moesten verstommen en dat de dood voor hen als een vorm van verlossin g t e beschouwe n was de leze r va n lm westen nichts neues wordt in een zeer algemene zin moreel geactiveerd door het schrijnende verschil tussen de dood van paul baumer en het onverschillige legercommu nique dat doodleuk meldt dat er geen nieuws te melden is van het westelij k front 27 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr wanneer het verstommen bij remarque als een wezenlijk gevolg van de oor logservaringen voor de direkt betrokkenen kan worden beschouwd dan is de oostenrijkse schrijver georg trakl met zijn indrukwekkende gedichten daar van het poetisch pendant bij deze kleine verwijzing moet ik het laten het potsdamer abkommen en zijn gevolgen in 1945 werd ongeveer een derde deel van het gereduceerde duitse rijk door de sowjet unie bezet op de conferentie van potsdam van 17 juli tot 2 augustus 1945 hadden de geallieerden besloten de al eerder in jalta gemaakte verdeling van duitsland te bevestigen en bovendien de uitwijzing van duitsers uit delen van het duitse rijk als oost pruisen pommeren en silezie goed te keuren de geallieerde leiders attlee truman en stalin verbonden aan deze goedkeu ring weliswaar de eis dat een en ander op menselijke wijze diende te geschie den maar gegeven de gebeurtenissen na 1939 kregen de uitwijzingen het ka rakter van een wraakactie waarbij miljoenen mensen het leven verloren het gevolg van de volksverhuizingen was dat de duitse bevolking van oost prui sen danzig west pruisen pommeren silezie en het sudetenland naar het westen trok en voor een aanzienlijk deel in de zogenaamde sowjetische besat zungszone terechtkwam op 7 oktober 1949 werd de deutsche demokratische republik gesticht een week na de bundesrepublik deutschland hoe gingen sbz respectievelijk ddr met het verleden van het nationaal socialisme om tot de zichtbare tekenen van het derde rijk op het territorium van de sow jetische besatzungszone behoorden concentratiekampen als buchenwald bij weimar en oranienburg bij berlijn dat waren andere tekenen dan de enorme herstelbetalingen die dit deel van duitsland aan de sowjet unie moest vol doen door het verloop van de europese geschiedenis en het ontstaan van een tweedeling van europa schoof oost europa een stevig stuk op naar het wes ten werd midden europa geliquideerd en kwam het oostelijk gedeelt e van duitsland in oost europa te liggen voor de economische en voor de cultu rele ontwikkelingen in sbz resp ddr had deze geografische en ideologi sche tweedeling verreikende gevolgen meer dan in de duitse bondsrepubliek die steeds duidelijker haar plaats vond in een zich integrerend west europa bleef de tweede wereldoorlog zichtbaar aanwezig in sbz resp ddr boven de ddr is tot aan haar einde in november 1989 de schaduw blijven hangen van het derde rijk het marxisme en de geschiedenis in de verwerking van het derde rijk en de tweede wereldoorlog werd de ddr zoals ik nu maar gemakshalve zeg gekoppeld aan een wereldbeschou wing die pretendeerde allesomvattend te zijn en die derhalve ook voor het na tionaal socialisme ee n verklarin g paraat had het ging om een wereldbe schouwing die zichzelf als het tegenovergestelde van het nationaal socialisme beschouwde het marasme leninisme vanuit de zekerheid het totaal andere te vertegenwoordigen is te verklaren waarom in de ddr opvallend veel instituties een kleur behielden die voor westeuropeanen in relatie stond tot het nationaal socialisme als voorbeelden 28 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr geef i k allerle i maatschappelijk e instellinge n di e het woord volk in het vaandel voerden volkspolizei volkseigener betrieb en dergelijke meer een negatief effect had ook de benoeming van economische organisatievor men met behulp van termen die aan de militaire sfeer ware n ontleend bri gade brigadier van buitenaf gezien was de officiele taal van de ddr de taal van de politieke organisaties en van de economische structuur doorspekt met termen die sterk deden denken aan de taal van de nationaal socialisten de toonaangevende partij van de ddr de uit een fusie van communisten en so ciaal democraten ontstane sozialistische einheitspartei deutschlands had een goed geweten en trok zich van vermeende parallellen niets aan daar had zij ook wel een geldige reden voor de nationaal socialisten hadden op hun beurt het jargon van socialisme en communisme zonder scrupules geplunderd en voor hun eigen politieke zaak misbruikt om te begrijpen hoe de kunst in oost duitsland het derde rijk verwerkte is het van het grootste belang om te weten dat marx en engels de geschiedenis zien als het verloop van objektieve ontwikkelingsprocessen in de maatschap pij van cruciaal belang is dat het bij de geschiedenis niet om losse gebeurte nissen gaat die op zichzelf staan en als zodanig bestudeerd kunnen worden het marxisme gaat ervan uit dat in de geschiedenis sprake is van verbanden tussen de verschijnselen e n dat het op grond daarvan mogelijk is om maat schappelijke processen op hun herhaalbaarheid en wetmatigheid te onderzoe ken het historisch proces is objektief het is niet gebonden aan het bewust zijn van de onderzoeker de maatschappelijke processen hebben betrekking op de materiele factoren van de samenleving dat wil zeggen op de wijze waarop de mens produceert en op de produktieverhoudingen de eigendomsverhoudin gen met betrekking tot de produktiemiddelen dit is uiteraard een beschrijving in kort bestek van wat veel meer ruimte zou moeten krijgen toch lijkt het me in het kader van deze bijdrage verantwoord om me hiertoe te beperken het gaat namelijk o m de kern van de marxisti sche visie op de geschiedenis tussen de verschijnselen bestaa t per definiti e een samenhang een verband die samenhang is slechts te begrijpen binne n het kader van een objektieve historische ontwikkeling om deze reden zal het marxisme nooit de rol van de grote historische persoonlijkheid tot de histori sche drijfveer verheffen oo k de grote persoonlijkheid va n de geschiedenis mag niet geisoleerd worden van de materiele condities van een fase in die ge schiedenis wanneer hier het primaat van de geschiedkundige ontwikkeling ligt hoe ziet de literatuur er dan uit die daar in laatste instantie door bepaald wordt dat is een vraag die minder gemakkelijk te beantwoorden is dan het lijkt wanneer de cultuurpolitiek slechts de echo van de sociaal economische basis zou zijn geweest hoefde er nauwelijks verder iets over gezegd worden maar dat was niet het geval ik wil er tenslotte op wijzen dat marx en engels zelf van een betrekkelijke autonomie van de cultuur in engere zin hebben ge sproken en daarmee aan de literatuur meer speelruimte schonken dan van bui ten het marxisme vaak is gemeend 29 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr tekening van fritz cremer ui t de hier besproken editi e van bruno apitz nackt unter wolfen 30 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr het jaar 1945 en de zogenaamde stunde null om de literatuu r i n d e vor m van romans verhalen en gedichten ove r he t derde rijk in oost duitslan d te begrijpen is het nodig even stil te staan bij de situatie van 1945 het levensgevoel i n het duitsland van 1945 had onge twijfeld behoefte aan een begrip als stunde null maar dit begrip correspon deerde absoluut niet met de werkelijkheid noch in het westen noc h in het oosten brak een dergelijk nul uur aan net zo min als de breuk van de nazi s met het verleden totaal was geweest kon het afzweren van het nationaal so cialisme in 1945 dat zijn met betrekking tot de cultuurpolitiek i n de sow jetische besatzungszone de latere ddr moet de gedachte van een nieuw be gin onmiddellijk worden gerelateerd aan het feit dat de leidende politici va n oost duitsland als ulbricht grotewohl honecker pieck en becher al tij dens de jaren dertig hadden nagedacht over de cultuurpolitieke lijnen die zij voor duitsland gewenst achtten in het jaar 1935 waren de grote lijnen al uit gezet de lijnen van de volksfrontpolitiek wat behelsde deze volksfrontpolitiek en welke consequenties had zij om die vragen te beantwoorden moeten we tot in de jaren dertig teruggaan d e communistische partij van duitsland had het gevaar van het nationaal socia lisme onderschat zelfs tot na de dertigste januari 1933 de dag waarop hitler in de garnisonkirche in potsdam tot kanselier van het duitse rijk was be noemd deze benoeming kwam tot stand ondanks het feit dat de nationaal so cialisten bij de laatste verkiezingen voor de rijksdag op 6 november 1932 te ruggevallen waren van 230 zetels naar 196 van de in totaal 608 beschikbare zetels lange tijd waren de sociaal democraten de voornaamste tegenstander van de communisten deze lijn werd in 1935 grondig herzien op het zevende wereldcongres van de communistische internationale in moskou werd de stra tegie gekozen van een eenheidsfront van de arbeidersklasse een verbond tegen het nationaal socialisme kwam tot stand het volksfront met de volksfront politiek werden de wissels omgezet later bleek deze politiek niet erg succes vol t e zijn stalin koos voor een andere strategie het culturele leven in het latere oost duitsland zou door de gedachten van de volksfrontpolitiek ster k worden bepaald waar draaide de discussie precies om het ging om de mate van radicaliteit waarin de cultuurpolitiek zich afwendde van de bestaande cultuur doordat het volksfront ee n heterogee n gezelscha p i n zic h verenigd e e n niet ui t louter communisten bestond speelde binnen de cultuurpolitiek va n het volksfron t de gedachte van een nationale cultuur een belangrijke rol in tegenstelling tot de opvatting van een zuiver proletarische cultuur die ook tot de mogelijkhe den zou hebben behoord onder de parapluie van anti fascisme en anti milita risme zochten zeer sterk uiteenlopende wereldbeschouwingen beschutting daarbij kwam de grote invloed van die schrijvers die voor 1933 of tijdens het derde rijk naar veiliger landen waren gevlucht deze emigranten vestigden zich in meerderheid in het land waarvan ze een betere politieke en maatschap pelijke toekomst verwachtten de ddr in dit verband is het ook va n groot belang om te wijzen op het vraagstuk van de duitse culturele erfenis welke plaats verkreeg in het kader van de nieuwe cultuurpolitiek d e cultuur van 31 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr duitsland vanaf de zestiende eeuw in het bijzonder die van de verlichting tot en met het burgerlijk realisme van de negentiende eeuw kort samengeva t kreeg de nieuwe staat de kwaliteit van erfgenaam van de klassieke humanisti sche cultuur van duitsland van lessing goethe schiller heine en fontane faust zo zou walter ulbricht later uitleggen heeft aan het eind van zijn le ven een visioen van een vrij vol k op vrije grond da t visioe n word t in d e duitse democratische republiek realiteit de zege van de arbeidersklasse was de voorwaarde voor de redding van de humanistische erfenis de voorwaarde voor de zuivering van weimar van fascistische smetten om deze reden was de ddr in menig opzicht conservatiever dan de bondsrepubliek duitsland johannes r becher nelly sachs anna seghers bertolt brecht de naa m johannes r becher roept in nederland en vlaanderen geen ver trouwde associaties op toch is het volledig gerechtvaardigd om de aandacht op deze dichter te vestigen die een belangrijk aandeel had in de expressionisti sche beweging in duitsland zich vanuit het verbroederingsverlangen van het expressionisme na de eerste wereldoorlog tot het marxisme bekeerde en het derde rijk vanuit moskou observeerde deze johannes r becher vestigde zich na 1945 in oost duitsland waar hij de status van nationaal dichter kreeg en onder meer de tekst van het oostduitse volkslied auferstanden aus ruinai schreef in 1954 werd becher de eerste minister van cultuur in de ddr een ambt dat hij tot 1958 uitoefende in dit artikel is de positie van belang die becher na 1945 in het debat over de cultuurpolitiek innam om zijn geesteshouding t e verduidelijken citee r i k twee sonnetten van becher het eerste schreef hij in de nadagen van het derde rijk uit dit gedicht volk reich nation spreekt het verlangen om de door het nationaal socialisme bezoedelde begrippen op te eisen voor de goede zaak waarvan de genoemde wir de vertegenwoordigers zijn becher geeft toe dat er met de duitse taal iets gruwelijks is gebeurd maar hij probeert de taal te onderscheiden va n de misdade n di e onde r de dekmante l va n d e taa l zij n gepleegd terwij l d e eerst e twe e couplette n he t algemee n gevoele n verwoorden gaa n d e twe e volgend e couplette n daa r me t behul p va n strijdvaardige beelden tegen in het tweede sonnet vor deutschland is kort na 1945 geschreven het is een gedicht van de solidariteit wie zoals johannes r becher al in een vroeg stadium van de geschiedenis zag dat het in duitsland de verkeerde kant op ging zo u zic h o p gron d va n zij n inzich t i n d e aar d va n he t nationaal socialisme op de borst kunnen slaan en kunnen neerkijken op de anderen die met he t onheil hebbe n meegedaan di e houding wi l becher absoluut nie t innemen hi j plaats t zic h i n di t sonne t nie t al s onschuldig e bestraffen d tegenover de schuldigen hij heeft het inclusief sprekend over uns alle dit gedicht streef t naa r verzoening he t erkent we l da t sommige n to t inzich t kwamen in de wortels van het onheil dat nationaal socialisme heet maar het maant de beter wetende tot bescheidenheid omdat weinigen het onheil totaal hebben doorgrond en daar ten diepste onder hebben geleden de maatstaf is derhalve niet de veiligheid van het correcte inzicht maar het vermogen tot 32 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr volk reich nation volk reich nation deutschland das vateriand die deckadresse jeder freveltat raff gier erscheint in solchem festgewand der heilige begriff ward zum plakat volk reich nation deutschland das vateriand die buiige schminke jeder art verrat vorwand fur hgensucht und machtbestand das blutige geschaft macht damit staat wir aber haben sie zutiefst begriff en und gaben den begriffen ihren wert und waffen wurden sie in unserer hand die waren rein und waren scharf geschliffen volk reich nation deutschland das vateriand in euerem namen fuhren wir das schwert vor deutschland vor deutschland sind wir schuldig allesamt wer trate vor uns hin und konnte wagen zu sagen seht als es noch ungeschlagen das unheil war hab ich es schon verdammt und hab zutiefst vor jenen letzten tagen den grund erkannt woraus das unheil stammt und nichts hat in mir dazu beigetragen seid ihr auch allzuschuldig allesamt ich sprech mich frei wer also sprache war verurteilt schon denn wer hat von uns allen erkannt das unheil ganz und litt die qual des endes schon voraus und tat noch mehr wir alle sind von uns selbst abgefallen vor deutschland sind wir schuldig allzumal 3 33 ester de literaire verwelking van het derde rijk in de ddr rouw en lijden in het zicht van de ondergang van duitsland wie als lezer niet zou weten hoe hij zij becher in politiek opzicht moest plaatsen zou op grond van deze twee gedichten vermoedelijk niet aan de het communistische oost duitsland hebben gedacht de gedichte n zijn alleen maar te begrijpen tegen de achtergrond van het belang van de duitse culturele erfenis voo r de wederopbouw van dit deel van het duitse vaderland het sleutelwoord is con tinuiteit nelly sachs johannes r becher was niet de enige dichter die na 1945 in oost duitsland publiceerde en hij was wellicht ook niet de belangrijkste in 1946 verscheen bij uitgeverij aufbau verlag in oost berlijn de bundel gedichten in den woh nungen des todes van de dichteres nelly sachs deze dichteres ontsnapte in 1940 op het nippertj e aa n de holocaust e n kree g domicilie i n zweden i n stockholm schree f zi j haar indrukwekkende gedichte n over het lot van het volk israel in de vernietigingskampen deze gedichten behoren tot het meest authentieke dat over de kampen geschreven is doordat ze zichzelf ter discussie stellen en op de rand van het verstommen balanceren ze proberen op een my thisch niveau bespreekbaa r en verbeeldbaar te maken wat in wezen niet t e verbeelden is het is opmerkelijk dat de gedichten van nelly sachs in oost duitsland konden uitkomen maar het zal duidelijk zij n dat deze gedichten vanuit een communistische wereldbeschouwing geen voorbeeldkarakter kon den krijgen zoals dat bij de poezie van becher brecht en arendt wel het ge val was in de officiele publicatie s ove r literatuur in de ddr kree g nelly sachs het etike t burgerlijk anufascistisch e literatuur opgeplakt aa n d e hand van deze gedichten worden de mogelijkheden en de grenzen van burger lijke literatuur in kaart gebracht de kritiek van marxistische kant richt zich op de onafwendbaarheid van het gebeuren in de gedichten van nelly sachs de geschiedenis is bij haar niet te beinvloeden zo luidt het voorzichtig ingeklede verwijt anna seghers een benadering van het nationaal socialisme die veel beter overeenkwam met de uitgangspunten van het marxisme bood de geemigreerde schrijfster anna seghers met haar in 1942 in mexiko verschenen door de verfilming beroemd geworden roman das siebte kreuz deze roman is een van de eerste duitsta lige literaire werken over de concentratiekampen d e hoofdpersoo n geor g heisier ontsnap t me t ze s ander e gevangenen ui t he t kam p westhofen bi j frankfort voor de zeven gevangenen richtde kampcommandant zeven krui sen op zes voortvluchtigen worden gepakt de zevende georg heisier be reikt na veel omzwervingen de vrijheid op die omzwervingen komt het aan het is namelijk aan de ondergrondse communistische partijorganisatie te dan ken dat heisier hulp geboden wordt en dat hij uit handen van de gestapo kan blijven niet iedereen binnen de organisatie is even heldhaftig maar dat doet niets af aan het feit dat de partij nog altijd aanwezig is en de fakkel va n het socialisme voortdraagt tegen alle schijn van het tegendeel in die boodschap draagt de roman uit in de ddr behoorde das siebte kreuz tot de meest ver 34 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr kochte en gelezen boeken de schrijfster vestigde zich na 1945 in oost duits land en droeg zeer veel bij tot de socialistische cultuurpolitiek van de ddr de kern van de verwerking van het derde rijk in de literatuur van de ddr is de consequente strategie om het derde rijk niet als een historisch ongrijpbaar fenomeen te beschouwen maar om te zoeken naar de wortels van datgene wat als fascisme wordt aangeduid op het inmiddels in heel europa ingevoerde gebruik van fascisme ter aanduiding van de totalitaire regimes tussen 1930 en 1945 en vervolgens ter karakterizering van totalitaire regeringen in het alge meen wil ik hier niet ingaan er is dunkt mij een risico mee verbonden het risico namelijk dat het historisch uitzonderlijke van het derde rijk toch als deel van een verklaarbare geschiedenis wordt gezien ik moet het bij deze vage constatering laten bertolt brecht het marxisme zou zichzelf ontrouw worden wanneer het ten aanzien van het nationaal socialisme en de verleidbaarheid van de duitse arbeider door hitler en de zijnen zou afzien van de vraag naar oorzaak en gevolg bertolt brecht een schrijver die zich eveneens in de ddr vestigde was enerzijds van mening dat de gruwelen va n de concentratiekampen niet met esthetische middele n konden worden weergegeven de literatuur had volgens brecht niet de midde len ontwikkeld die zulke gebeurtenissen konden bevatten maar tegelijkertijd hield hij vast aan de overtuiging dat inzicht moest worden verschaft in de ka pitalistische eigendomsverhoudingen die het ontstaan van het fascisme moge lijk hadden gemaakt biecht wilde niet ophouden met zoeken naar de oorzaken van het feit dat grote delen van de duitse arbeidersklasse zich bij de nationaal socialisten hadden aangesloten het is de vraag of deze zoektocht ooit tot be vredigende resultaten heeft geleid brecht s vragen zochten naar een causaal verband in de geschiedenis historici uit oost en west hebben in de specifieke geschiedenis va n pruisen gezoch t naar de bodem waarop het nationaal socialisme welig kon tieren anderen vooral kort na 1945 zagen in de filosofie van nietzsche de geestelijke voor bereiding tot deze ideologie va n meerderwaardigheid en wreedheid zowe l pruisen al s nietzsche waren suspect in d e ogen va n de ideologen va n d e ddr maar voor de ontsporingen in het bewustzijn van de duitse arbeider schoten deze verdachten in de beklaagdenbank van de duitse geschiedenis als oorzaak tekort de weg die aanvankelijk d e dominante weg is geweest wa s die van het heldendom tegen de verdrukking in tot hoe geringe proporties de groep mensen met het juiste inzicht ook was geslonken hoe klein de com munistische partij ondergronds ook geworden mocht zijn altijd bleven er dra gers van het zuivere bewustzijn als een machtige gideonsbende over in hen was de richtingvan de geschiedenis vastgelegd zij bewezen dat de objectieve richting va n de geschiedenis zou voortgaan ook al zouden individuele dragers van het juiste historische inzicht ten onder gaan aan het geweld van de tegen stander 35 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr schets van frit z cremer te n behoeve van het door he m gemaakt e gedenkteke n mahnmal i n buchenwald z e i s afkomsti g ui t d e hie r besproke n editie va n bruno apitz roman nackt unter wol en 36 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr bruno apitz nackt unter wolfen het zojuist gezegde vormt de boodschap van de roman die nog meer dan das siebte kreuz tot de klassieke roman over de concentratiekampen is geworden nackt unter wolfen van de oostduitse schrijver bruno apitz de titel van deze roman uit 1958 verwijst naar bet gezegde dat de mens een wolf voor andere mensen is de titel geeft aan dat er onder de wolven ook nog mensen zijn kwetsbare mensen de plaats van handeling is het concentratie kamp buchenwald op de ettersberg in de nabijheid van weimar de gevan genen weten dat de bevrijding va n het kamp nog maar enkele maanden op zich zal laten wachten de amerikanen zijn de rijn bij remagen al overge stoken de ss ers die de kampleiding vormen overwegen om iedereen dood te schieten en er vervolgens vandoor te gaan binnen het kamp bestaat echter een internationaal kampcomit e dat door enkel e russisch e communiste n wordt geleid en voorbereidingen treft om met behulp van zelf gefabriceerde of buitgemaakte wapens het kamp te bevrijden het is van het allergrootste be lang dat het kampcomite onontdekt blijft teneind e deze bevrijdingsactie niet in gevaar te brengen de bevrijding van het kamp door de gevangenenorgani satie met een communistische achtergrond is essentieel voor de verwezenlij king van de marxistische idealen in het duitsland na de bevrijding van de na zi s de kamporganisatie is bet nieuwe duitsland in een notedop de bevrij ders van buchenwald zullen de revolutionaire voorhoede zijn van een brede beweging die het militarisme en de uitbuiting van de ene mens door de andere onmogelijk zal maken een van de gevangenen die bij het kampcomite betrokken is ontdekt in de koffer van een uit auschwitz afkomstige joodse pool een joods kind van drie jaar hij besluit om het kind in het kamp te verbergen deze daad van mede lijden en gevoel houdt een groot risicoin voor de organisatie die zich in het geheim op de bevrijding van buchenwald voorbereidt indien het kind ontdekt wordt en diegenen worden verhoord die zich over het kind hebben ontfermd dan is de kans groot dat zij zullen doorslaan en geheimen zullen prijsgeve n waarvan de ss ers alleen nog maar een vaag vermoeden hebben de zaak van de bevrijding van buchenwald en de zaak van het communisme worden door deze humane actie in de waagschaal gesteld niettemin besluiten de direkt be trokkenen het kind niet prijs te geven maar het ook verder in bescherming te nemen dit leidt tot een ernstig conflict me t de russische leiding va n het kampcomite die juist wil dat het comite zijn heroische taak onopvallend kan voorbereiden verschrikkelijke wreedhede n worden in deze roman uitvoerig beschreven maar dat is niet het wezen van nackt unter wolfen de essentie is het con flict tussen diegenen die de stem van hun hart volgen en de anderen die de weg van het verstand kiezen voor de lezer van 1995 is de betekenis van deze ro man niet gegeven met de bevrijding van buchenwald door de gevangenen zelf deze bevrijding stelt in werkelijkheid maar bitter weinig voor mogelijk had den de gevangenen veel eerder tot actie tegen de ss ers moeten overgaan het belang van deze roman schuilt in het morele dilemma dat met het opduiken van het jongetje uit auschwitz is ontstaan dit houdt in dat de roman nu te 37 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr gen de draad in of beter gezegd tegen zijn toenmalige intentie gelezen wordt die intentie was gelegen in de combinatie van de noodzaak van partijdisci pline met menselijkheid e n barmhartigheid in deze kleine schare van zich verzettende gevangenen leefde de partij voort en was de voortgang van de ge schiedenis naar een socialistische samenleving gegarandeerd fred wander en christa wolf de visie o p het nationaal socialisme in de ddr is gebonde n gebleven aan een als objektief beschouwde interpretatie van de geschiedenis de ddr zag de communistische partij als drager van het verzet tegen hitler en zichzelf als de enige garant voor een toekomst die het verleden had afgezworen omdat de duitse bondsrepubliek de sociaal economische basis niet had opgegeven die in laatste instantie als de oorzaak van de opkomst van het derde rijk wer d beschouwd werd de brd officieel al s de erfgenaam van het derde rijk geeti ketteerd deze strategie was niet van valsheid gespeend en was zeker ook be doeld om de eigen ongehoorzame bevolking binnen de grenzen van de ideolo gie te houden toch zo u het onjuist zijn om te menen dat de literatuur van de ddr ee n domme echo van de dirigenten van de cultuurpolitiek zo u zijn geweest w e leven in een tijd waarin nogal gemakkelij k verdoemen d over alles va n die ddr wordt gesproken maar de waarheid gebiedt te zeggen dat de praktijk van die cultuur iets anders was dan de politiek die van die cultuur het ideologische draagvlak vormde en zo kon om maar een enkel pregnant voorbeeld te geven in 1976 het aangrijpende boek der siebente brunnen van fred wander verschijnen het boek over de tocht die een joodse man moet afleggen van auschwitz naar bu chenwald het is een tocht die niet tot antwoorden maar slechts to t vragen leidt der siebente brunnen vertel t hoe mensen de verschrikkingen konden overleven bij dat overleven was het vertellen van cruciaal belang vertellen was een vorm va n overleven daarnaast verwijst d e titel naa r een special e wijze van vertellen het betreft het vertellen over de religieuze verbanden waar een mens deel va n uitmaakt samenhangen die een centraal symbool gestalt e krijgen het symbool va n de zuiverende zevende bron echter der siebente brunnen bevestigt geen der vertelde waarheden de kleine roman stelt vraag op vraag en antwoordt niet met de zekerheden van de marxistische wereldbe schouwing de essentie van deze roman werd het scherpst gezien door de oostduitse ten onrechte verguisde schrijfster christa wolf zij vat haar conclusie in een be schouwing over fred wanders boek als volgt samen ik geloof dat er van daag nog vele mensen zijn die ondanks de juiste economische en sociale ana lyses di e me n he n leerde niet wete n wat er destijds met he n gebeurd is daarom is het volstrekt niet overbodig geworden om het vermogen tot onder scheiding van produktieve enerzijds en vernietigende tendenzen anderzijds in het individu en in de gehele samenleving aan te scherpen wat heeft dez e mensen deze daders zo gemaakt dat is de vraag die christa wolf stel t na decennia lang bepaalde antwoorden te hebben gehoord in 1977 formuleerde 38 ester de literaire verwerking van het derde rijk in de ddr christa wolf haa r vragen opnieuw i n haar autobiografische roma n kind heitsmuster opnieuw een stunde null een bepaald niet zachtzinnig in het leven geroepen staat legitimeerde zich met een opvatting van mens en geschiedenis van materie en bewustzijn di e ge richt wa s tegen de condities waaronder in de visie van deze staat het nationaal socialisme was ontstaan deze staat is in 1989 in principe en in 1990 definitief verdwenen de sporen van veertig jaar ddr zijn zo veel mogelijk uitgewist is hier sprake van een hernieuwde stunde null literatuur laat zich echter niet liquideren het ergste dat literatuur kan overkomen is dat ze niet meer gelezen wordt geldt voor de literatuur uit de sbz resp ddr dat ze maar beter ad acta kan worden gelegd voor schrijvers als red wander en christa wolf geldt dat naar mijn mening volstrekt niet maa r ook voor de literatuur uit de beginfase van deze staat is het ad acta ongewenst mits de lezer in staat is om over bepaalde schaduwen heen te springen noten zie daarvoor joseph roth unter dem bulowbogen prosa zur zeit herausgege ben von rainer joachim siegel keulen 1994 uitgeverij kiepenheuer witsch blz 175 177 over de bezetting van het rijnland schrijft rot h onder meer op blz 215 221 in zijn artikel bilder aus dusseldorf erich maria remarque lm westen nichts neues roman mit materialien und ei nem nachwort von tilman westphalen keulen 1987 uitgeverij kiepenheue r witsch citaat blz 304 305 3 johanne s r becher sonett werk 1913 1955 berlijn 1956 uitgeverij auf bau verlag de twee gedichten staan op blz 371 resp 429 4 christ a wolf gedachtnis und gedenken fred wander de r siebente bronnen in christa wolf lesen und schreiben neue sammlung darmstadt e n neuwied 1982 uitgeverij luchterhand citaat blz 194 voor mijn artikel heb ik dankbaar gebruik gemaak t van wolfgan g emmerich kleine uteraturgeschichte der ddr tweede herziene druk darmstadt en neuwied 1984 uitgeverij luchterhand 39