De lotgevallen van een moedertaallerares

ineke van geest de lotgevalle n hbo van een moedertaallerares zal te zijner tijd elke leraar zich bewust zijn van het feit dat hij tevens moedertaalleraar is en daar in zijn lessen rekening mee houden ineke van geest al jarenlang als lerares moedertaal betrokken bij lera renopleidingen is al even lang bezig het aspect van de latitudinaliteit ge stalte te geven een belangrijke ervaring van ineke van geest bij toe komstige leraren ontstaat duidelijk een stuk bewustwording voor dat aspect in hun latere praktijk vooraf op een goede nou ja dag gaat de telefoon en bereikt het verzoek tot het schrijven van een artikel voor moer mijn oor voor de moer in nieuwe stijl wel te verstaan het eerste nummer zal handelen over moe dertaalonderwijs en verschillende docenten uit de verschillende onder wijsvelden zullen hun ontwikkelingen als moedertaalleraar beschrijven voor mij is dat het hbo hoger beroepsonderwijs ik vraag een week bedenktijd in die week tel ik de knopen van mij n jas heb ik wel wat te melden heb ik niets te melden is mijn ontwikke ling niet gelijk aan die van iedereen ik besluit het toch te doen en wel vanuit de volgende overweging als ik de boel eens op een rijtje zet en als ik daarbij bij het begin ga starten kan ik wellicht mijn huidige doel en werkwijze wat verklaren en misschien hebben anderen er dan ook nog wat aan over het onderstaande ben ik niet tevreden de materie is complexe r 34 dan ik dacht het a r tikel laat veel vragen onbeantwoord veel bl i jft tus sen de regels hangen veel is ook bij mij nog niet duidelijk de poging die ik hieronder waag is als volgt opgebouwd 1 ontwikkeling 1 1 imitatiemodel beschrijving van mijn beginjaren als docent neder land s 1 2 afbraak en puinruimen zelfonderzoek en de gevolgen daa rvan 1 3 mijn model beschrijving van mijn huidige manier van werken 2 terreinafbakening 3 moedertaalleraar ben ik dat 1 ontwikkeling 1 1 imitatiemodel van vandaag op morgen bleek ik ineens lerares nederlands te zijn het papier dat mij bekwaam verklaarde tot het geven van middelbaar on derwijs in de nederlandse taal en letterkunde was daarvan het bewijs de opleiding die ik net had afgesloten bood hiervoor kennelijk vol doende garanties en de maatschappij zette voor mij het licht op groen de nieuwbakken docent kon gaan solliciteren ik voelde me best wel gewichtig eindelijk kon ik gaan bewijzen wat ik waard was van de an dere kant speelde de onzekerheid me toen ook wel parten wat zou de lieve jeugd voor mij in petto hebben dat ik ze wat kon leren was voor mij j een uitgemaakte zaak zie mijn akte bij het voortgezet onderwijs bleek men mij te kunnen gebruiken ik constateerde tot mijn geruststelling toen nog wel dat dezelfde boeken en methodes aanwezig waren als in de tijd dat ik me als leerling op een dergelijke school bewoog wat ik met de leerlingen wilde heb ik me in dertijd niet zo erg afgevraagd het was voor mij duidelijk dat ik het imi tatiemodel ging hanteren mijn leraar nederlands had mij kennelijk vol doende gemotiveerd om het vak te bestuderen ik wilde hetzelfde wor den als hij dus ook ik vond dat mijn leerlingen vooral technisch geschoold moes ten worden spelling grammatica stijl waren zaken die ze best onder de knie konden krijgen de schriftelijke overhoringen repetities over gangsproefwerken boden de leraar en leerling voldoende mogelijkheden om op gezette tijden te constateren hoever de patient gevorderd was ach vaak bleek het een slepende kwaal na verloop van tijd was ik niet ontevreden over mezelf ik vorderde in het boek er was orde tijdens mijn lessen en mijn leerlingen leerden het een en ander althans dat dacht ik en de leerlingen die waren ook niet anders gewend een voldoende voor nederlands leverde niet al leen op school maar ook thuis een pluim op en als iedereen zo te 35 ereden is ben je dat als leerling ook nietwaar ongeveer tegelijkertijd kwam ik terecht bij het hbo ik had nog wat uren over bij de vroegere leraresopleiding de zogenaamde vrouwe lijke n akten was in het vakkenpakket ook het vak nederlands opge nomen dit vak had zowel een algemeen vormende als een ondersteu nende doelstelling voor zover de aanstaande lerares de grammatica en de spelling van het nederlands nog niet beheerste kon ze daarvoor te recht bij de neerlandicus het lezen van en het inzicht krijgen in de ne derlandse literatuur hoorde eveneens tot de algemene vorming daar naast bleek het vak nederlands een soort service verlenend bedrijf te zijn dat wil zeggen dat de leraar nederlands zich kon moest buigen over scripties schriftelijke werken voor de andere vakken gemaakt kortom over alles wat de leerlingen tijdens hun opleiding voor hun vak op schrift moesten zetten met het rode potlood in de hand kon hij ver beteren strepen aanwijzingen geven een poging tot integratie van de vakken en nederlands ik vond toen van wel tenslotte bleef de behan deling van de literatuur als feestmaaltijd over de leerlingen zij vonden de behandeling van de literatuur belangwek kend en leerzaam ze meenden dat ze er wat aan hadden en dat ze er een ruimer beeld van de werkelijkheid door kregen de behandeling van de meer technische aspecten van de taal spelling grammatica zagen ze als een noodzakelijk kwaad ze waardeerden deze lessen met leerzaam maar vervelend de correctie van de scripties en dergelijke wezen ze van de hand als vervelend en oneerlijk immers je hebt al zoveel moeite met het bestuderen en begrijpen en verwerken van de leerstof dat het niet aangaat ook nog op andere aspecten te worden beoordeeld en waarom deed ik het dan heel eenvoudig de aanstaande lerares moest voor het vak nederlands ook een cijfer krijgen en het leek de algemene examencommissie heel zinvol dit te bepalen naar aanleiding van een ge schreven stuk voor een ander vak dit geldt niet voor alle n akten ik was aanvankelijk best ingenomen met de gang van zaken het voort gezet onderwijs bevestigde mij in de keuze van spelling en grammatica bovendien in de behandeling van de literatuur het hbo bevestigde mij in mijn opvatting dat de aanstaande lerares vooral goed moet kunnen schrijven dat ze veel zal moeten praten in haar toekomstige taak ont ging me toen nog 2 afbraak en puinruime n de eerste stap hiertoe was dat ik het voortgezet onderwijs vaarwel zei de strakke programmering de weinige speelruimte die ik er had en ook het moeizame gezwoeg van de leerlingen is dit nou onderwerp of gezegde spelling is moeilijk deden me vertrekken ik zag me dit al jarenlang geven met zulk een gering resultaat 36 vervolgens begon ik mijn situatie bij het hbo door te lichten aan de hand van de volgende vragen wat wil ik bereiken hoe wil ik dat berei ken wat is mijn rol daarin en die van de leerlingen voordat ik die vragen kon beantwoorden kwam ik uit op de hamvra gen wat is onderwijs wat is het doel ervan hoe moet onderwijs eruit zien wat voor maatschappij hebben we daarvoor nodig kortom ik vond dat er iets moest veranderen aan mij aan mijn onderwijs en dan ook maar aan de maatschappij ik zal u verder niet vermoeien met mijn vallen en opstaan de ontwikke ling die ik als docent heb doorgemaakt is natuurlijk niet los te zien van de ontwikkeling die ik als mens onderging het langzaam losraken van overgeleverde normen en waarden en het uitgroeien tot een eigen per soonlijkheid zijn processen die niet van maandag op dinsdag zijn afge rond de vragen die ik me stelde heb ik min of meer van antwoord voorzien hoe ik daarachter kwam en wat de resultaten daarvan zijn volgt hier onder ik startte met de analyse van de toekomstige situatie van mijn leerlin gen welke vaardigheden en inzichten hebben zij nodig om als docent bij het lbo mavo te kunnen functioneren ik ontdekte onder andere het volgende 1 inzicht in literatuur is daarbij niet nodig 2 de docent praat meer dan hij schrijft 3 de school de docent het leerboek hebben een eigen taal die laten we zeggen met de standaardtaal van doen heeft abstract en alge meen 4 de leerling heeft een eigen taal die een soort heemtaal is concreet en specifiek 5 iedere docent in welk vak dan ook is behalve vakdocent ook moeder taalleraar 6 in taal wordt macht uitgedrukt in de klas in de school in de maat schappij zijn het telkens de machtigen die het voor het zeggen hebben die aan het woord zijn voor mijn onderwijs betekende dat het volgende ad 1 literatuuronderwijs liet ik achterwege ad 2 het corrigeren van werkstukken vond ik minder belangrijk wie tobde met het opzetten en formuleren hiervan kon mijn hulp inroepen ik stelde hiervoor een spreekuur in het mondeling taalgebruik werd nu hoofdschotel discussie groepsge sprek vraaggesprek instructie geven opdrachten formuleren ad 3 onderzoek en analyse van eigen taalgebruik en die van hun school boeken en die van hun situatie kwamen op het programma ad 4 tijdens de schoolpracticumperiodes deden de aanstaande leraressen dit ook op de hun toegewezen scholen het opzetten van het onderzoe k 37 en de analyse hie rv an ging in samenwerking met een collega sociaalpeda gogie ad 5 mijn leerlingen en ik vonden dit een belangwekkende ontdekking wij meenden dat we nu veel concreter aan het werk konden gaan als we allemaal moedertaalleraren zijn dienen we ook hetzelfde belang dat betekende dat we de vakdoelstellingen gingen leggen naast die van de moedertaal dat we vervolgens probeerden gezamenlijke doelen te formuleren dat we hiervoor lesinhouden werkwijzen trachtten te vin den maar bovenal dat we erover gingen nadenken en erover gingen lezen en praten deze klus moest ik alleen klaren mijn inzichten kwa men niet overeen met die van mijn collega s ander vak dat deze acti viteiten me niet altijd in dank werden afgenomen is voor de hand lig gend ik zal er hier nu niet verder op ingaan ad 6 door de eigen schoolsituatie door te lichten zie ad 3 kregen de leerlingen enig inzicht in het taalgebruik van de machtigen en de gevol gen hie rvan gezamenlijk probeerden we leerlingen en ik onze bevin dingen in eigen school te realiseren evenwel lang niet altijd met het ge wenste resultaat integendeel verder dan broddelen in de eigen si tuatie zijn we niet gekomen van de ene kant omdat er geen tijd voor was van de andere kant omdat ik hoopte dat mijn leerlingen de over stap naar machtstructuren tot uitdrukking komend in taal buiten de eigen school zelf konden naken 1 3 mijn model het is duidelijk dat mijn doelstellingen met betrekking tot mijn vak en met betrekking tot mijn onderwijs zich inmiddels drastisch gewijzigd hebben bij het formuleren ervan betrek ik de volgende uitgangspunten de vooropleiding van mijn leerlingen is tenminste havo dat betekent dat ze al enigszins taalvaardig zijn zij komen op de opleiding om leraar in welk vak dan ook te worden mijn moedertaalonderwijs staat in dienst van de vorming opleiding tot het beroep van leraar voor het tweede en derde graadsgebied van het voortgezet onderwijs ruim geformuleerd kom ik uit op het ontwikkelen van die houding en vaardigheden die nodig lijken om goede contacten tot stand te brengen en te onderhouden met alle groeperingen die binnen een school een rol spelen leerlingen collega docenten directie ouders en die buiten de school aan bod komen collega docenten inspecteur minister voor mijn leerlingen betekent dit inzicht proberen te krijgen in eigen taalgebruik zowel mondeling als schriftelijk in eigen situatie en leef wereld voor de aanstaande leraar betekent dit inzicht proberen te krijgen in het taalgebruik de situatie en de leefwereld van de toekomstige leerlin 38 gen voor het begrijpen van hetgeen er in de maatschappij gebeurt inzicht proberen te krijgen in machtstructuren zoals die tot uiting komen in taal gebruik ik probeer niet te volstaan met het inzicht krijgen in van alles en nog wat de volgende stap is dat er wat mee gedaan moet worden verdie pen van verbeteren van of veranderen van vaak kom ik niet verder dan een aanzet tot de leerling docent moet het daarna zelf invullen en uitvoeren voor beide partijen een niet eenvoudige en vaak frustrerende zaak voor het onderwijs zie ik dan ook twee taken naar het individu toe ontwikkeling van individuele mogelijkheden om tot een zelfstandig deelnemen en tot individueel welbehagen in de maatschappij te komen naar de maatschappij toe inleiden in de patronen om de maatschap pij te kunnen doorzien hiervoor is een onderwijsstelsel nodig dat iedereen in de gelegenheid stelt die mogelijkheden te ontwikkelen vertaald naar het moedertaal onderwijs betekent dit voor mij dat dit leidt tot emancipatorisch moe dertaalonderwijs met andere woorden tot inzicht in eigen situatie tot zelfbewustheid tot zelfstandig worden tot bevrijding van het school boek bijvoorbeeld een nadere definiering van het begrip emancipatorisch en een verdere omschrijving van mijn mens en maatschappijvisie laat ik hier achterwe ge omdat deze naar mijn idee buiten het kader van dit artikel vallen intermezzo inmiddels had ik de leraresopleiding ingeruild voor de lerarenopleiding waren mijn leerlingen veranderd in studenten gaf ik geen nederlands meer maar taalbeheersing hoe probeer ik het een en ander in praktijk te brengen als ik kijk naar mijn huidige manier van werken constateer ik dat steeds meer de nadruk is komen te vallen op de student zelf en zijn si tuatie waarin taalgebruik van hem en dat van anderen in zijn omgeving centraal staan onherroepelijk kom ik dan terecht bij gedrag zodat de term taalgedrag waarschijnlijk een betere benaming is dan taalbeheer sing hierbij komt dan mentaliteit en houding ten opzichte van jezelf en ten opzichte van anderen in het vizier ik werk zo min mogelijk met van tevoren vastgestelde programma s dat betekent ook dat ik zonder boek werk mijns inziens moeten studenten van tenminste achttien jaar en in het bezit van een einddiploma uit het mbo hbo of van havo ath in staat zijn om aan te geven wat zij als be langrijke onderwerpen in mijn vakgebied zien iedere cursus start ik me t 39 een inventarisatie van onderwerpen al pratend en strepend ontstaan verfijningen en begint ook duidelijk te worden wat wij wel en niet bin nen de doelstelling van het vak taalbeheersing laten vallen een paar voorbeelden van wat er onzes inziens wel bij hoort spreek techniek gespreksleiding gespreksvoering groepsgesprek en discussie vraaggesprek vragen stellen vaktaal luisteren een paar voorbeelden van wat er onzes inziens niet bij hoort stemge bruik de techniek hiervan bordschrijven ordeproblemen en de oplos sing ervan voor zover ze niet het gevolg zijn van taalgebruik de theorie en de techniek van het rollenspel wel als werkvorm bij de uitwerking van de onderwerpen en de voorbereiding en uitvoering van de lessen zijn de studenten betrokken zij leren hierdoor medever antwoordelijk te zijn niet alleen voor de keuze maar ook voor de conse quenties ervan op deze manier krijgen de studenten praktische ervaring met de opzet en de opbouw van een les met daarin als belangrijk aspect het denken over en het formuleren van doelstellingen instructies op drachten zowel mondeling als schriftelijk ze leren hoe complex leef wereld beginsituatie start gevolg vervolg evaluatie zijn en hoe die in een les situatie van invloed zijn op het verloop van de les ze teren niet alleen een succesvolle maar ook een mislukte les te ondergaan en te ver werken een ander belangrijk aspect is dat ze voor de groep moeten pra ten in een situatie die voor hen herkenbaar is en waarbij spreektechniek en taalgebruik belangrijke controlepunten zijn bovendien moeten ze groepsgesprekken en discussies voorbereiden en leiden vragen en op drachten bedenken en deze juist leren formuleren en dan ook nog het juiste moment leren vinden waarop ze gebracht moeten worden daar naast leren ze een keuze te maken uit het aanwezige materiaal zoals ar tikelen videobanden daarbij rekening houdend met het publiek voor wie het bestemd is en met de doelstellingen van de les de dubbele bodem is naar ik hoop duidelijk aan de ene kant leren de studenten een les opzetten en uitvoeren aan de andere kant ervaren ze dat hun taalgebruik daarbij tevens het materiaal levert dat wordt geob serveerd geanalyseerd en geevalueerd een ander belangrijk element in mijn opzet is ook de verslaggeving hoe leg je resultaten gegevens vast en hoe breng je die als evaluatie en als start binnen een les welke vormen zijn ervoor te vinden en welke wer ken goed ik denk dat er nog meer ervaringen en leermomenten voor de studenten in deze manier aanwezig zijn zoals samenvatten stof structureren maar ook samenwerken ik volsta echter met het bovenstaande als ik kijk naar de trefwoorden die ik heb gebruikt bij het begrip emancipatorisch constateer ik dat ik door mijn werkwijze hieraan een praktische invulling geef 40 wat vinden mijn studenten ervan velen vinden dat ze door dit praktisch werken een beter zicht krijgen op hun lessituaties en een beter inzicht in het taalgebruik van henzelf en in dat van de groep daarnaast zien ze hierin een goede voorbereiding op hun latere lespraktijk enkelen zien het nut er niet van in zij bestempe len de werkwijze vaak met luiheid van de docent 2 terreinafbakening om tot een beantwoording van 3 te komen doe ik wat voorwerk door via het kiessysteem van steven ten brinke mijn terrein enigszins af te bakenen bekijk ik de verschillende dimensies en de daarbij behorende aspecten van het moedertaalonderwijs zoals ten brinke die geeft dan zie ik voor mij het volgende lijstje ontstaan a dimensies waar andere vakken bijna geen aandacht aan besteden 1 linguistiek inclusief sociolinguistiek 2 persoonlijke expressie 3 emotionalitei t b dimensies waar andere vakken al of niet dit is afhankelijk van de organisatie en of philosophy van de school aandacht aan schen ken 1 bepaalde vormen van interactie spreken in het openbaar discussie ren 2 creativitei t 3 taalkundige correcthei d 4 lezen en schrijven van ingewikkelde tekste n c andere dimensies waar andere vakken als regel evenveel aandacht aan besteden 1 spreken luisteren schrijven lezen 2 disciplinaritei t 3 kritische zi n ten brinke noemt a het kerngebied b het supplementaire gebied c het algemene gebied voor mij geldt dat ik me het meest beweeg in b en c en dat a als een rode draad door het geheel loopt met als bijzon dere noot dat 61 zich in mijn situatie niet beperkt tot bepaalde vor men van interactie alle vormen van verbale interactie komen bij mij aan de orde 2 tot nu toe is noch het woord communicatie noch het woord integra tie gevallen dat is min of meer met opzet gebeurd ik vind het begrip pen die moeilijk te omschrijven zijn en die moeilijk in het onderwijs te concretiseren zijn toch vind ik dat communicatietraining erg belangrijk is in een lerarenopleiding de leraar moet het immers met zovelen kun nen vinden maar de student is nog geen leraar hij zit zelf nog in een 41 klassesituatie en die is mijn uitgangspunt daarnaast denk ik dat communicatietraining geen zin heeft wanneer dat niet geintegreerd gebeurt maar wat ga ik dan integreren andere vak ken met de moe dertaal of de twee vakken die de student bestudeert met elkaar of zie ik integratie meer als een samenbrengen van de student en zijn taal van de student en zijn situatie maatschappij ik kies voor dit laatste zonder de eerste mogelijkheid uit te sluiten want altijd blijft nog gelden dat ie dere leraar van welk vak dan ook tevens moedertaalleraar is ik kan dit echter pas invullen als de student bij zichzelf en bij zijn groep heeft waargenomen hoe geintegreerd taal en persoon groep eigenlijk zijn ik streef naar een taalhouding en zoek ter concretisering situaties les leesstof die met de student en zijn vak te maken hebben en die zijn greep op de werkelijkheid kunnen vergroten wellicht dat mijn manier van werken hen helpt om tot een systematisch en thematisch onderwijs te komen het belangrijkste is dat de student voor zichzelf leert uitgaan van de ervaringswereld van hemzelf en later die van zijn leerlingen hij heeft hiervoor een kritische houding nodig het probleem blijft evenwel dat de scholen waar hij straks terechtkomt niet altijd gediend zijn van een andere bijvoorbeeld thematische aan pak dan de traditionele die gebaseerd is op vakkenscheiding en klassi kaal onderwijs de student zal ook in zo n situatie aan de slag moeten kunnen gaan hij zal zich moeten kunnen aanpassen hiervoor heeft hij nodig dat hij de regels van het taalverkeer kent en gebruikt bijvoor beeld discussietechnieken leesbaarheidsfactoren 3 moedertaalleraar ben ik dat ik geloof van niet maar ik denk van wel waarom geloof ik van niet omdat ik me met niet wezenlijke moeder taalaspecten ophoud aspecten die ook door andere vakken worden ge traind en die niet specifiek op mijn terrein liggen spreken luisteren schrijven lezen kritische zin les opzetten les uitvoeren waarom denk ik van wel omdat ik altijd zoveel mogelijk uitga van de moedertaal bij alles wat ik probeer te trainen is die het uitgangspunt analyse van taalgebruik in diverse situaties en de effecten van dit taal gebruik noten 1 vrouwelijke n ijverheids akten zoals nx1 1 wassen en koken nxx kinder verzorging en opvoeding en handvaardigheid na naaien ns stofversieren meisjes met een einddiploma uit het mbo hbo of van havo ath konden zich tot voor kort laten inschrijven op een leraresopleiding na een opleiding van vier jaar kregen zij een akte die hen bevoegd verklaart tot het geven van onderwijs bij he t 42 ibo mavo met de oprichting van de nieuwe lerarenopleidingen nlo s zijn deze teraresopleidingen aan de afbouw begonnen zie het artikel van guus de bakker het kiessysteem van steven in moer 1975 5 in dit artikel worden bij a nog twee dimensies genoemd en we l 4 lezen van fictionele tekste n 5 lezen van literair historische teksten deze dimensies heb ik achterwege gelaten omdat ze in mijn moedertaalonder wijs niet voorkomen adressen van de auteurs guus de bakker wilhelminalaan 40 de bilt ellen loos abraham kuyperweg 35 dordrecht jan rutting calderonlaan 21 111 utrecht loes te boekhorst lorentzplein 7 haarle m erma klarenberg aart de ridder p a poortenaarlaan 14 nieuwegein ineke van geest lindeulaan 30 berkel en rodenrij s rectificati e betreft moer 1976 6 pag 344 noot 5 over het svo project 0181 het van huis uit friestalige kind en het nederlandstalig onderwijs het wetenschappelijk eindverslag van dit onderzoek is als deel 2 uitgegeven door de staatsuitgeverij onder de titel het onderwijs aan van huis uit friesta ige kinderen als deel 3 in deze reeks is een beknopte versie beschikbaar in parallelle friese en nederlandse editie onder de titel respectievelijk en bern twa talen en een kind twee talen belangstellenden voor interimrapporten van het project worden verwezen naar ipaw afdeling onderwijskunde aidadreef 7 utrecht 43