De Middeleeuwen nog niet voorbij?

paul wackers de middeleeuwen nog niet voorbij 1 achtergrond wat kan in het algemeen de reden zijn waarom teksten uit het verre verle den nog gelezen worden een belangrijke reden daarvoor is volgens hirsch in zijn cultural literacy what every american has to know 1987 dat onze samenleving zo anders is dan de middeleeuwse toen kon men spre ken van een stelsel van normen en waarden bepaald door het christendom van die tijd thans is daarvan geen sprake meer althans niet van een type normen en waarden dat toepasbaar is voor alle mensen van alle landen toen had alles een vaste plaats in het wereldbeeld nu niet meer toch po gen veel mensen van nu zie de gegroeide belangstelling voor de midde leeuwen te weten te komen welke waarden van de middeleeuwen thans nog te gebruiken zouden zijn want veel wat in onze samenleving bestaat is toen begonnen en dat geldt voor heel west europa we kunnen de middeleeuwen zien als onderdeel van ons culturele bewust zijn en dan drukken we ons niet altijd positief uit integendeel voor veel mensen vertegenwoordigen de middeleeuwen achterlijkheid viesheid voosheid dit beeld van de donkere middeleeuwen is een vinding van de humanisten die tijdens de renaissance dat verleden van achterlijkheid en intellectuele bekrompenheid van zich af wilden schudden eeuwen later plaatsten de negentiende eeuwers onder invloed van de romantische aandacht voor het ridderwezen hier een ander beeld tegenover dat van de ideale tijd dat van de zuivere kunst en het eenvoudige oprechte leven in dienstbare verhoudingen beide beelden van de middeleeuwen zijn constructies en het is duidelijk dat ze geen van beiden in overeenstemming zijn met de toenmalige werkelijk heid van het menselijk bestaan 2 de teksten wanneer het gaat om het beste aardigste of meest leesbare van de midde leeuwse europese literatuur valt er uit vier soorten teksten te kiezen 2 1 epiek wat de epiek betreft zijn er drie categorieen waaraan gedacht kan worden epiek met als personages de kring van karel de grote epiek met koning arthur als de centrale figuur epiek die speelt in de klassieke oudheid omdat in de teksten van de laat ste groep antiek materiaal aangepast wordt aan de middeleeuwse omstan digheden treden er vaak complicaties op daarom zijn ze voor schoolsituaties niet zo geschikt 1 de meeste teksten zijn lang en er wordt onophoudelijk in gevochten representatief voor het genre en algemeen als een hoogtepunt beschouwd 33 is het chanson de roland dat het einde van de veldtocht van karel de grote tegen de mohammedanen in spanje bezingt roland is karels neef deze tekst verdient aandacht omdat er geen enkele andere tekst is waarin de noodlottige gebeurtenissen elkaar zo snel opvolgen als in het chanson de roland het verhaal laat je voortdurend zien dat de gemaakte keuzen ook als deze niet goed zijn altijd begrijpelijk zijn bovendien laat de tekst meer dan welke andere ook de tegenstelling tussen christenen en moslims zien 2 de tweede sagenkring die rond king arthur levert verschillende boeiende werken op daar is allereerst de percheval dit verhaal combineert de arthurstof met het thema van de graal de beker van laatste avondmaal het vinden daarvan is het hoogtepunt van het geestelijk ridderschap bo vendien is de auteur chretien de troyes een geniaal verteller die wel aan geduid is als de vader van de moderne roman je behoeft maar de eerste drie hoofdstukken te lezen bijvoorbeeld in de vertaling door ingrid nijkerk pieters uitgegeven door de haan 1960 om meegesleept te worden door de bijzondere manier waarop parcival uitgroeit tot strijder gods het ver haal van chretien is onvoltooid gebleven wolfram von eschenbach heeft het in zijn parzival in het duits bewerkt en voltooid wolframs versie is trager van verteltrant en bevat meer intellectuele en theologische passages het duitse werk heeft bijvoorbeeld wagner diepgaand beinvloed 3 sir gawain and the green knight ofwel heer walewein en de groene ridder heeft als voordeel dat de tekst tamelijk kort is het verhaal gaat over het hof van arthur ten tijde van pinksteren de groene ridder komt het hof oprijden en daagt de aanwezigen uit voor een vreemde weddenschap wie durft mag hem onthoofden daarna zal hij het zelfde bij de ander doen dat leidt tot spannende gebeurtenissen die door leerlingen gemakkelijk meebeleefd worden ook het element van de held die getest wordt kan voor herkenning zorgen verschenen in de prisma klassieken 4 morte d arthur van malory deze engelse tekst is een vijftiende eeuwse samenvatting van de arthur verhalen in de originele verhalen worden de avonturen van meerdere ridders tegelijk verteld malory heeft die verstrengeling opgeheven en de belevenissen van ieder personage bijeen geplaatst daardoor is het makkelijker om er een of twee uit te lichten en te behandelen is verschenen in de prisma klassieken 5 walewein zou een uitdaging zijn voor de klas deze ridderroman is ge baseerd op een sprookje over een gouden vogel er bestaat geen hertaling in modern nederlands van maar de tekst is verhoudingsgewijs niet lang en erg levendig en bij goed voorlezen zeker een sukses eventueel zou hij vergeleken kunnen worden met het zwevende schaakbord van couperus dat op deze roman gebaseerd is 34 karel ende elegast is veel minder representatief voor de europese literaire situatie en wordt daarom in dit verband niet genoemd 6 wel van groot belang acht ikvanden vos reynaerde omdat er sprake is van een rijk en geestig verhaal waarvan je steeds weer nieuwe interpretaties kunt geven omdat de tekst elementen bevat die nog steeds actueel zijn en omdat met humor de ondeugden van de personages worden neergezet zoda nig dat ze menselijke contouren krijgen en je de dieren als prototypes voor allerlei personen uit de hedendaagse werkelijkheid kunt zien 2 2 lyriek het is niet eenvoudig om middeleeuwse lyriek te lezen men moet met deze traditie vertrouwd raken haar heel goed kennen anders vindt men het al gauw saai mogelijkheden zijn de volgende 7 de balladen en liederen van francois villon 15e eeuw dit zijn voor beelden van het laat middeleeuwse levensgevoel en van de toenmalige aan dacht voor formele complexiteit zijn expressieve balladen bijvoorbeeld van de gehangenen zijn voortreffelijk vertaald door ernst van altena 8 van altena heeft ook gezorgd voor de prachtige bloemlezing daar ik tot zang word aangespoord deze bevat een selectie uit de oudste hoofse poe zie die van de troubadours de opgenoemen teksten zijn representatief voor een groot deel van de middeleeuwse lyriek de vertaling volgt de oorspron kelijke rijmschema s 9 carmina burana beroemd geworden door de bewerking van carl orff met zijn vele slagwerk solisten en grote koren gezangen van rondtrek kende studenten vaganten over drinken plezier dood de seizoenen maatschappelijke misstanden enzovoorts 2 3 dramatiek er is weinig toneel bewaard gebleven ofschoon er vast heel veel gespeeld werd 10 omdat de nederlandse abele spelen de oudste bewaard gebleven toneels tukken zijn in heel europa met een serieuze wereldlijke inhoud zou een daarvan aan de orde moeten komen ik kies bij voorkeur de lanceloet van denemerken deze tekst kent een bijna eigentijdse spanning ook al gaat het over een prins die verliefd is op een hofdame in plaats van een meisje van zijn stand hij vergrijpt zich aan haar en laat zich vervolgens door zijn moeder overhalen om het meisje te laten stikken de manier van uitbeelden is heel suggestief en ook nu nog uiterst sterk 35 2 4 didactische teksten althans zo zag men vroeger de hier ondergebrachte werken maar midde leeuwse teksten willen mensen altijd iets leren en ze er beter van maken vier werken lijken boven alles uit te stijgen 11 de goddelijke komedie van dante ze heet komedie omdat het verhaal goed afloopt maar het is een reis van de dichter door hel vagevuur en he mel die heel wat spanningen oplevert de dichter komt allerlei figuren te gen goede zowel als slechte die hij alnaargelang zijn visie op hun levens gedrag in de hel of in de hemel een plaatsje geeft de tekst is een van de meest uitgebreide getuigenissen van de ordelijkheid en de schoonheid van het middeleeuwse wereldbeeld en leert ons veel over het toenmalige intellectuele klimaat bovendien is hij heel beeldend het werk geeft de samenhang aan tussen de dingen die je doet en wat je kan overkomen dankzij frans van dooren is er een heel goede vertaling uit gekomen bij ambo baarn 12 de roman van de roos is een middeleeuwse bestseller er zijn honderden handschriften van en de invloed ervan is in allerlei genres aan te wijzen het gaat om een allegorisch beschreven zoektocht naar de beminde de ik figuur wil een roos plukken vandaar de titel die gelardeerd wordt met uitweidingen over allerlei onderwerpen waardoor je er heel veel uit leert omtrent de middeleeuwen ernst van altena alweer zorgde voor een vertaling in verzen 13 de vertroosting der wijsbegeerte van boethius werd rond 500 geschre ven en was lange tijd even belangrijk als de bijbel in dit boek staat de orde van de natuur tegenover de door de mens veroorzaakte chaos toen al het boek is gegoten in de vorm van een gesprek tussen de zieke boethius en philosophia het bevat een betoog over de vraag hoe het kan dat goede mensen het moeilijk hebben in het leven en andersom de slechteriken kun nen leven als god in frankrijk het antwoord is dat goede mensen op aarde alleen maar goed ervaren maar niet altijd zien wat goed is het boek dankt zijn populariteit aan de literaire en filosofische betekenis van de tekst wat voor ons nu juist weer wat problemen met zich kan brengen vooral tegen het einde men kan het beste een fragment nemen uit de eerste drie boeken deze zijn vertaald uitgegeven bij ambo baarn 14 the canterbury tales van geoffrey chaucer tenslotte is een tekst uit de late 14e eeuw opgebouwd als een raamvertelling vergelijk met de de camerone van boccaccio waarin de verschillende personages pelgrims op weg naar canterbury elkaar afwisselend ernstige geestige en ondeugende verhalen vertellen om zo de reis te bekorten ze beschrijven personen alsof je ze zelf kent en tweede argument de teksten bevatten het totale scala aan middeleeuwse verteltechnieken 36 3 didactisering bij de behandeling van de middeleeuwse teksten is het belangrijk dat men de tekst haar eigen waarde laat behouden en wel door enerzijds te actualiseren maar anderzijds niet te doen alsof ze voor deze tijd en niet voor toen geschreven is voorts dat men de lezers helpt de tekst te interpreteren zo gaat bijvoorbeeld lanceloet van denemerken over een probleem tussen een jongen en een meisje met verschillende aspekten dat lanceloet zich aan sanderijn vergrijpt herkennen wij als misdrijf de vraag is of dit ook zo gold toen het stuk werd geschreven en zeker speelt het standsverschil voor ons veel minder dan voor de mensen uit die tijd een belangrijk hulpmiddel tenslotte is visualisering door middel van dia s van houtsneden en andere illustraties beeldend materiaal kan in bijna alle gevallen een opstap zijn naar het interpreteren en beleven van teksten bibliografie het lied van roland la chanson de roland vertaald door a posthuma gro ningen 1990 chrctien de troyes perceval of het verhaal van de graal vertaald door r stuip utrecht antwerpen 1979 de vertaling van nijkerk pieters is uit 1960 zeist wolfram von eschenbach parzival vertaling in modern duitse verzen door w mohr goppingen 1997 tweetalige uitgave origineel en proza omzetting door w spiewok stuttgart 1981 nederlandse vertaling door l beuger bij uitgeverij vrij geestesleven th malory de morte d arthur vertaald door w tigges utrecht antwerpen 1981 een bruikbare engelse uitgave is te vinden in de reeks the penguin eng lish library bezorgd door j cowen van den vos reynaerde uitgegeven door f lulofs groningen 1983 f villon verzamelde gedichten vertaald door e van altena hilversum 1981 6e druk e van altena daar ik tot zang word aangespoord occitaanse troubadours 1100 1300 baarn 1987 carmina burana lateiniseh deutsch gesamtausgabe der mittelalterlichen me lodien mit den dazugehorigen texten hrsg von m korth munchen 1979 lanseloet van denernerken een geschikte uitgave is verzorgd door r roemans en h van assche in de reeks klassieke galerij amsterdam antwerpen een omzetting in modern nederlands is verschenen in de reeks vertaald middelnederlands leeuwarden taal teken dante alighieri de goddelijke komedie vertaald ingeleid en toegelicht door f van dooren baarn 1987 g de lorris en j de meung de roman van de roos nederlands van e van al tena baarn 1991 37 boethius de vertroosting van de filosofie vertaald ingeleid en van aanteke ningen voorzien door r f m brouwer baarn 1990 g chaucer the canterbury tales translated into modern english by n cog hill harmondsworth penguin classics 1982 laatste druk er is een nederlandse vertaling van j barnouw maar die is moeilijk te vinden en af te raden m