De ontroering vertaald. Een affectieve benadering van poëzie-onderwijs naar aanleiding van een gedicht van W.H. Auden.

michelle wolther s de ontroering vertaald een affectieve benadering van poezie onderwijs naar aanleiding van een gedicht van w h auden funeral blues stop all the clocks cut off the telephone prevent the dog from barking with a juicy bone silence the pianos and with muffled drum bring out the coffin let the mourners come let aeroplanes circle moaning overhead scribbling on die sky die message he is dead put crepe bows round the white necks of the public doves let die traffic policemen wear black cotton gloves he was my north my south my east and west my working week and my sunday rest my noon my midnight my talk my song i thought that love would last for ever i was wrong the stars are not wanted now put out every one pack up die moon and dismantle the sun pour away die ocean and sweep up die wood for nodiing now can ever come to any good whauden inleiding het mooiste resultaat dat je met een poezieles kunt bereiken is dat de leer lingen endiousiast raken over gedichten en zelf spontaan naar bibliodieek of boekwinkel toestappe n o m ee n dichtbundeltj e t e lenen o f t e kopen d e gangbare poezielessen boeken dit resultaat doorgaans niet misschien zullen de leerlingen nog aandachtig luisteren naar een boeiend verhaal over het le ven van slauerhoff en ook de humor van piet paaltjens waarderen ze nog wel maar zodra termen als rijmschema alliteratie en metafoor vallen haken de meesten af is dat raar naar mijn mening moet deze vraag ontkennend beantwoord wor den natuurlijk helpen de termen van de poezie analyse bij het begrijpen van de moeilijkere gedichten zij vormen de sleutels om de soms erg hermetische inhoud van de gedichten te openen maar de leerlingen gaan geen gedichten lezen omdat ze zo gek zijn op het opsporen van alliteraties of het verklaren 87 wolthers de ontroering vertaald van metaforen ze zuilen eerder geneigd zijn gedichten te lezen als ze ervaren hebben dat deze vaak gaan over gevoelens die ze kennen of herkennen met deze overwegingen in het achterhoofd ben ik op zoek gegaan naar een mogelijke invullin g va n een poezieles waarin de leerlingen de tijd en de ruimte zouden krijgen om de emotionele kant van gedichten te ontdekken bij toeval las ik een polemiekje in de volkskrant eind 1994 over de film vertaling van een gedicht van w h auden tuneral blues genaamd zoals die werd getoond in de ondertiteling bij de film four weddings and a funeral in de nederlandse bioscopen daarin stond de inderdaad discutabele kwaliteit van de filmvertaling van het gedicht tuneral blues centraal discutabel om dat veel van de emotionele zeggingskracht en literaire aspecten verloren gin gen een idee voor een mogelijke les was al spoedig geboren aan de hand van het fragment uit de film zou aan de leerlingen getoond kunnen worden hoe groot de emotionele lading van een gedicht kan zijn aan de hand van het stukje uit de krant zouden de leerlingen creatief met dit gedicht aan de slag kunnen de vertaling zou immers in vele opzichten door de leerlingen verbeterd kunnen worden de uiteindelijke les die het resultaat was van dit idee heb ik in twee 5 v w o klassen gegeven en ik heb twee mooie haast ontroerende uren met de leerlingen beleefd ik zou u daar graag deelgenoot van maken het lesplan het hoger doel van de les wordt natuurlijk in de eerste plaats gevoed door het nobel streve n dat elke docent nederlands waarschijnlijk za l kennen het en thousiasmeren van de leerlingen voor literatuur een manier om dit te berei ken is het tonen van de gevoelskant van poezie en dat is het concrete doel van deze les daarnaast biedt deze aanpak de mogelijkheid wat meer creatief en onbevangen met gedichten om te gaan dan gewoonlijk met een meer poe zie analytische benadering geschiedt eventueel kan er ook kort aandacht be steed worden aan de problemen waar een vertaler mee te maken heeft wan neer hij een gedicht moet vertalen in het bijzonder wanneer het om het on dertitelen van een film gaat het lesplan zag er uitgaande van een les van 50 minuten schematisch als volgt ui t 5 a 10 minuten introducti e 5 minuten filmfragmen t begrafenisscene 5 a 10 minuten klassegespre k over het fragment resterende tijd werke n aan een verbetering van de vertaling materiaal ee n fragment uit four weddings and a funeral op video het gedicht en de filmvertaling op stencil doelgroep bovenbou w oner v5 88 wolthers de ontroering vertaald lesverloop omdat het mij in deze les met name ging om de emotionele kant van poezie heb ik de les vri j dramatisc h aangezet i k ben begonnen me t de woorde n jongens ik wil wat met jullie delen en vertelde de leerlingen dat ik verdrie tig was omdat ik afscheid had moeten nemen van twee goede vrienden van mij die voor eenjaar naar australie vertrokken zijn ik vertelde dat ik een paar dagen treurig thuis op de bank had gezeten en steeds aan mijn vrienden moest denken die zo ver van mij vandaan waren in een bloemlezing las ik het gedicht afscheid van adriaan morrien het sprak mij bijzonder aan omdat het gedicht precie s verwoordd e hoe ik mij op dat moment voelde hoewel het afscheid waar morrien over dicht waarschijnlijk definitiever is ik heb het gedicht aan de leerlingen voorgelezen die me overigens enige tijd met vertwijfeld e bli k va n di e i s ge k geworden hebbe n aangekeken vervolgens heb ik aan hen uitgelegd waarom ik het zo n mooi gedicht vond waarna ik de leerlingen vroeg of ze dit herkenden en of ze misschien ook ge dichten kenden die aansloten bij een emotionele gebeurtenis uit hun leven de leerlingen gaven aan dit niet te herkennen ook niet in bijvoorbeeld song teksten van popmuziek toch kwamen er verhalen los een jongen vertelde dat hij bij bepaalde muziek moest denken aan de begrafenis van zijn vader met deze woorden bracht hij de klas onbewust in de sfeer die ik op dat mo ment wilde creeren er werd gesproken over gevoelens bij ingrijpende gebeur tenissen daarna heb ik het videofragment laten zien waarbij ik de leerlingen van te voren vertelde waar de film over gaat kort samengevat laat deze vier bruilof ten en een begrafenis zien zoals die beleefd worden door een hechte groep vrienden alhoewel d e film een comedy is de verwikkelingen tijden s d e four weddings zijn erg humoristich soms zelfs hilarisch krijgt de film een dramatische wending wanneer et funeral verbeeld wordt in het feestgedruis van de derde bruiloft krijgt een van de vrienden een fatale hartstilstand het videofragment laat de begrafenisplechtigheid zien waarin de vriend van de overledene de rouwenden op ontroerende wijze toespreekt ik heb de leerlin gen gevraagd in het bijzonder naar twee dingen te kijken in de eerste plaats moesten ze letten op de emotionele lading van het gedicht dat de spreker in zijn grafrede reciteert en in de tweede plaats vroeg ik aan hen wat zij vonden van de vertaling van funeral blues tijdens het kijken naar het filmfragment wer d er aanvankelijk hier en daar nog wat gegniffeld de film is en blijft immers een comedy maar gaande weg werd het stiller en stiller in de klas op het moment dat het gedicht van w h auden op aangrijpende wijze wordt voorgedragen kon je een speld ho ren vallen ook na afloop bleef het voor een v5 klas ongewoon stil de leer lingen waren duidelijk aangedaan de eerste reacties die na enkele minuten de stilte doorbraken waren mooi en zielig de leerlingen konden niet pre cies aangeven waarom het nu zo mooi en zielig was ik vertelde hun dat ik dacht dat het kwam doordat het gedicht zoals de jongen in de film oo k al aangeeft precies verwoordt hoe hij zich voelt niet mooier dan met dat ge dicht zou hij kunnen zeggen dat alles wat in het leven belangrijk voor hem 89 wolthers de ontroering vertaald was hem nu met het overlijden van zijn vriend ontnomen is pour away the ocean and sweep up the wood for nothing now can ever come to any good funeral blues zet alle klokken stil leg de hoorn van de haak zorg dat de hond niet gaat blaffen geen piano maar een zachte trom breng de kist naar binnen en zeg de rouwenden kom laat de vliegtuigen de boodschap schrijven in het avondrood hij is dood geef de papieren kraag aan alle duiven en laat de politie zwart gehandschoend bevelen wuiven hij was mijn noorden zuiden t binnenland de kust mijn werkweek mijn zondagsrust mijn middag mijn middernacht ik dacht dat mijn liefde voor eeuwig was ik zag het niet voor ons geen sterren meer dus doof ze snel en ook de zon mag minder f el weg met de oceaan en met woud want al wat zoet was is nu zout vert door r bovenlander filmonderti teling de leerlingen vonden dat de vertaling in de ondertiteling erg slecht was in hun woorden gee n pan en dat er daardoor veel moois van het gedicht verloren ging een leerling opperde dat poezie eigenlijk nie t vertaald kan worden maar hij za g oo k we l i n da t vee l gedichten zoals russisch e o f chinese dan niet gelezen zouden kunnen worden we hebben even gespro ken over de problemen waar een ondertitelaar mee te maken krijgt zoals de op he t filmdoek beperkt e beschikbar e ruimt e voor vertaling vervolgen s hebben w e geprobeer d zel f ee n betere vertalin g t e maken ui t ee n soor t groepsdrang waarschijnlijk veroorzaak t door de eerder gemeenschappelijk meegemaakte stilt e uit ontroering wilden ze liever met z n allen dan in groepjes aan een vertaling werken en aangezien de klassen niet a l te groot waren stond ik dat toe ik ben voor het bord gaan staan en de klas dicteerde 90 wolthers de ontroering vertaald mij welke veranderingen er volgens hen moesten plaatsvinden de leerlingen konden feilloos aangeven wat er in hun ogen niet klopte aan de vertaling van het gedicht en het opmerkelijke was dat dit niet alleen betrekking had op de emotionele kracht van het gedicht die soms verloren was gegaan maar ook op de meer technische kant zoals het eindrijm en de klankverschijnselen z o kreeg d e daadwerkelijke verbeterin g meer het karakter van een discussie waarbij de leerlingen aan elkaar vertelden waarom sommige passages wel of niet mooi vertaald waren het bleek echter niet mee te vallen om passende alternatieven te bedenken ter afsluiting heb ik een speciaal voor de gelegenheid uitgenodigde collega neerlandicus zijn vertaling die ik zelf bijzonder mooi vond laten voorlezen graf smartlap zet klokken stil en snijd de telefoonlijn af weerhoud de hond met vette kluif van zijn geblaf en leg piano s zwijgen op verstomde trom voor doodkist begeleiding maan de rouwers kom laat ieder vliegtuig ckklen door het morgenrood en rouwend in de hemel schrijven hij is dood vouw crepepapier om elke blanke duivenek en zet agenten zwartgehandschoend op hun plek mijn noorden zuiden oosten westen elke kust was bij m n doordeweekse sleur m n zondagsrust mijn middag middernacht was hij mijn praat mijn zang ik dacht dat liefde eeuwig was dat was te lang de sterren zijn nu niet gewild dus doe ze uit verpak de maan onttakel zon maar van haar huid vergiet de oceaan en veeg maar op het woud want niets wat goed was vindt nu ooit nog zijn behoud vert door j p verdonk de leerlinge n honoreerde n zij n literair e inspanning me t ee n applaus zi j constateerden dat zelfs in de vertaling van de titel grafsmartlap de assonan tie van de oorspronkelijke titel tuneral blues terug te vinden is zij vonden dit woord ondanks de negatieve betekenis van smartlap heel knap bedacht bemoedigend was dat ze het stencil waarvan ik slechts een beperkt aantal gemaakt had graag wilden houden op dit enthousiasme had ik niet durven hopen 91 wolthers de ontroering vertaald evaluatie er zijn veel strategieen mogelijk om leerlingen dichter bij poezie te brengen mij is gebleken dat een affectieve benadering gevolgd door het gezamenlijk bewerken van een vertaling een werkvorm is die succes heeft door de leer lingen gemeenschappelijk een emotie te laten beleven in dit geval door het kijken naar een filmfragment1 en daarna een gedicht aan te bieden waarin deze emotie vorm heeft gekregen ervaren de leerlingen hoezeer poezie t e maken heeft met de verwoording van emoties door te werken aan een ver taling krijgen de leerlingen de kans om hun eerder ondergane gevoelens uit te drukken in voor hen passende woorden het is gebleke n dat leerlingen bij deze benadering daar heel goed over kunnen en vooral oo k wille n praten een goed contact met de klas is waarschijnlijk we l een voorwaarde bij dit soort lessen pas dan kun je als docent iets van jezelf laten zien zoals ik in het begin van deze les met het morrien voorbeeld al was het misschien wat overdreven heb gedaan pas dan zullen ook de leerlingen wat van hun ge voelens en gedachten prijs geven de resultate n wa t betreft d e verbetering viele n wa t tegen alhoewel ee n echte teleurstelling is het eigenlijk niet te noemen in de spontane discussie werden immers keer op keer passages uit de vertaling naar voren gebracht die als slecht werden betiteld omdat ze de emotionele lading va n het oor spronkelijke gedicht teniet deden en het verschaffen va n dat inzicht was het belangrijkste doe l va n deze les misschien lever t het werken in groepje s meer verbeteringen in de vertaling op achteraf heb ik de leerlingen gevraagd of ze nog tips hadden om deze lesop zet te verbeteren de meeste leerlingen vonden de les eigenlijk goed zoals die nu was een meisje zei dat ik moest zorgen dat ik iets achter de hand had voor als we weer zo stil worden maar dat was misschien juist he t aller mooiste van deze hele les noten 1 in dit geval is het gedicht met het filmfragmentgegeven en dat komt maar zel den voor maar omdat filmeen medium is dat sterk op de gevoelens van de kijker werkt is het goed mogelijk ook andere fragmenten met een sterke emotionele la ding te gebruiken ter introductie van een poezieles 92