De onttovering van het verleden. Consciences ‘Leeuw van Vlaanderen’, maar zonder klauwen…

de onttovering van het verleden consciences leeuw van vlaanderen maar zonder klauwen andre mottart ik ging in 1957 voor het eerst naar school ik kreeg in dat jaar een paspoort voor gutenbergs universum maar ook nog een ander innerlijk en onzichtbaar paspoort want het leesboekje is een soort paspoort dat de identiteit bepaalt van enkele gene raties enkele generaties dat is een heel volk ieder volk heeft zijn eigen leesboekje dubravka ugresic 1995 p 21 inds de val van de berlijnse europese identiteit leidt echter tot een para muur worden we in europa met doxale situatie aan de ene kant poogt men twee tegenstrijdige politieke niet langer de eigen cultuur vanuit een eng tendensen geconfronteerd in nationaal perspectief te begrijpen maar bin het voormalige oostblok nen die ruimere europese context te plaat steekt een fervent nationalis sen aan de andere kant echter wordt me de kop op en ziet men gevreesd dat de europese eenmaking een voormalige wereld rijken com rechtstreekse bedreiging is voor de eigen pleet desintegreren in west culturele identiteit uiteraard ligt de situatie europa poogt men daarentegen met de heel gevoelig in vlaanderen waar men nog euro als locomotie f het eenmakingsproces maar pas van een ontvoogdingsstrijd aan juist te versnellen deze ontwikkelingen heb het bekomen is maar ook in in onze buur ben concepten als nationaliteit en identiteit landen is de eigen identiteit een onderwerp opnieuw hoog op de agenda geplaatst van debat nu er overal hoekstenen van de immers de voornamelijk economische industrie aan het buitenland verkocht wor motieven die de europese eenmaking den en binnenkort de euro de nationale schragen zijn niet van die aard om burgers munten vervangt voor dit project warm te maken daarom poogt de europese commissie dan ook de in dit artikel wil ik kort schetsen hoe men burgers met culturele programma s en met de maakbaarheid van identiteit in de ongetwijfeld gigantische sommen geld een literatuurles kan omgaan alhoewel ik dit europese identiteit aan te praten hierin hier doe aan de hand van een roman die wordt het onderwijs vaak een centrale rol een belangrijke rol heeft gespeeld in de toebedeeld het is misschien wel het recente vlaamse geschiedenis meen ik dat belangrijkste doorgee fl uik van het culturele in welk cultuurgebied ook een roman of erfgoed een hoofdingredient van identiteit enig ander kunstwerk kan gevonden wor den waarmee mutatis mutandis het opzet de confrontatie van de nationale met een van dit artikel kan worden gerealiseerd rg4 n 2 jrgang nummer 4 maart april 1998 7 aa 1998 identiteit en literatuur oorlogen midden oosten balkanlanden de vroegere sovjetunie gebruikt maar ook in de reguliere politiek van beschaaf het verleden heeft bewezen dat identiteit in de staten stuit nog dagelijks op verrassen hoge mate gecreeerd wordt in de zeven de uitspraken zo verklaarde bijvoorbeeld tiende eeuw bijvoorbeeld was er in maurice schumann gewezen minister nederland nauwelijks nationaal besef dat is onder de gaulle naar aanleiding van de pas in de negentiende eeuw tot stand volksraadpleging waarin de onafhankelijk gekomen het begrip groot bri tt annie is heid van quebec in het geding was dat de pas in de 18de eeuw gevormd en honderd francofone zaak als overwinnaar uit de bus jaar geleden sprak de meerderheid van de komt het is duidelijk dat de franse taal fransen niet eens frans laat staan dat passie waard is in noord amerika evenzeer men zich overal fransman voelde als in noord afrika of libanon ik zou bijna zeggen ze is waard ervoor te sterven de door de bijzondere situatie waarin standaard 2 11 95 ook harald bloom vlaanderen terecht kwam na de oprichting 1987 fundeerde zijn klacht over de teloor van het koninkrijk belgie in 1830 is er de gang van de amerikaanse beschaving op nationalistische reflex niet alleen van veel een aantasting van de hoger genoemde recentere datum maar is die ook tot op drie pijlers van het traditionalisme vandaag een brandende kwestie gebleven opvallend hierbij is dat van de vlaamse cul schrijvers die het in vlaanderen waagden tuur verwacht wordt positief mee te werken aan deze waarden te morrelen werden aan het imago van de natie en dat als tegengewerkt meer nog als onvlaams onderdeel van de strijd voor een zelfstandig weggepest naar nederland vandaar de vlaanderen in dit perspectief moeten de vele auteurs van cyriel buysse tot hugo romantische ideeen over natie volk en taal claus die het aan uitgevers in nederland die in vlaanderen nog steeds tot de verbeel te danken hebben dat hun talent ooit erken ding van velen spreken en voor buitenland ning kon krijgen de houding tegenover de se oren vast wat oubollig of verdacht klin vlaamse cultuur werd een topos in de ken begrepen worden vlaamse literatuur de romans brief aan boudewijn walter van den broeck het de vlaamse lett erkunde speelde in die ont verdriet van belgie hugo claus de verma voogdingsstrijd geen onbelangrijke rol an ledijde vaders monika van paemel evenals ders dan in aangrenzende west europese het pas verschenen het goddelijk monster landen verwierf de literatuur in de periode van tom lanoye zijn even zoveel pogingen tussen verlichting en modernisme geen om zich af te zetten tegen het credo als zou autonome status maar bleef ze een dienen de artistieke traditie in vlaanderen een de taak vervullen het nationalistische dis natuurlijke uiting zijn van het aloude chris cours uitdragen soetaert 1992 p 19 va telijke karakter van het vlaamse volk derland en moedertaal god en gezin zijn er de drie pijlers van een discours dat zich laat zoals in de inleiding al gezegd moet samenvatt en met een enkel citaat dat nog vlaanderen zich nu meten met europa steeds dagelijks de voorpagina van een kwa en dat heeft zo zijn positieve kanten het liteitskrant als de standaard opluistert alles gezwollen patriottisme wordt doorprikt van voor vlaanderen vlaanderen voor kristus uit een europees en zelfs een ruimer wes ters en of multicultureel perspectief maar er uiteraard is deze redeneertrant geen is ook een negatieve kant aan sommigen vlaams privilege wie de argumenten analy staan klaar om nieuwe zekerheden te seert die men niet alleen in de bevrijdings creeren ditmaal rond europa want europa maart april 1998 nummer 4 27 e jaargang vilt is niet alleen een correctie op het nationalis maar constructies die voortdurend aan ver me het kan ook aanleiding geven tot een andering onderhevig zijn met andere woor nieuwe vorm van nationalisme met een dui den men moet niet alleen de mythes delijk vijandbeeld de islamitische religie bij deconstrueren maar ook waakzaam zijn voor voorbeeld en hier rijst de vraag op welke de nieuwe mythes die zich onder onze ogen wijze de leraren geschiedenis esthetica en construeren hierbij is het zeker niet de be literatuur hun nationale geschiedenissen doeling om in relativisme of ironie te verval cultuur en literatuurgeschiedenissen zullen len noch te beschuldigen maar te begrijpen herschrijven om een cultureel erfgoed te creeren als fundering voor de toekomstige supernatie europa in deze tijden waarin zoals ernest gellner 1983 het zo treffend hendrik conscience verwoordde nationallsmen onder elkaar de leeuw van vlaanderen vechten in een strijd om de beschikbare bevolkingen en de beschikbare staatsruim te kunnen culturele vorming en literatuuron volgens de populaire mythe leerde hendrik derwijs een belangrijke rol spelen conscience de vlamingen lezen en gaf hij het vlaamse volk een ziel een confrontatie met zijn romans vandaag laat daar nog wei nig van vermoeden de meeste van zijn identiteit en onderwijs meer dan honderd boeken lijken volstrekt onleesbaar geworden de taal is op z n zachtst uitgedrukt zwak de toon bombas op een kritische manier over de nationale tisch de neiging tot versterking komisch identiteit praten ligt in vlaanderen niet voor onstuimige harten kloppen heftig in zwoe de hand laat staan in een klassituatie in gende boezems de inhoud van zijn verha een verzuild onderwijssysteem toch kan len is niet alleen irritant moraliserend maar door deze recente discussie het belang van mist bovendien elke psychologische diep goed literatuuronderwijs opnieuw ter sprake gang ten slotte is er de eenzijdige beeldvor komen als men in het toekomstige europa ming als ze al niet volledig vervalst is histori cultuur ernstig wil nemen dan hoort daar sche feiten in zijn romans krijgen niet zelden plaats voor in het leerplan soetaert 1992 een verrassende verklaring toch worden p 24 goede literatuur weet immers pre een aantal van zijn werken hoe zwak ze cies de pluriformiteit en de complexiteit van soms ook zijn tot vandaag toe telkens weer de multiculturele samenleving weer te tot leven gebracht door de vele interpretaties geven waardevolle literatuur bouwt identi en evaluaties in vele soorten van discours teit niet alleen op maar stelt die meteen ook waardoor men eigenlijk van een canonfi in vraag de recente europese geschiedenis guur kan spreken mede hierdoor wordt leert juist hoe gevaarlijk het kan worden zo n auteur interessant om over natie en wanneer de kritische reflectie op de eigen ident it eit in de lessen literatuur na te denken ideologie in de kiem wordt gesmoord bovendien draait de hele thematiek van zijn natuurlijk is niet elke vorm van trots op de wel beroemdste roman de leeuw van eigen identiteit meteen verdacht en is het vlaanderen rond de beruchte gulden normaal dat men met zijn medeburgers sporenslag in 1302 een van de basismy waarmee men geografische en historische thes van de vlaamse identiteit de nationale bindingen hee ft samenvoelt maar men feestdag de nationale vlag en de nationale moet wel beseffen dat naties en identiteiten hymne van de belgische deelstaat vlaan geen sacrosancte en eeuwige waarden zijn deren zijn aan de mythische veldslag waarin 27e jaargang nummer 4 maart april 1998 de vlamingen de fransen zouden heb ling van de leraar zo worden verwijzingen ben verslagen ontleend wanneer men geinventariseerd naar film televisie jeugd echter de historiek van die mythe opspoort bewerkingen schilderijen stripverhalen krijgt men een schoolvoorbeeld van wat eric hobsbawm 1992 een invented tradition tijdens de tweede fase wordt dit netwerk hee ft genoemd in realiteit ging het om een geconfronteerd en uitgebreid met andere complex conflict waarin de belangen van de netwerken van het kennisgebied in de eer leenheer de franse koning gingen samen ste plaats worden de leerlingen geconfron vallen met die van de patriciers terwijl de teerd met een fragment uit het originele leenman de graaf van vlaanderen met zijn werk gesuggereerd wordt in het perspec aspiraties eerder aansluiting vond bij de tief van het thema identiteit een fragment te ambachten daarbij mag ook niet uit het kiezen waarin nogal wat elementen van de oog verloren worden dat geogra fi sch gezien mythische vlaamse identiteit voorkomen vlaanderen toen grotendeels in het huidige een geschikt voorbeeld vindt men in de frankrijk lag en dat de huidige belgische scene net voor de guldensporenslag waar provincies brabant antwerpen en limburg men ziet hoe in een doodse stilte alle scha er niet toe behoorden ren neerzonken en de laatste zegening ont vingen hoe de vlamingen herinnerd wor de fi guur van hendrik conscience is zelf den aan hun kinderen die de fransen een voorbeeld van een mythe in het collec zullen uitmoorden aan hun benauwde tieve geheugen van de vlaming leeft hij vrouwen en hoe ze hun veldheer achterna voort als een man van grote verdienste die insgelijks van de vaderlandse grond proef nog voor zijn dood een monument kreeg den conscience 1983 p 303 305 een de werkelijkheid ziet er prozaischer uit vrij confrontatie dus met het gekende triumvi zinnig in gedachten en gesprekken liet hij raat god gezin en vaderland zijn werken met het oog op een ruime ver spreiding door een kanunnik in mechelen in een derde fase zijn er verschillende zuiveren van voor de katholieken mogelijk mogelijkheden waarin telkens andere the aanstootgevende scenes als moralist was ma s aan bod kunnen komen en waardoor hij voor alles een exponent van de heersen dit klassieke werk voortdurend kan worden de klasse van de bourgeoisideologie en geactualiseerd en waarbij ook literatuurwe bovendien o ironie franstalig en fervent tenschappelijke inzichten kunnen behan voorstander van het orthodoxe belgie deld worden de functies van de historische roman het epos de figuur van de schrijver conscience de klaspraktijk een eerste mogelijkheid biedt de confronta tie met een essayistisch stuk waarin de mythe vlaanderen de guldensporenslag een dergelijk les senreeks kan niet worden enzovoort gedeconstrueerd worden we aangevat zonder een reconstructie van wat vermelden hier maar enkele mogelijkheden de leerlingen over zo n figuur en over de roman reeds weten waarover handelt het het ware verhaal van de brugse verhaal hoe heb je het verhaal ieren ken metten p c van der eerden nrc nen hoe ervaar je het verhaal ken je de 18 5 1983 auteur wat wordt van hem beweerd deze en belgie heeft vlaanderen gemaakt eerste fase van de les bevat een reconstruc van istendael 1994 p 251 266 tie van het cultureel netwerk van de leerlin een hoofdstuk of fragment uit het klau gen uitgebreid uiteraard door de vraagstel wen van de leeuw reynebeau 1996 maart april 1998 nummer 4 27e jaargang een hoofdstuk uit het boek onder oeuvre is gedacht de receptie van zo n redactie van anne morelli 1995 over de figuur is dan ook bijzonder boeiend om vol grote mythen van belgie vlaanderen en gen voor leerlingen is het dan ook nog boei wallonie bijzonder geschikt is uiteraard ender om te zien hoe ook op school in de de bijdrage in dit boek van jo tollebeek schoolbloemlezingen deze opva tt ingen in over de guldensporenslag de tijd mee evolueren en generaties jongeren hebben beinvloed een inventarisering van een tweede mogelijkheid is een bespreking de receptie van consciences werk in t alge van het literaire nachleben van de leeuw meen en van de leeuw van vlaanderen in van vlaanderen er zijn bijvoorbeeld de vrij het bijzonder uit schoolboeken van 1909 tot recente film in een regie van hugo claus vandaag werd aan de leerlingen voorgelegd stripverhalen o a de moor 1984 en het zie bijlage in groepjes dienden zij de evolu twaalfde hoofdstuk uit nog zo n vlaamse tie van de wijze waarop over conscience klassieker de witte claes 1980 p 182 gedacht werd en wordt van een absolute verheerlijking over een voorzichtige kritiek men kan de leerlingen ook confronteren met naar een deconstruering van zijn wel heel moderne teksten filmfragmenten televi vlaams wereldbeeld te bespreken en aan siedocumentaires rond actuele gebeurtenis de klas te rapporteren sen waarin parallelle houdingen formulerin gen aan bod komen uiteraard past men op die manier wordt literatuur op school zich telkens aan de actualiteit aan toen iets dat leerlingen heel aanbelangt in zo n ikzelf deze lessenreeks opze tt e heb ik analyse van schoolboeken komen ze zelf tot onder andere gebruik gemaakt van het inzicht hoe de leerstof op school mee het geweld van de zuiverheid hun identiteit en wereldbeeld vormt de hertmans 1995 wakkersten onder hen zien al heel gauw in de televisiedocumentaire blood and dat ook deze manier van lesgeven een bein belonging van de canadese schrijver vloeding inhoudt zij verdienen dan ook een michael ignatieff bbc 2 1994 later tien want hebben het opzet van de lessen ook door de vpro uitgezonden en in reeks begrepen boekvorm uitgebracht ook in het nederlands ignatieff 1994 confrontatie krantenartikel van luc ten slotte martens de taal als hefboom van emancipatie de standaard 7 10 95 het thematiseren van de eigen identiteit is en het antwoord hierop door dirk de voor sommigen nog altijd een taboe vaak schu tter een kultuur van het verschil wordt kritische reflectie op de eigen geschie de standaard 11 10 95 denis en natievorming de onttovering confrontatie met artikels rond de 11 juli ervan met nestbevuiling geassocieerd viering in 1995 uit verschillende kranten wanneer men echter de waardevolle ele en tijdschriften de standaard de menten uit het eigen culturele verleden wil morgen knack vrijwaren moet men ze weten te scheiden van de kitsch en het bedrog onttovering moet dus gezien worden als het historische bewustzijn dat te hooggestemde idealen schoolboeken tempert en zodoende voor excessen behoedt uiteindelijk is de fi guur van een interessante reden om een roman als conscience het mooiste bewijs van de relati de leeuw van vlaanderen te kiezen is dat er viteit van de eigen identiteit hij had er duide lange tijd anders over conscience en zijn lijk zelf last mee zoals moge blijken uit een r 27e jaargang nummer 4 maart april 1998 passus uit een toespraak die hij 1840 in der rubens voelt gij uw hart van fierheid en antwerpen hield naar aanleiding van de hoogmoed opzwellen over de naam belg die inhuldiging van het standbeeld van rubens gij draagt de groote 1979 p 430 bij de europese roem van de vlaamse schil andre mottart departement voor lerarenopleiding universiteit gent sint pietersplein 5 9000 gent bibliografie bloom h the closing of the american mind new york simon schuster 1987 claes e de witte amsterdam wereldbibliotheek 1980 de groote g conscience en de wederopbouw der nationale waardigheid dietsche warande belfort 124 1979 p 428 439 de moor b de leeuw van vlaanderen antwerpen de dageraad 1984 gellner e nations and nationalism oxford blackwell 1983 hertmans s het geweld van de zuiverheid nieuw wereldtijdschrift maart april 1995 hobsbawm e j nations and nationalism since 1780 programm myth and reality cambridge cambridge university press 1992 ignatieff m waar het bloed kruipt reizen door het nieuwe nationalisme amsterdam antwerpen uitgeverij contact 1994 morelli a red de grote mythen van belgie vlaanderen en wallonie berchem epo 1995 reynebeau m het klauwen van de leeuw de vlaamse identiteit van de 12de tot de 21ste eeuw leuven van halewyck 1996 soetaert r identiteit en literatuuronderwijs kultuurleven december 1992 p 19 25 ugresic d de cultuur van de leugens amsterdam nijgh van ditmar 1995 van istendael g bekentenissen van een reactionair amsterdam antwerpen atlas 1995 r maart april 1998 nummer 4 27 e jaargang bijlage een bloemlezing uit bloemlezingen 1 brants m 0 van hauwaert dicht proza gent uitgeversfirma i vanderpoorten pollepelstraat 18 1909 p iii iv met de uitgave dezer bloemlezing wordt er naar gestreefd niet alleen tot ruimer uitbreiding der taalkennis maar daarbij tot loutering van de smaak tot zedelijke en geestelijke vorming tot juister waardeering van land en volk tot inwijding in het letterkundig leven van den nederlandschen stam we namen insgelijks een reeks volksliederen op om mee te werken in de zeer doelmatige richting die naar het voorbeeld van duitschland zich meer en meer in het onderwijs voordoet namelijk het mooie lied te verspreiden en vooral bij de wakkere jeugd den lust tot zingen aan te moedigen want het lied is het gevleugeld woord de ongeleende tolk van jong en oud een vreugd akkoord een zilv ren stem zoo graag gehoord het lied het lied is t volk we vinden er conscience in het hoofdstuk land en volk bij elke tekst hoort een opsteltitel p 180 222 de oude germanen 0 van houwaert waarom mogen wij fier zijn op onze voorouders de germanen op den groeninge kouter victor fris bij kortrijk werd onze nationaliteit geboren dood van jacob van artevelde hendrik conscience een groot man is een baken in zee anneessens f de cort onze helden waren meestal zonen uit het volk vlaanderenland th van rijswijck welke held uit de geschiedenis van ons volk bewondert gij het meest m it 27 jaargang nummer 4 maart april 1998 2 rijpma e beknopte geschiedenis der nederlandse letteren 1920 p 123 de geestdriftige en toch kinderlijk gevoelige hendrik conscience 1812 1883 is de meest populaire en invloedrijke van de oudere prozaschrijvers de eerste die echt vlaamsche romans schreef en die tot het hart van het vlaamsche volk wist te spreken t liefst koos hij zijn personen uit den heldentijd toen de burgers van gent en brugge streden tegen de fransche indringers en overheerschers de leeuw van vlaanderen jacob van artevelde en kerels van vlaanderen behooren tot de beste van zijn historische romans 3 van neylen w a van den dries beknopte geschiedenis der nederlandsche let teren 1924 p 126 toen rees in zijnen geest het voornemen op om boete te doen voor dat onbesuisde uitgeven van de phantazij door het inspannen van al zijne krachten tot een groot werk een vaderlandschen heldenroman ernstig voorbereid lang en rijp overwogen ditmaal met de grootste zorg opgesteld en dat over zijn lot moet beslissen eindelijk bleef zijn keus gevestigd op den strijd die in 1302 uitliep op de zegepraal der vlaamsche gilden tegenover de fransche kroon in de guldensporenschlag met de laet ondernam hij een korte reis door west vlaanderen ten einde de landschappen steden en gebouwen die in zijn werk zouden voorkomen naar de natuur te kunnen schilderen het boek verscheen voor het einde van 1838 de verschijning van den leeuw van vlaenderen is de merkwaardigste gebeurtenis in de geschiedenis der zuidnederlandsche letterkunde sedert 1830 en in het leven van conscience hij had zijn woord gehouden zijn nieuwe roman was een meesterstuk en bleef alles te zamen genomen zijn bijzonderste werk de stijl is vloeiend en kernachtig hier en daar wel opgeschroefd maar overal vol warmte en gloed maart april 1998 nummer 4 27 jaargang vpi 4 van kalken h nederlandsch leesboek voor lagere en middelbare scholen brussel office de publicite vroeger j lebegue c uitgevers 1926 p 49 conscience zette zich echter aan het schrijven van schoone werken die weldra overal gelezen werden in den leeuw van vlaanderen en in jacob van artevelde wekte hij de geestdrift weder op voor de heldendaden der vaderen in een aantal andere verhalen schetste hij de zeden van het vlaamsche volk dat hij zoo innig lief had zijn naam werd bekend niet alleen in zuid en noord nederland maar in alle landen der wereld de groote man bleef echter nederig en bescheiden in de liefde en genegenheid van het gansche vlaamsche volk vond hij zijn grootste belooning van allen geeerd en bemind ontsliep hij op zeventigjarigen leeftijd kalm en met een glimlach op de lippen 5 moller m w e beknopte geschiedenis der nederlandsche letteren 1928 p 223 224 conscience is in ieder geval n schrijver die zoals geen andere in heel de nederlanden van de 19de eeuw door iedereen gekend werd door heel velen is gele zen en door allen bemind zijn invloed is buitengewoon groot geweest in vlaanderen en die invloed was goed en veredelend hij heeft meer dan iemand anders zijn vlaamse volk weer besef gegeven van zich zelf aan dat volk weer de liefde gegeven voor z n eigen verleden voor z n eigen taal voor z n eigen toekomst mn 278 jaargang nummer 4 maart april 1998 6 bauwens ev s j zuid en noord 1937 p 348 349 conscience was een idealist en hij kon vertellen al schreef hij een arme en onzuive re taal al ligt het gevoelerig romantisme te dik op veel werken en tafereelen geen schrijver heeft sindsdien zooals hij het volk geboeid en verheven virginie loveling mag hem overtreffen in de psychologie buysse in de typeering der arme menschen en landloopers streuvels in de schildering der natuur geen brengt zoo gemakkelijk een traan in het oog of een glimlach op de lippen als de beminnelijke schrijver van de loteling wat eene moeder lijden kan houten clara blinde row en zooveel andere tafereelen uit de geschiedenis en het volksleven hij leerde zijn volk lezen en wat hij het leerde lezen was weldoend geen heeft zooals hij recht op aller dankbaarheid en die dankbaarheid werd hem herhaalde malen luisterrijk betoond conscience was tijdens zijn leven niet katholiek toch ademen zijn werken den katholiek vlaamschen geest en hij is ook als onderdanig kind van de h kerk in vrede gestorven 7 kuypers j th de ronde beknopte geschiedenis der nederlandsche letteren 1938 p 190 191 hoe geestdriftig werd het jaar daarop de leeuw van vlaanderen onthaald een his torische roman van grootsche allure een koninklijk boek voor zijn herwordend volk geheel anders dan potgieter die steeds naar de 17e eeuw wees doch door eenzelfde streven bezield zochten conscience en al zijn vlaamschgezinde medestanders nu het heden zoo troosteloos was stof tot opbeuring fierheid en hoop in een roemrijk verleden deze verheerlijking die machtig bijdroeg tot de wedergeboorte van het vlaamsche bewustzijn heeft in dit verhaal van den slag der gulden sporen dadelijk een hoogtepunt bereikt op dit romantisch nationalisme van breidel en pieter de coninc van de teedere machteld en den geheimzinnigen zwarten ridder zullen verschillende geslachten teren geen van zijn latere historische romans hoeveel knapper ook van bouw en zuiverder van schriftuur jacob van artevelde de kerels van vlaanderen hebben zo diep de gemoederen beroerd p maart april 1998 nummer 4 27 e jaargang 8 bogaerts l f noels j suetens vrolijk lezen deel x lier jozef van in c 1949 p 272 hendrik conscience die nochtans de zoon van een fransen vader en wiens opvoeding grotelijks in het frans was verzorgd geworden heeft ons vlaamse volk weer leren lezen hoe zulks mogelijk was omdat hij de verlangens de noodwendigheden van ons volk kende en er aan te gemoet kwam 1 conscience wist dat het volk van zijn tijd hield van sentimentele verhalen waarin de gebreken of de wantoestanden werden aangeklaagd waarin de deugd beloond en de ondeugd gestraft werd 2 conscience besefte dat de vlaamse fierheid slechts sluimerde en dat het oude stambewustzijn weer kon en moest wakker geschud worden naast meerdere geschiedkundige verhalen is hier zijn leeuw van vlaanderen van onschatbare betekenis 3 conscience begreep dat om de eenvoudigen aan t lezen te brengen ook de stof van zijn boeken in het leven van de simpele mensen moest gezocht worden de taal en stijl van conscience zijn zeker niet zo zuiver als die van vele hedendaagse schrijvers de zinsbouw laat dikwijls te wensen en op vele plaatsen is hij langdradig maar wij mogen niet vergeten dat conscience leefde voor ruim 100 jaar in een tijd toen onze taal en onze kultuur dreigden geheel verloren te gaan en dat hij ze uit de vergetelheid heeft opgehaald daarom verdient hij den eeuwigen dank van het vlaamse volk 9 van wilderode a de dubbelfluit 1 antwerpen utrecht standaard uitgeverij 1968 p 344 zijn literaire betekenis de eerste belangrijke auteur in de zuidnederlandse let terkunde van de negentiende eeuw die naast gebreken aanvankelijk kreupel taalge bruik romantische eenzijdigheid al te grote sentimentaliteit toch duidelijke kwa liteiten heeft grootsheid naast vertederende observatie van de werkelijkheid beweeglijkheid en vaart naast een langzame benadering van de kleine onbelangrijke dingen en zijn de leeuw van vlaenderen met de epische beschrijving van de guldensporenslag is ons enig epos v t 27 jaargang nummer 4 maart april 1998 10 debaene l j b janssens f verbiest de bron 5 nederlandse bloemlezing met literatuurgeschiedenissen voor de hoogste klassen van het middelbaar technisch en normaalonderwijs antwerpen de nederlandsche boekhandel 1969 ontmoedigd zocht de schrijver naar een middel om het volk voor zich te winnen hij greep naar het nationale verleden zocht naar een patriottisch motief dat de geestdrift van het volk zou kunnen opwekken koos de guldensporenslag en schreef in een roes van bezieling en opwinding de leeuw van vlaanderen 1838 het boek werd in tri omf ontvangen de bonte kleurigheid van het middeleeuwse ridderwezen de helfhaftigheid van de vlaamse gilden de roemvolle overwinning door hen behaald op het franse leger de aandoenlijke liefdesavonturen de geheimzinnige tochten van de zwarte ridder de vrolijke herbergtonelen het sprak alles tot de verbeelding van een volk dat er behoefte aan had de donkere tijd waarin het leefde te vergeten en te genieten van gedroomde grootheid de moderne mens verwijt hem dat zijn nederlands weinig keurig was dat de ont wikkeling van zijn avonturen vaak onwaarschijnlijk aandoet dat de gevoelsexplo sies te geweldig zijn dat hij de werkelijke toestanden in zijn tijd verbloemd heeft en te braaf is geweest conscience was de zoon van zijn tijd zoals wij van de onze onze tijd zweert bij nuchterheid openhartigheid zonder schroom en zakelijke niet versierde taal het is goed dat de jongste jaren gezuiverde behoedzaam versoberde uitgaven van consciences werk uitgegeven werden de overrijke verbeeldingskracht van deze meester verteller heeft nog niets van haar luister verloren evenmin de zwierige vaa rt van zijn verhaalkunst en het bezielende vermogen van zijn woord bovendien bezitten deze romans in de historische groei van het vlaamse volk de waarde van beschavingswerk men zegt van conscience dat hij zijn volk leerde lezen daarom alleen reeds behoort hij tot de groten van onze cultuur dat men ook buiten de grenzen consciences werk gewaardeerd heeft blijkt uit het feit dat het in zeer vele talen ve rt aald is en in verre uithoeken van de wereld nog gelezen wordt er volgen drie fragmenten breidel en leroux in tweegevecht de toespraak van robrecht de bethune tot zijn ridders na de overwinning en de slotzin met als opdracht hierbij maak een verhandeling over de gedachte uitgedrukt in de slotzin van de leeuw van vlaanderen gij vlaming die dit boek gelezen hebt overweeg bij de roemrijke daden welke het bevat wat vlaanderen eertijds was wat het nu is en nog meer wat het worden zal indien gij de heilige voorbeelden uwer vaderen vergeet maart april 1998 nummer 4 27 e jaargang 11 van aken p letterwijs letterwijzer brussel amsterdam manteau 1979 p 62 63 in het zuiden introduceerde hendrik conscience 1812 1885 de historische roman die onder de drang van de omstandigheden een succes werd de vlaamse beweging verkeerde in haar apostolische fase en de historische roman kon helpen het bewust zijn van het vlaamse volk aan te wakkeren en het minderwaardigheidsgevoel te bestrijden in verscheidene werken van conscience vinden we didactische en mora liserende trekken bekende historische romans van hem zijn in t wonderjaer 1837 de leeuw van vlaanderen 1838 en jacob van artevelde 1849 ten min ste even bekend werden zijn sentimentele dorpsverhalen de loteling 1850 baas gansendonck 1850 waarmee conscience zijn verteltalent bevestigde maar tevens het gebrek aan ernstige fundamentele kritiek in zijn oeuvre onderstreepte een ern stig tekort gezien de rol die hij had kunnen spelen als aanklager van sociale wantoe standen conscience had wel te kampen met verzet van de geestelijkheid waardoor hij genoodzaakt werd gekuiste versies van zijn boeken te leveren maar van de cri sisjaren 1840 50 mechanisatie van de vlasnijverheid aardappelplaag mislukking van verscheidene oogsten overbevolking en van de nieuwe sociale verhoudingen die ontstonden als gevolg van de overgang van de landbouweconomie naar de indus triele economie 1856 1870 is er in zijn werk niet veel te bespeuren 12 de schutter f wild van de inkt boek a kapellen de nederlandsche boekhandel uitgeverij pelckmans 1989 p 258 eigenlijk is de leeuw van vlaanderen een historische roman met de nadruk op roman heel in de ve rte heeft het boek ook nog iets te maken met de feiten van 1302 wat waren die feiten de franse koning heeft altijd gestreefd naar centralisatie concreet betekende dit alle gebieden opnieuw onder het echte gezag van de kroon brengen het leen dat de franse koning de grootste last berokkende heette vlaanderen de graaf gwijde van dampierre tachtig jaar oud en geen gemakkelijk heerschap speelde zijn onderdanen handig tegen mekaar uit in de steden schaarden de kleinere ambachten wevers slagers zich achter de graaf de artistocraten trok ken de partij van de koning het geschil eindigde zoals we allemaal weten dank zij w41 1 7 27 jaargang nummer 4 maart april 1998 conscience in kortrijk op 11 juli 1302 tegen iedere logica in versloegen de vlamingen de fransen in feite ging het om een conflict tussen een leenheer en een leenman tussen haakjes de graaf van vlaanderen met zijn hele familie spraken altijd en overal frans conscience vertelt een ander verhaal en voor de zoveelste keer moeten we constateren dat een schrijver zijn waarheid maakt en dat die vaak meer effect heeft dan de naakte waarheid op 11 juli 1302 zegt conscience schud de het vlaamse volk het franse juk van zich af door de guldensporenslag werd vlaanderen vrij 13 camerlynck l e a lemma s kapellen de nederlandsche boekhandel uitgeverij pelckmans 1993 p 128 conscience wordt pas sedert enkele tientallen jaren niet meer massaal gelezen zijn werk behoort nu tot de literatuurgeschiedenis en levert enkel nog de basis voor film scenario s de huidige lezer kan zich ergeren aan een te grote sentimentaliteit in zijn boeken hij verwondert zich erover dat een schrijver die met zoveel liefde de lagere klassen typeerde geen vinnige aanklachten formuleerde tegen de sociale wantoe standen waarin arbeiders en boeren leefden zijn historische bijdrage tot de ont voogding van het vlaamse volk en zijn literair historische betekenis kunnen noch tans moeilijk overschat worden dit epos de leeuw van vlaanderen van onze kortstondige bevrijding is eerder een reeks taferelen dan een coherent verhaal conscience vond zijn inspiratie in een gei dealiseerd verleden nl het glorierijke vlaanderen uit de veertiende eeuw het grote schilderij van nicaise de keyser de slag der gulden sporen had indruk op hem gemaakt hij documenteerde zich door middeleeuwse kronieken te lezen en de plaatsen van de handeling te bezoeken maart april 1998 nummer 4 27 e jaargang