De onzichtbare vrouw in de Vlaamse schoolboeken

de onzichtbare vrouw in de vlaamse schoolboeken kris vervoort vrouwen zijn nog altijd zo goed als afwezig in onze vlaamse schoolboeken dat is erg erger is dat zo weinig leraressen of vrouwelijke didactici hun ongenoegen daarover naar buiten brengen to n de jaren 70 waren er al wel enkele gelijkwaardige stimulering van meisjes kritische geluiden te horen over de en jongens in het onderwijs 1988 inhoud van leerboeken ingrid stas nu vermoed ik wel dat de ergste uitwassen se hoe het kwam mannelijke van de klassieke man vrouw rolverdeling in en vrouwelijke rollen in school de leesteksten of dalogen van taalboeken boeken 1975 lut laenen een aan het verdwijnen zijn maar de vrouw is in onderzoek naar de mannelijke en vrou de schoolboeken vooral voor de hoogste welijke rollen in de taalboekjes neder kassen nog niet echt zichtbaar geworden lands voor de basisschool 1978 maar en dit geldt riet alleen voor de taal en lite de analyses van toen beschreven op de ratuurboeken maar ook voor de leerboeken eerste plaats de stereotiepe rolpatronen en kunst geschiedenis aardrijkskunde che beperkten zich veelal tot taalboekjes voor mie fysica biologie wiskunde en techniek het lager onderwijs meen emma vbrlat open brief aan de vrouwen 1973 en dat de ergernis daarover in vlaanderen zo renee van mechelen een nieuwe lei voor weinig wordt uitgesp roken verwondert me eva 1975 wezen op de stereotypering van des te meer omdat de discussie in de ons de meisjes vrouwen en jongens mannen omringende landen en in franstalig belgie al in respectievelijk het vreemde talenonder geruime tijd aan de gang is wat ons land wijs en de jeugdliteratuur voor leerlingen betreft hebben vier leden van de groep van het secundair onderwijs changeons tes lyres al in het begin van de pas in de jaren 80 ontdekten enkele kriti jaren 80 een diepgaande analyse gemaakt sche geesten in vlaanderen die andere van een 150 schoolboeken voor het secun vorm van seksisme het verwaarlozen van dair onderwijs hun vaststellingen en vrouwen in de schoolboeken zo maakte belangrijker nog hun aanvullingen bij de o a helma verhuist kleuterleiders onder leerstof van een viertal vakken 135 bladzij wijzers en regenten licentiaten bleven bui den om de vrouw te rehabiliteren publi ten schot erop attent dat de vrouw niet ceerden zij in les femmes dans les livres alleen overwegend in haar traditionele rol scolaires 1985 de groep is nog steeds maar ook in veel mindere mate aan bod actief hun tijdschrift changeons les livres komt in de leerstof aandacht voor een verschijnt vier maal per jaar juni 1991 nummer 5 20e jaargang nit i in nederland deed ifja mottier iets gelijkaar 2 dichteressen en 2 romancieres op een digs haar eerste rapport marie wordt wij totaal van 70 auteurs of een kleine 6 zer van natuurkunde dateert van 1980 vrouwen andere vakken volgden in haar proefschrift emancipatie aspecten in schoolboeken toen ikzelf twee jaar geleden door ae laat 1988 bundelde ze haar bevindingen en ste uitgeverij gevraagd werd om mee te gaf ze richtlijnen weliswaar geen concrete werken aan de voorbereidende denkfase leerstof voor natuurkunde techniek voor een nieuwe reeks schoolboeken geschiedenis en taal nederlands heb ik nog eens grote ogen in groot ittamio werd learning to lose getrokken de denkgroep bestond behalve sexism and education d spender e ik uitsluitend uit mannen zes in het totaal sarah eds 1 988 opnieuw uitgegeven met vanaf de eerste vergadering werd het me een aantal nieuwe artikelen en een bijge duidelijk dat de leerlingen die hen voor werkte bibliogr2fie 1 ogen stonden jongens waren dat dit en in vlaanderen niks van dergelijk gron gevolgen zou hebben voor het taalgebruik dig onderzoek 2 vandaar dit artikel in grammaticale voorbeeldzinnen en opdrachten evenals voor de selectie van literaire fragmenten hoefde voor mij geen betoog toen ik mijn mannelijke collega s vlaamse schoolboeken vak wees op hun eenzijdigheid gaven ze toe vrouwen gevraagd dat ze de zaak nooit zo bekeken hadden ze waren echter wel bereid in het vervolg met mijn opmerking rekening te houden als ik kijk naar de leerboeken die ik het best maar hoe aardig en bereidwillig ze ook ken namelijk die voor nederlands en waren een bepaalde manier van kijken of engels van het laatste humaniorajaar merk in dit geval van benoemen en selecteren ik dat vrouwen zowel in het taalgebruik als verander je niet van vandaag op morgen bij de selectie van gteraire teksten nog de volgende vergaderingen moest ik per steeds verwaarloosd worden in algemene manent de rol van waakhond spelen ik opdrachten zoek ik nog tevergeefs naar het deed het met weinig pleaer voornaamwoord zij wanneer er sprake is van een auteur hoofdpersoon dramaturg zat ik misschien op een weinig vrouwvrien of recensent en slechts af en toe stuit ik op delijke uitgeverij en deden de andere het de naam van een vrouwelijk auteur twee beter hoe dan ook gepikeerd door mijn flagrante voorbeelden moge dit laatste dui kortstondige ervaring bij pelckmans door delijk maken bladerde ik de schoolboekencatalogi van in de recentste uitgave van taalmozaiek 6 zeven andere vlaamse uitgeverijen plantijn standaard uitgeverij 1989 komt in het sprong in het oog aan gedifferentieerd onderdeel de roman geen enkele proza nederlands 6 1988 werkte een team van schrijfster aan bod de leerlingen krijgen 28 twee mannen en twee vrouwen k was romanfragmenten van mannelijke auteurs des te meer verbaasd omdat ik wist dat voorgeschoteld in heel het schoolboek aan de samenstelling van de twee vroeger worden 6 schrijfsters aangeboden op een verschenen schoolboeken nederlands bij totaal van 91 auteurs m a w 6 spot dezelfde uitgeverij geen enkele vrouw te lights on english and american literatu pas kwam de drie mannelijke samenstel re 1983 samengesteld door twee man iers van de ring 6 1963 en de drie ande nen en nog steeds door uitgeverij re mannelijke samenstellers van facetten 6 pelckmansaangeprezen als een zeer 1978 hadden weinig belangstelling voor selecte verzameling van 83 teksten bevat het werk van schrijfsters 20e jaargang nummer 5 juni 1991 wart de literatuur betreft konden de leerlin 8 de ring over 10 facetten naar gen n de ring 6 kerns maken met 1 pro 20 schrijfsters gedifferentieerd neder zasanjfster op een total van 12 auteurs lands 3 nieuw n gedifferentieerd het onderdeel drama was uiteraard een nederlands is de boekenlijst voor thuislec exclusieve mannenzaak 24 toneelsctxgvers tuur daarin doen vrouwelijke auteurs het kwamen aan bod facetten 6 deed het nog iets beter 23 inzake literaire teksten net veel beter in het op de vraag of we die grotere zichtbaarheid deel proza werd weer slechts 1 vrouw opge van vrouwen aan de vraawelyke redactiele nomen maar nu op een totaal van 10 43r den te danken hebben kan ik wel niet vol der uitsluitend mannen 3 toneelschrijvers en mondig ja antwoorden h een telefoonge 16 dichters sprelye vertelde een van de samenstelsters de zakelijke teksten zijn moeilijker te vergelij me dat de aanwezigheid van schrijfsters niet ken voor de wog 6 beperk ik me tot de het resultaat is van een bewuste strategie nederlandse essays en redevoeringen op als selectiecriteria noemde ze kwaliteit the een totaal van 69 teksten waren er 2 van de ma s en het kennen van het werk wel gaf ze hand van een vrouw facetten 6 nam 4 toe dat dit laatste riet onbelangrijk is vrou vrouwelijke essayisten op 3 ervan onder de wen hebben vaak meer schrijfsters gelezen aparte titel vrouwen in beweging de twee dan mannen vandaar de emancipatiegolf heeft in nog meer taal boeken voor die aparte hoofdstukjes als uitgevers en samenstellers van school gezorgd de overige 20 teksten waren van boeken van mij een tip willen hebben dan is mannen het deze contacteer vrouhrelgke vakspecia listen die zich van het probleem bewust zijn zou een team met een fifty fifty man vrouw de verlichte vakmannen mogen natuurlijk verhouding daar verandering in brengen blijven dit advies geldt uiteraard niet alleen het leek me interessant een vergelijking te voor de samenstellers van taalboeken een maken nieuwsgierig keek ik naar de voorbeeld zes van de acht nieuwe inhoudstafel van gedifferentieerd neder geschiedenisboeken voor het eerste jaar van lands 6 en constateerde dat vrouwelijke de eenheidsstructuur werden uitsluitend auteurs een tikkeltje meer zichtbaar waren 2 door mannen geschreven zestien in het romanschrijfsters op 10 auteurs en 2 dichte totaal de samenstellers van de overige twee ressen op 7 als toneelschrijfsters blijven geven enkel hun initialen prijs waarschijnlijk vrouwen afwezig 4 fragmenten van manne nog eens vier mannen met andere woorden lijke auteurs en een anoniem wem werden een twintigtal mannen bepalen welk beeld geselecteerd onze dertienjarigen van de voorgeschiedenis wat de zakelijke teksten betreft is dit mesopotamie egypte enz zullen krijgen schoolboek eigenlijk een handig pakket van vier deeltjes gelukkig afgestapt van het apart behandelen van vrouwen maar dit d ri e redenen om vrouwen betekent niet dat hun stem vaker gehoord wordt afgezien van een vrouw in een inter meer zichtbaar te maken in view nemen weer een 20 tal mannen het het literatuuronderwijs woord als we heel aardig zijn en enkel kijken naar waarom til ik zo zwaar aan de verwwaarlo het aantal schrijfsters in het deel verhalend zing van vrouwen in schoolboeken wat de proza levert de vergelgking van drie genera literatuur betreft en ik zal me voortaan ties schoolboeken nederlands 6 ons pro daartoe beperken liggen een aantal rede centueel de volgende verschuiving op van nen voor mij nogal voor de hand juni 1991 nummer 5 20e jaargang 1 leerlingen moeten kunnen constateren een eenzijdig vrouwbeeld vind je trouwens dat het schrijven van gedichten verhalen niet alleen in de na oorlogse literatuur de romans en toneelstukken aa ook toneel oude grieken bij voorbeeld gingen al niet stukken nooit een exclusieve mannelijke vrijuit zoals een vlaamse schrijfster stelde bezigheid is geweest zeker niet in de twin die klytaimnestra als vertelster in een van tigste eeuw het mogelijke bezwaar dat tot haar romans liet optreden fie de grie ongeveer 1900 weinig nederlandse en ken hebben l4ytaimnestra zuiver be haast geen vlaamse prozaschrijfsters te schouwd als echtbreekster als vrouw ae bespeuren zijn de achterstand bij ons was een minnaar neemt en haar man laat ver in vergelijking met groot brittannie bij voor moorden ze hebbn zich nooit afgevraagd beeld inderdaad enorm gaat voor school voor welke keuze ze gestaan heeft en dat boeken niet op de meesten selecteren het ook voor haar een kwestie van leven en vooral prozafragmenten of poozie van na dood was en dat ze voor het leven gekozen 1900 en bieden bovendien werk in vertaling heeft r gronon 5 om die eenzijdigheid aan welnu het aanbod interessante bui te doorbreken lijkt me een groter aanbod tenlandse schrijfsters van japan tot ameri van het werk van romanschrijfsters in ka en van scandinavie tot zuid afrika is schoolboeken meer dan wenselijk veel groter dan de meesten van ons ver moeden kortom ik vind het belangrijk dat 3 het opnemen van meer vrouwelijke recht gedaan wordt aan waardevolle auteurs betekent ook dat er een aantal schrijfsters zodat voor leerlingen het woord andere themat worden aangesneden auteur niet automatisch meer naar een man maar vooral dat de algemeen menselijke hoeft te verwijzen thema vanuit een andere hoek worden belicht als er al een verschil is tussen man 2 boeiende vrouwelijke hoofd personages nelijke en vrouwelijke thema dan heeft en zeker eigenzinnige vrouwen die onaf dat voor een groot stuk te maken met ver hankelijk handelen en denken komen vaker schillen tussen de levenspatronen van man voor in het werk van schrijfsters dan van nen en vrouwen zeker tot in de jaren 70 schrijvers daarmee wil ik uiteraard niet dat leerlingen via de literatuur de kans krij beweren dat mannen zich niet kunnen inle gen om naast de leefwereld van hun literai ven in complexe vrouwenfiguren ik denk re voorvaders ook die van hun literaire aan eline fiere l couperus hedwig f voormoeders te ieren kennen kan alleen van eeden zuster yrgilia g walschap maar een pluspunt zijn zo kunnen ze onaneke l p boon grootmoeder p hos gedeeltelijk de lacunes van het geschiede te zoals overigens ook vrijveel schrijfsters nisonderricht aanvullen dat belicht immers een man als hoofdpersoon kiezen maar het leven van de andere helft nog steeds het vrouwbeeld in het werk van een aantal minimaal prozaschrijvers is allesbehalve inspirerend een aantal jongere prozaschrijfsters schrij ik laat een intelligente belezen allesbehalve ven bovendien expliciet over specifiek vrou drammerige schrijfster aan het woord over welijke ervaringen zoals menstruatie hedendaagse groten in het proza van zwangerschap en het baren van kinderen hermans gaul mulisch wolkers cam wat mij betreft een welkome afwisseling na pert is de vrouw vaak de belichaming van het gejaag van sommige van hun manne de als bedreigend en bedrieglijk ervaren lijke collega ik simplificeer uiteraard seksualiteit de manifestatie van iets dat maar het gros van de thema s is me dunkt als tegelijkertijd prikkelend en ergerniswek niet seksegebonden beweren dat vrouwen kend wordt beschouwd als ongrijpbaar en nooit grote onderwerpen hebben aange niet zelden qua karakter inferieur h haas sneden is onzin s undset s lageiiof e se 4 wharton w cattier m yourcenar c wolf nme 20e jaargang nummer 5 juni 1991 m van pasmal bewijzen het tegendei het voor de leeslijst engels at ik alvast met onderscheid tussen mannelijke en vrouwe embarras du choix wat valabele schrijf lijke auteurs zit hem globaal genomen eer sters betreft zodat ik moeiteloos aan 40 der in het gekozen standpunt dan in het vrouwen kom en nederlands stel dat ik onderwerp zelf het horen van de vrouwelij 100 titels aanbied de vertaalde westerse ke stem naast de mannelijke kan voor de en niet westerse auteurs die ook op min leerlingen alleen maar een verrijking zijn list staan laat ik hier buiten beschouwing hoeveel tweederangswerken neem ik dan op om aan 40 romans van vrouwen te komen wie de moeite neemt om zich te een geflatterd percentage documenteren zal een groot aantal interes v ro uwelijke auteurs sante schrijfsters en werken vinden en zal op leeslijsten merken dat ik geen horde inferieure of mid delmatige vrouwelijke auteurs hoef op te nemen ik wil overigens de zaak niet op het hoeveel vlaamse vakspecialisten neder niveau van de principiele discussie over de lands engels gebruiken nog steeds school literaire canon trekken wie weegt de boeken waarin schrijfsters haast geen woorden de blanke hetero mannen plaats krijgen hoeveel leerkrachten zijn zich van de afwezigheid bewust en vullen mijn voornaamste argument om te pleiten hun schoolboek aan hoe groot is het per voor een geflatteerd percentage schrijfsters centage vrouwelijke auteurs op leeslijsten op leeslijsten is mijn bekommernis om min nederlands engels en frans vragen der vlakke of eenzijdige vrouwenfiguren en waarop ik niet met zekerheid kan antwoor een grotere verscheidenheid aan invalshoe den maar ik ben er niet gerust in ken bovendien wil ik mijn geinteresseerde meisjesleerlingen het inhaalmaneuver ach in 1985 heb ik het probleem voor mezelf teraf besparen waartoe ik mezelf gedwon opgelost sinds dat jaar gebruik ik geen gen zag tijdens mijn humanioratijd las ik schoolboek meer voor de vakken neder voor de vakken nederlands engels en lands en engels in het laatste jaar ik stel frans overwegend mannen de drie vrou mijn pakket teksten zelf samen en op mijn welijke uitzonderingen die ik me herinner boekenlijsten staan meer dan 30 schrijf waren hadewych h van eyk en m ros sters overdrijf ik hiermee ja zullen velen seels van an dere vlaamse of nederlandse antwoorden want dat cijfer is niet repre schrijfsters die voor 60 schreven kende ik sentatief toegegeven vrouwelijke auteurs niet eens de naam met an de re woorden v vormen nog altijd een minderheid volgens loveling i van goeree c walschap c diny schouten zou sinds 1970 het aantal yperman ontdekte ik buiten de schoolmu vrouwelijke debutanten een vierde tot een ren a l g bosboom toussaint c van derde van het totaal zijn 6 maar aan de bruggen m philips m oermout j men andere kant zijn bloemlezingen of taalboe dels b vuyk a slaman j van velde h ken over literatuurlijsten kan ik niet oorde haasse a zkken m minco n noordzij len ook nooit representatief geweest ik en i van dullemen waren me totaal onbe verwijs nog eens naar het haast monosek kend zjn zij kwalitatief allemaal minder suele schoolboek taalmozatek 6 met waardige schrijfsters nc geloof het niet dank aan renate rubinstein voor de term een aantal jaren na mijn humaniora of pre zj zelf plakte hem op het literair culturele ciezer na mijn leuvense tijd zat ik met een vrouwentijdschrift chrysallis i en vermoed immense blinde vlek wie waren mijn literai de dat het blad zo steriel is omdat het zo re grootmoeders k hemmerechts was verschrikkelijk monoseksueel is 7 niet de enige die zich de vraag stelde juni 1991 nummer 5 20e jaargang vit welk soort vrouwen of mannen creeerden cursussen nog vaak bepaald wordt door zij welke theetas hielden hen bezig ik mannen die zich van geen eenzijdigheid wist het niet dat ik nu nog met een bewust zijn is geen goeie zaak dus ook leesachterstand zit zeker voor engels is wat de nascholing betreft vrouwelijke spe niet verwonderlijk cialisten gezocht het wordt de hoogste tijd dat probleembe wust vakvrouwen in het vlaamse onderwijs nascholing nog eens niet alleen hun stem laten horen maar ook hetzelfde verhaal iets doen bij voorbeeld samenstellers of uitgevers van schoolboeken en leden van de inspectie of van de leerplancommissie ik zou hier kunnen eindigen maar een erva wijzen op de eenzijdigheid van veel lesina ring tijdens een bijscholingscursus drama teriaal en hun mogelijke aanvullingen sug tiek in maart 1990 zit me nog te dwars op gereren 8 of beter nog zelf meewerken het programma stond manken van nieu aan schoolboeken en als inspectrice of lid meghen het bekende laat middeleeuwse van de leerplancommissie de zaak in de anonieme toneelstuk ik zal het enkel heb goede richting duwen ben over het eerste deel van de cursus dat het tijdskader belichtte twee enthousiaste mannen spuiden gedurende een kleine drie kris vervoort uur hun wijsheden niet oninteressant papenhoutlaan 6 maar niks van wat ik echt wou vernemen 1020 brussel kreeg ik te horen niks over de situatie van de vrouw in de late middeleeuwen niks over meisjes en onderwijs marikes verlangt naar kennis weliswaar om er mee te pron ken maar ze staat er toch op dat de duivel noten haar de zeven vrije kunsten aanleert voor ze zijn liefje wordt niks over vrouwen en politiek marikens tante pleegt zelfmoord 1 de exacte referentie van de drie omwille van een politieke affaire heksen laatstgenoemde werken is kwamen wel ter sprake maar de invals b crabbe e a les femmes dans les hoek was traditioneel de veroordeling in de livres scolaires p mardaga 1985 bolle van paus innooerttius ook de rederij i mother emancipa ti e aspecten in kers werden vrij uitvoerig besproken maar schoolboeken proefschrift ter verkrij geen woord over de scene waarin marikes ging van de graad van doctor aan de een refrein voordraagt de dichtvorm bij uit technische universiteit eindhoven stek waarin die mannenclubs sorry anna 1988 bjns zich specialiseerden toen ik een van d spender e sarah eds lear de lesgevers mijn verwondering daarover ning to lose sexism and education meedeelde kreeg ik geen argumenten te revisited edition the women press horen dat vraagt een andere irnralshoek 1988 was zijn antwoord en ik die dacht dat met de drie werken bieden bovendien een de huidige stand van het onderzoek een zeer uitgebreide bibliografie aan aantal van die vragen die bij mij leefden niet meer uit de weg konden worden 2 ik m oet deze uitspraak wel wat nuan gegaan ceren mijn artikel voltooide ik begin dat de onderwijsinhoud van bijscholings mkt 20e jaargang nummer 5 juni 1991 juni 1990 ondertussen publiceerde de rug wel een verzameling artikels tussendoor over de vrouw in de klassieke oudheid vrouwenstudies in de klassieke oudheid rug 1991 oe bundeling stichting promotie werd special samengesteld gom het eenzijdige vrouwenbeeld in de traditio uteratuuronderwijs nele schoolboeken klassieke talen te coffigeren end 1990 werd aan de katholieke 3 hetzelfde percentage prozasdiljfsters universiteit nijmegen de stichting promo vind je ove rigens ook in nederlands tie literatuuronderwijs 1 opgericht 6 uitgegeven bij den gulden engel in aan de rug werd op 15 mei 1991 met 1989 in absolute cijfers lijken de een congresdag de start gegeven van een schrijfsters wel meer zichtbaar te zijn vnaamse afdeling met a s voorzitter 5 vrouwen op een totaal van 25 aan ronald bostaart de spl bestaande het schoolboek werkten zes samen en nieuwe initiatieven i v m de retake stellers mee onder wie een vrouw vorming stimuleren en co dmaran b v resultaten van bestaand onderzoek 4 heila haasse het beeld in de spiegel bekend maken nieuw onderzoek genere ii in bladspiegel een keuze uit de ren de spl streeft naar samenwerking essays querido 1985 p 79 80 tussen de verschillende vakken wain lite ratwraan bod komt moederbal moder 5 rose grorion op de grammofoonplaat ne vreemde talen klassieke talen en tus fragmenten uit ten huize van sen de verschillende jaren waarin aangeboden door de aslk s d ik aandacht wordt besteed aan het nsraire vond deze uitspraak sterker dan in het het neratwuonalerwgs wart beschouwd geredigeerde interview in joos for als een lange ontwikkeling vanaf de ideu quin ten huize van vi davids terschooltot de hoogste jaren van het fonds 1970 p 131 secundair onderwijs order hoopt de spl het literatuuronderwijs te bevriden van enge staatsgrenzen de b diny schouten la querelle des samenwerking tussen vlaanderen en dames de discussie omtrent de vrou nederland te stimuleren en rekening te welijke stem in tom van deel e a houden met de gevolgen van de europe het literaire klimaat 1970 1985 de se eenmaking de multiculturele bezige bij 1986 p 125 samenwerking er worden een aantal werkgroepen opge 7 renate rubinstein hedendaags zet zoals vrouwenliteratuur feminisme meulenhoff 1979 p 50 literare kritiek en onderwijs jeugdliteratuur 8 een schat van aanvullend materiaal interdisciplinair literatuuronderwijs vindt de geinteresseerde leerkracht mn onder andere in het documenta tiecentrum rosa rol samenleving lidmaatschap rug departement voor gallaitstraat 78 1210 schaarbeek tel lerarenopleiding sint pietersplein 5 02 216 23 23 9000 gent tel 091 64 35 49 juni 1991 nummer 5 20e jaargang