De oplossing – Een onderwijsproject over fascisme

oda de graaf de oplossin g onderwijspraktijk een onderwijsproject over fascisme de afdeling vorming en onderwijs van de anne frank stichting en de rocktheater groep werk in uitvoering ontwikkelden samen een onderwijsproject jongeren en fascisme het project is gericht op lbo en mavo het materiaa l een film en lessen is op zo n honderd scholen gebru ikt inmiddels oda de graaf beschrijft in haar artikel hoe het project in elkaar zit en hoe ermee ge werkt kan worden ook geeft ze de reacties van leerlingen en leerkrachten op het p roject weer in 1981 gingen de afdeling vorming en onder onderdelen van het project en aanvullende infor wijs van de anne frank stichting en de rockthea matie bij het thema en de speelfilm de oplos tergroep werk in uitvoering samenwerken om sing een onderwijsproject jongeren en fascisme te omdat werk in uitvoering zijn theaterproduktie ontwikkelen fascisme werd gekozen vanwege niet meer kon spelen is er gezocht naar middelen de toenemende actualiteit van het thema er om deze voorstelling vast te leggen dankzij sub bleek in het onderwijs grote behoefte aan mate sidies van 0 w en wvc kon de muziektheater riaal hierover te bestaan produktie verfilmd worden de bedoeling van het tijdens de drie jaar van de samenwerking werd er onderwijsproject is tenslotte dat de lessen en de gewerkt aan het opzetten van lessen en een mu film een geintegreerd geheel blijven door middel ziektheaterproduktie over dit thema samen met van lessen worden de leerlingen op de film voor leerkrachten uit het lbo bbo en mavo onderwijs bereid de film zelf maakt het thema fascisme werd het materiaal getest en bijgesteld de mu voor leerlingen herkenbaar in onze tijd ziektheaterproduktie van werk in uitvoering inmiddels is de film in samenhang met de lessen werd op een honderdtal scholen gespeeld septem op zo n honderd scholen vertoond over de uit ber 1983 kon het project gepresenteerd worden voering van het project zijn in de loop der tijd ge het bestaat uit een lessenboek afschrift 7 met gevens verzameld zo werden na afloop van het daarin zowel leerlingen als leerkrachtenmate project leerlingen geinterviewd riaal een boekje met achtergronda rt ikelen voor dit gebeurde ook met een aantal leerkrachten die leerkrachten over ervaringen met de verschillende aan cursussen over het project deelnamen en ee n 67 beroep op begeleiding konden doen een onder gen aanhang proberen te vervoerven zoeksgroep van de universiteit van utrecht nam de film de oplossing zorgt ervoor dat de leerlin bij een duizendtal leerlingen vragenlijsten af over gen persoonlijk bij het thema betrokken raken en de film de oplossing zij wilden het effect van zich gaan afvragen wat zij er zelf mee te maken de film bij de leerlingen meten de uitslag van de hebben ze gegevens heeft de anne frank stichting niet er is in het verhaal heel bewust gekozen voor een aan het twijfelen gebracht we zijn nog steeds van einde zonder happy end zonder een duidelijk mening dat de oplossing zeker op scholen niet perspectief het is de bedoeling dat de toeschou los van lessen er omheen ve rt oond kan worden wers dit voor zichzelf zoeken en nadenken hoe hoe aantrekkelijk de film op zichzelf ook kan zfj gehandeld zouden hebben vandaar dat er zijn voor een verwerkingsvorm van de film is gekozen in dit a rt ikel beschrijf ik de reacties van leerlin in een soort rechtbankspel dat volgt na de film gen en leerkrachten op het project jongeren en denken de leerlingen na over hun persoonlijke fascisme maar eerst geef ik aan hoe het project stellingname en kunnen zij hun reacties op het in elkaar zit en hoe ermee gewerkt kan worden gebeuren in de film kwijt om het project een goede kans van slagen te ge waaruit bestaa t ven is een aantal voorwaarden van belang het project jongeren en fascisme voorwaa rde n de onderdelen van het project vormen een ge voo r he t l aten w el sl a g e n v a n h et p r oj e ct heel omdat de lessen en de film elkaar op essen tiele onderdelen aanvullen de lessen bestaan uit integratie van de film in de lessen drie lessenseries ze behandelen in grote lijnen zoals gezegd is de integratie van de film en de les dezelfde problematiek maar dan ieder vanuit een sen de belangrijkste voorwaarde ook al gaan de specifieke invalshoek lessen over gebeu rtenissen uit het dagelijkse le 1 de lessenserie fascisme en meisjes met verwij ven dan nog zijn er voldoende ontsnappi ngsmo zingen naar de positie van vrouwen en meisjes on gelijkheden om te denken ja maar dat heeft niks der het fascisme met mij te maken of ik wil er niks mee te ma 2 de lessenserie crisis en fascisme met verwij ken krijgen wat in de film de oplossing gebeu rt zingen hoe jongeren de crisis beleven kunnen leerlingen op hun dagelijkse situatie be 3 de lessenserie slachtoffers van fascisme met trekken iedereen kan erover meepraten verwijzing naar mensen die in het verleden en he wanneer de film buiten het verband van de lessen den door fascisten tot slachtoffers werden wor wordt vertoond komt deze onvoldoende tot zijn den gemaakt recht de film kan dan zelfs op een negatieve ma in alle lessenseries spelen gebeu rtenissen uit het nier bevestigend werken omdat een kader van verleden een bepaalde rol deze kunnen voor waaruit de film beoordeeld wordt ontbreekt leerlingen exemplarisch werken ze zien waa rt oe hebben leerlingen moeite zowel de anti fascis fascisme aan de macht kan leiden in zekere zin tische als de fascistische elementen uit de film te is de benadering van het thema afstandelijk niet halen in de reacties van leerlingen en leerkrach de eigen opvattingen ideeen van leerlingen staan ten kom ik hier nog op terug centraal maar de gevolgen van het fascisme aan de macht deze opzet is bewust gekozen omdat spel als een belangrijke werkvorm in een paar lessen opvattingen van jongeren die bij het thema fascisme emotioneel gewo rteld zijn niet in een klap te ver het thema raakt aan eigen emoties en denkbeel anderen zijn op grond van onze inschatting wat den van leerlingen schriftelijke informatie en leerlingen met fascisme en fascistoide ontwikke logische argumentaties sluiten vaak niet aan bij lingen te maken hebben is gekozen voor de vol de emotioneel gefundeerde opvattingen van leer gende algemene doelstelling van het project lingen leerlingen herkennen fascistoide bewegingen en spelvormen bieden daarvoor meer mogelijkhe pa rt ijen en wijzen die af ze doen dat op basis den in spel moet de leerling zelf handelen en dat van fascisme aan de mach t en op basis van infor zorgt ervoor dat de situatie dichter bij de eigen matie over de wijze waarop fascistoide bewegin beleving komt te liggen het is niet makkelijk o m 68 je aan het gespeelde gebeuren te onttrekken ho e rea gere n l ee rling e n op h e t proj ect vaak vinden leerlingen als ze over de eerste drempel zijn het leuk om te spelen in het spel wanneer leerlingen aan het project beginnen staat kunnen ze hun eigen mening kwijt en hoeven ze het thema fascisme nog ver van hen vandaan het deze niet op te schrijven of in een gesprek te ver is geen thema dat zij zelf gauw zullen uitkiezen tellen om in de lessen maatschappijleer of nederlands een voorwaarde is wel dat de leerkracht positief te behandelen vaak gaan ze ermee aan de slag tegenover deze werkvormen staat om mensen omdat de leerkracht het thema voorstelt niet af te schrikken zijn de spelvormen in de les het begrip fascisme is bij veel leerlingen onbe sen eenvoudig gehouden kend of ze verbinden het in hoofdzaak met de tweede wereldoorlog de interesse om met za de houding van de leerkracht bij dit thema ken uit het verleden bezig te zijn is niet altijd het project vraagt veel van leerlingen over hun op even groot als leerlingen weten dat het project vattingen ideeen en stellingname ten aanzien van ook ingaat op gebeurtenissen uit deze tijd kan fascisme als leerkracht ben je alleen geloofwaar dat stimulerend werken ook het aanbieden van dig als je ook over je eigen stellingname en reac afwisselende werkvormen werkt stimulerend zo ties hebt nagedacht daarnaast is het belangrijk je gingen leerlingen bijvoorbeeld enthousiast op pad voor te bereiden op mogelijke reacties van leerlin om verzetsmensen te interviewen ook als er zo gen hoe reageer je op eventuele racistische uit genaamde gastsprekers in de klas werden ge spraken of gebeurtenissen in de klas hoe creeer haald bleek dat hun verhalen inspirerend werk je ruimte voor leerlingen om zelf een standpun t ten de afwisseling in geschreven en visueel ma te bepalen zodat zij zich niet vooraf tegen jouw teriaal is eveneens belangrijk standpunt af gaan zetten het doen van een dergelijk project heeft conse uit interviews met leerlingen en ook uit eva quenties voor de manier waarop er met leerlingen luaties van de lessen zelf kwamen de meningen wordt omgegaan ook buiten het thema fascisme van de leerlingen over het project naar voren het heeft consequenties voor de manier waarop op de vraag vertel eens wat je van de lessen de school is georganiseerd de invulling van lesin hebt geleerd werd bijvoorbeeld geantwoord houden de houding van leerkrachten ten opzich 7k weet nu wat fascisme is daar had ik eigenlijk te van elkaar een project dat ongelijkwaardig nooit van gehoord heid tussen mensen probeert te bestrijden is on je weet nu dat fascisme er nog steeds is en dat geloofwaardig wanneer op de eigen school on we daar wat tegen moeten doen aanvaardbare situaties van ongelijkwaardigheid dat fascisten er niet mogen komen bestaan dat de centrumpartij een gevaarlijke partij is natuurlijk zijn er ook minder positieve reacties een goede organisatie ik vond het allemaal veel te lang duren twee h et maakt verschil of een leerkracht alleen of sa weken over hetzelfde onderwerp is lang genoeg men met collega s het project uitvoe rt wanneer het interesseert me niet ik vind het ook een te meerdere leerkrachten zich ermee bezighouden moeilijk onderwerp kan het project meer diepgang krijgen het is we moesten teveel lezen en schrijven dan bijvoorbeeld mogelijk een projectweek rond uit het overgrote deel van de reacties blijkt dat het thema te organiseren een goede voorberei leerlingen het fascisme van vroeger afwijzen dat ding en organisatie is dan een belangrijke voor heeft ook te maken met het feit dat dit in het waarde er moet veel materiaal vermenigvuldigd verleden plaatsvond de gevolgen van fascisme worden de film moet besteld en roosters aange aan de macht zijn zo gruwelijk dat leerlingen past zeggen dat nooit meer veel moeilijker is het leerkrachten kunnen zich op bovengenoemde om opvattingen uit deze tijd in dat licht te plaat punten samen voorbereiden door deel te nemen sen leerlingen kunnen fascisme afwijzen en in aan docentencursussen die de afdeling vorming dezelfde vaart het zondebokmechanisme van de en onderwijs van de anne frank stichting twee ze tijd verwoorden er zijn teveel buitenlanders maal per jaar organisee rt ook het achtergrond hier daarom is er zo weinig werk boekje van afschrift 7 bevat hiervoor sugges het project draagt ertoe bij dat leerlingen de zo ties 69 genaamde simpele oplossingen van de centrum lessen en de film zijn voorbreid is hen dit vaak pa rtij in een bredere context zien ik was het duidelijk het lesmateriaal bij de film is in het eerst wel met ze eens dat de buitenlanders weg turks en marokkaans ve rtaald leerlingen voe moesten maar ik zie nu dat dat ook gevaarlijk is len zich dan vaak juist gesteund in hun strijd te dat idee ze zien dat achter zo n organisatie gen discriminatie en racisme meer zit dan het geven van zogenaamd makkelij het is wel goed dat ze zien hoe erg het is en ze ke oplossingen voor de economische crisis snappen dat al dat gescheld heel ro t is het kijken naar de oplossing levert hieraan een ik ben blij dank wist waar de film over ging an belangrijke bijdrage ders was ik vast heel k waad geworden de dingen uit de film gebeuren ook echt zoals iedereen zegt maar dat wij de schuld van alles schelden op buitenlanders en leuzen op muren zijn nu zien ze tenminste zelf dat wij daar ook schrijven niks aan kunnen doen ik heb nu gezien hoe die po man mensen wint voor z n partij het is in dit verband interessant de resultaten te soms doe je wel eens dingen die je niet echt wil vermelden van een onderzoeksgroep van de uni ik heb nu gezien dat dat gevaarlijk kan zijn versiteit van utrecht zij wilden nagaan wat het die bennie uit de film is eigenlijk maar een mee effect van de film bij leerlingen is zij stelden hen loper en sjoerd luistert nog naar hem ook ei vragen voor en nadat ze naar de film hadden ge genlijk stoken ze mekaar op en dan komt er el keken de vragen waren zowel cognitief als emo lende van tioneel gericht in totaal werden 1050 leerlingen die irene had niet weg moeten gaan want nu ondervraagd van de schooltypen mbo en inas was er niemand meer die tegen was opleiding mavo havo en vwo op deze scholen waren praktisch geen buitenlandse leerlingen reacties van leerlingen uit etnische groepe n helaas zijn er geen leerlingen van een lbo school de beperking van het project is dat het gericht is ondervraagd natuurlijk zijn met zo n onderzoek op witte leerlingen om hen een kader te bieden alleen algemene tendenzen aan te geven van waaruit zij een aantal gebeu rtenissen uit deze een conclusie is dat leerlingen in het algemeen tijd kunnen beoordelen voor buitenlandse leer ongunstiger over de centrumpartij gaan denken lingen die vaak het slachtoffer zijn van d iscrimi en positiever over buitenlanders en nederlan natie en vooroordelen ligt dat anders voor hen ders is dit project niet in belangrijke mate bedoeld ook bleek er een verschil in de beoordeling van om die reden zijn de lessen vaak juist niet gedaan meisjes en jongens meisjes veranderden meer in in klassen waar veel buitenlandse leerlingen zit vergelijking met jongens in positieve zin ze voe ten len zich meer emotioneel bij de film betrokken als er leerlingen van etnische groepen in de klas begrijpen hem beter en nemen de problematiek zi tten is het zaak hen goed op het project voor serieuzer meisjes geven ook desgevraagd de film te bereiden dat geldt vooral voor de film de een hoger waarderingscijfer dan jongens oplossing kan voor hen bedreigend werken er een algemene tendens is dat naarmate leerlingen wordt soms harde taal over de buitenlanders ge rechtser zijn zij de film negatiever beoordelen sproken als leerlingen onvoldoende zijn voor leerlingen die de kenmerken van fascisme ken bereid nemen zij deze uitspraken ernstig op en nen en herkennen waarderen de film meer voelen zich soms ook persoonlijk aangevallen tot slot blijkt dat de leerlingen van de mavo en dat laatste kan ook gebeuren als ze de neder de inas opleiding een positiever oordeel over de landse taal onvoldoende beheersen het taalge film geven en de film serieuzer nemen dan de bruik uit de film speelt hier ook een rol bij dat leerlingen uit de andere opleidingen positief in is vaak hard en direct het sluit wel aan bij het de zin van afwijzen van de centrumpartij en taalgebruik van nederlandse j ongeren maar kan gunstig over buitenlanders oordelen deze laat bij leerlingen uit etnische groepen afwijzende ste groep leerlingen is ook de doelgroep waarop zelfs geschokte reacties oproepen het project jongeren en fascisme zich in eerste aan het voorkomen van dergelijke reacties kan instantie richtte 3 veel gedaan worden als de leerlingen goed op de bedoelingen van de 70 leerkrachten over het project 3 wat heb je bij de leerlingen nu bereiki t in i eder geval dat ze een paar weken intens i ef de meeste leerkrachten zijn het er over eens dat met het onderwerp zijn bezig geweest hopelijk het wel wat betekent als je aan dit project begint veroordelen ze elkaar na dit project wat minder het kost heel wat voorbereidingstijd om je in alle gauw en zien ze hoe stom het i s om iemand van onderdelen te verdiepen het lessenboek moet wege zijn uiterlijk of afkomst uit een ander land doorgenomen worden en daarna moet een keuze te veroordelen veel leerlingen vonden het mate worden gemaakt voor de meest geschikte lessen r i aa l interessant ook de f i lm op de tv zien ze se serie en bewerkt voor de groep leerlingen die r ies waar mensen in elkaar geslagen of zelfs ver het project gaat volgen soms is ook aan de leer moord worden jongeren zijn aan de meest gru krachten niet alle informatie bekend en is het no welijke dingen gewend geraakt maar door de dig achtergronda rt ikelen te lezen oplossing zijn ze toch fl i nk aan het denken gezet met collega s wordt overlegd over de planning en zien ze waar geweld toe kan leiden van de lessen de film dient ruim van tevoren te worden besteld en ook het nawerk vereist organi 4 zou je volgend jaar weer een project doent satie ja maar eigenlijk moetje het niet bij zo n inci leerkrachten die meedoen aan een docentencur denteel project laten in de maatschappijleerles sus over het project voelen zich wat meer ge sen moet je eigenlijk steeds aandacht aan dit on steund tijdens de cursus kunnen zij zich in de derwerp besteden maar veel hangt ook af van je lessen en de verschillende werkvormen verdiepen eigen houding ik reageer vaak heel fel op discri en sommige daa rvan ook al proberen zoals het minerende opmerkingen in de klas als leerlingen rechtbankspel bij de film tenslotte worden er dat weten dan valt voor de leerlingen zo n pro tips gegeven hoe een en ander op school te orga ject veel duidelijker in een algemeen beleid en niseren valt ter illustratie een stukje uit een ver een algemene houding van de school slag hoe het project op een school verlopen is de betrokken docente heeft aan de cursus over het 5 hoe reageerden de buitenlandse leerlingen op project deelgenomen het project je merkt dat ze goed voorbereid moeten zijn 1 wat heb je aan de docentencursus gehadl toch zou ik het project niet doen in een klas met zonder dat had ik zelf geen project gemaakt veel buitenlandse leerlingen het gaat vaak teveel veel praktische tips zijn bruikbaar ook het zelf over hen leerlingen moeten zich wel kunnen spelen was een hele e rv aring daardoor kan ik nu verweren en er op voorbereid zijn dat klasgeno het spel van leerlingen veel beter begeleiden de ten misschien vervelende dingen over buitenlan vert oning van de film is ook heel nu tt ig je kunt ders zeggen maar daar kan je als leerkracht ook nu je eigen emoties op de film verwerken en je zo heel wat aan doen de leerlingen die ik had voel beter op de vert oning op school voorbereiden den zich ook gesteund nu eens werd op een po sitieve manier aandacht aan hun positie besteed 2 wat betekende het voor de organisatie op en werden ze niet meteen in een hoek geduwd school nou heel veel het is eigenlijk voor het eerst dat er zijn ook leerkrachten die besluiten het project we zo n project gezamenlijk uitvoeren iedereen helemaal niet te doen bijvoorbeeld op een lts moest zich goed voorbereiden en aan een geza waar een leerkracht bang was dat de leerlingen menlijke voorbereiding kom je meestal niet toe zich teveel met de negatieve opmerkingen uit de het thema leve rt ook veel onderlinge discussie film zouden identificeren of op scholen waar op de een vindt het heel belangrijk om aandacht veel buitenlandse leerlingen zitten dit project aan verschijnselen als racisme en fascisme te ge kan dan voor hen te bedreigend zijn het aan de ven de ander is wat huiverig en vraagt zich af of orde stellen van dit thema voor leerlingen van je niet juist reacties van leerlingen versterkt het etnische groepen vraagt een andere benadering levert toch veel op om daar met je collega s over te praten de directie heeft het ook van ha rte hoe g aat h e t nu v e rd er m et h et proj e ct toegejuicht om aan dit thema aandacht te beste den dat is een belangrijke steun veel leerkrachten vinden het belangrijk in hun 71 lessen aandacht te besteden aan afkeurenswaardi ge verschijnselen als fascisme en racisme maar het blijft zoeken naar manieren waarop deze the ma s aan de orde gesteld kunnen worden kor krachhg het project jongeren en fascisme was zo n po ging na vier jaar werken ermee blijken de resul taten ervan niet ongunstig te zijn het ontwikke len van nieuwe lesinhouden blijft echter belang rijk om steeds aan te kunnen sluiten bij en in te spelen op actuele gebeurtenissen en opvattingen van leerlingen komend jaar wil de anne frank stichting onderzoeken in hoeverre de speelfilm de oplossing een bijdrage kan leveren in lessen leesvoer waarin het thema discriminatie vooroordelen en racisme centraal staat ervaringen hiermee zul len betrokken worden bij het project anti racis me op school dat najaar 1985 zal verschijnen noten toe n de film de oplo ssing bijna h e t gou den kalf uitleenpakket vredesonderwijs uv o won dat ging niet door omdat het geen b i o s coop een pakket leermiddelen mondiale vorming f ilm is ontstond er een hef tige discu ss ie over h et al voor basis en voortgezet onderwijs dan niet los vertonen van de film he t samenwer king s p roj e ct werd door voo rst a nders hie rv an een be voor alle vakken en voor vakkenoverstijgend tuttelende houd in g ve rwe ten de film zou voldoen onderwijs de v oor zi c hzelf spreken om zijn anti fascistische bood sc hap duidelijk te mak e n reden voor de anne het studiecentrum voor vredesvraagstukken fra nk stichting om extra ale rt t e zijn op de uit wer king van d e film op de dive rse schol e n heeft zes pakketten drie voor het basisonderwijs ko rte inhoud van de film de op l o ss i ng en drie voor het voortgezet onderwijs samenge de f ilm gaat over vijf j onge mensen in een garagebe steld zo n pakket afgekort uvo kan iedere drij f vad e r van dijk de eig enaar belandt i n het zie school lenen voor een of twee weken kenhui s zijn d o c hter diane p ro beert de zaak van de het pakket bestaat uit leermiddelen projectver onderg a ng te redden maar het regent reken i ngen sjoe rd di a ne s vriend w il wel zolang betale n als slagen achtergrondmateriaal tentoonstellingsma alles doorgaat kan hij een contract als profvoetb aller teriaal etc te gebruiken voor elk vak en in vak k rijgen maar ben h ee ft andere plann en de garag e kenoverstijgend onderwijs projectonderwijs moet worden v er anderd in spo rt school sjoe rd van de pakketten zijn zo samengesteld dat de in der woerd i re ne de v rouwe lijke monte u r vi n dt het houd gemakkelijk op thema tentoongesteld kan plan voor e en s po rtschool maar onzin ze wil g e woon haar werk kunnen blijv e n doen linda de worden bijvoorbeeld in de docentenruimte of in jongste dochter in h e t gezin van dijk vindt het wel het documentatiecentrum van de school de do spann end k linke n maa r er gebeu rt m e er ene me centen kunnen dan op hun gemak uitzoeken n e er polm a n van de natio n ale middenpart i j spe elt welk materiaal voor hen geschikt is ook kan het zijn rol i ed eree n moet kie ze n en k i es t is dat de oplossing pakket ter ondersteuning dienen bij de opzet van onderzoek sgroe p v an het i nst ituut voor sociale psy een project op school of tijdens een project als chologie van de universiteit van utrecht onder leiding achtergrondmateriaal voor leerlingen en docen van ludger hochtenbach en lieuwe vis s er ten afsch rift 10 m et als voorlopige titel anti racisme op school beslaat v e r s chillende onderdelen een de e l ko rte inhoud van het pakket be s taat uit le s materiaal ov e r hoe het thema ra c i s me discriminatie e n vooroordel e n in le ss en aan de orde basisonderwijs kan komen het tweede onderdeel gaat o v er de eigen leermiddelen houd ing van d e leerkracht ten opzicht e van anti voor 4 1 2 jarigen racist is ch ond erw ijs het derde d eel b e v at sugge s tie s hoe e r aan een a nt i racis ti sch schoolbele id gewer kt voor 4 8 jarigen kan worden voor 8 12 jarige n 72